Türkmen halky sany boýunça kiçimişmi?

TÜRKMEN HALKY SANY BOÝUNÇA KIÇIMIŞMI?

Türkmeni öwreniş problemasy, bu halkyñ ykbalyna ýazylan bir aýratynlyk bilen ýüze çykýar. Türkmen halky, tas ähli halklara mahsus bolan - kiçilikden ulalmak ýoly bilen däl-de, ululykdan kiçelmek ýoly bilen ösdi. Şeýlelikde, şu gün bu halk öz sany boýunça dünýäniñ uly halklary-ha beýleki dursun, iñ kiçi halklarynyñ arasynda orun alýar. Elbetde, bu tebigy ewolýusiýa laýyk hadysa däl. Paradoks. Ine, biz hem şu meselä ylmy jemgyýetçiligiñ, bu ýagdaý bilen gyzyklanýan giñ köpçüligiñ ünsüni çekmek isleýäris.
Eger-de çuññur taryha ser salsañ, onda tas ähli Ýewraziýa möçberinde bäş-on sany saýyrdyñ halkyñ ady tutulýar. Munuñ logikasy düşnükli. Bar bolan halkyñ ady tutular-da. Şolaryñ biri hem biziñ halkymyz. Ata-babalarymyz bolan türkleriñ äpet uly taýpa, şolaryñ içinde oguzlaryñ "Ilagasy", ýagny has irisi bolandygyny döwrüñ awtorlarynyñ eserlerinden, öz taryhymyzyñ çeper beýany oguznamalardan görýäris.
Ikinji bir ýagdaý. Türk Kaganlyklarynyñ, başga uly halkyñ döwleti bolan Çin tarapyndan dargadylmagy netijesinde, oguzlaryñ Orta Aziýa dolmagy hem bu abadan ülkäniñ köp sanly ilaty bilen gatyşmaga başlamagy. Şu iki halkyñ birleşmehi netijesinde emele gelen türkmeniñ onsoñ has ulalandygy tebigydyr. Şol döwürleriñ awtorlarynyñ ýazgylarynda şu etraplarda esasan çin, oguz-türkmen, uýgur, fars-täjik, ors, arap, hindi, ýunan halklarynyñ adyny okamak bolýar.
Ýene-de bir ýagdaý. Ägirt uly ýeñişleri gazanan seljuklaryñ-tüekmenleriñ san babatdan örän uly bolandygy şübhesizdir. Häzir onlarça döwlet ýerleşýän şol uly territoriýany (arazyýeti) häkimligi astynda saklamakdan ötri, seljuk soltanlaryna örän uly milli daýanç gerek bolandyr. Şol daýanç bolsa türkmenlerdi. Asla türkmenleriñ Orta Aziýadan Ýakyn Gündogara süýşmeginiñ baş sebäbi hem şol san, ýagny köpelmek bilen baglanyşykly dälmikä? Ýene-de şol döwrüñ awtorlaryna ýüzlenseñ, oguzlaryñ (türkmenleriñ) mallarynyñ bu ülkä sygmaýandygy, şeýle-de, özleriniñ hem köpdügi ýañzydylýar. Hakykatdan hem, şu abadan ülkede, ýa-ha kethudalyk ýa-da erkinlik ýagdaýynda ýaşan bu durmuşsa aktiw halk VI asyrdan XI asyra çenli ösüp-örñemän, haçan örñesin? Ol köpelmän, kim köpelsin! Şol bir wagtyñ özünde, seljuklar-türkmenler barmazyndan öñ Kiçi Aziýada ilatyñ seýrek bolandygyny hem kitaplardan görmek bolýar. Diýmek, Orta Aziýanyñ biçak galñan ilaty, ilatyñ ýuka ýerine tarap sil bolup akypdyr. Bu tebigy hadysa.
Iñ bolmanda, şu agzalan, hemmelere mälim faktorlar hem orta asyrlarda türkmen halkynyñ şu ägirt uly giñişlikde, megerem, iñ uly halk bolandygyny görkezýär. Eger-de şeýle bolsa, onda bu dünýä boýunça hem iñ uly üç-dört halkyñ biri bolandyr diýmäge esas ýokmy? Beýik Seljuklar adyny almaklygy hem şol ululyk bilen baglanyşykly bolaýmaýyn? Şeýle ady galan halk dünýäde örän az.
Ynha, şu gün bolsa bu, bir wagtlar özi bilen deñdeş halklar ýaly ýüzlerçe, iñ bolmabda, onlarça millionly millet-de däl, töweregindäki, ýañky gürrüñini edýän döwürlerimizde ady-da eşidilmedik, häzir-de uly bolmadyk halklardan hem kiçi. Hany, ol uly türkmen nirede?
Ol bar. Ony ýüze çykarmaly. Bu bolsa hem añsat, hem çetin. Añsatlygy, bu gözlegi türkmeniñ irki orta asyrlardan tä XVI asyra çenli dowam eden Günbatara yzygiderli süýşmeginden başlamaly.
Şu on iki asyrlyk ulu zamanada oguz-türkmeniñ, Ýakyn Gündogar patyşalarynyñ goşunynda gulluk etmek, Beýik seljuk hereketi, mongol hem Temir basybalyşlary netijesinde ýa-da ýöne eklenç üçin köpçülikleýin hem dowamly migrasiýa edendigini bilýäris. Olaryñ şol ülkelerde ýerleşip, döwlet gurap, şol ýurtlary ilatlaşdyrandygy hem şübhesiz. Muny subut etjek kitaplardan birnäçesiniñ adyny agzalyñ: Türkmen alymy S.Agajanowyñ oguzlaryñ hem seljuklaryñ taryhyna degişli kitaplary, türk alymlary F.Sümeriñ "Oguzlar (türkmenler)" diýen meşhur kitaby, I.Kafesoglynyñ, A.Sewmi bilen Ýa.Ýüjeliñ Beýik Seljuklylar döwrüne degişli kitaplary, I.Uzynçarşylynyñ Osmanly döwrüne degişli kitaplary, M.Sepetçioglynyñ 12 kitapdan ybarat roman-serialy, K.Tahyryñ "Ene ýurt" romany we beýleki kitaplary, italýan syýahatçysy M.Polonyñ keştmanlyk ýazgylary we çyzgylary. Şu ýerde ýekeje bir zady bellemek ýeterlikmikä diýýäris: olaryñ hemmesinde şol ülkäniñ halkynyñ türkmendigi aýdylýar, çyzylan kartada ülkäni (häzirki Türkiýäni) "Türkmeniýe" diýip belläpdir. Rus hem şura döwrüniñ alymlary A.A.Gordlewskiý, A.F.Miller, A.D.Nowiçew hem başgalar şu pikirleri adalatlylyk we mertlik bilen tassyklaýarlar.
Osman(ly) imperiýasynyñ Ýewropanyñ uly bir bölegini elde saklandygy köp asyrlyk döwürde, şol Günbatarda oña Tokoman (ol tarapda türkmen ady şeýle tutulýar) döwleti diýlendigini rumyn, Balkan ýurtlarunyñ kitaplaryny okan adamlar aýdýarlar. Ýöne milletiñ şöhratyndan hususy şöhratlaryny öñde tutan soltanlar özlerinuñ hanedanbaşlary bolan Osmanyñ adyny ornaşdyrmak bilen meşguldylar. (Asla türki halklarynda şu eponim (dessur) ýörgünli bolan: oguzlar, seljuklar, osmanlylar, özbekler...) Onsoñ, hem "Tokoman", hem "Osman" - ikisi bile ýöräp ugraýar. Ahyrynda ol ikisi fonetik aýratynlyklar esasynda bileleşip "Ottoman" bolýar. Bu sözden bolsa kitaplaryñ, kartalaryñ üsti bilen biziñ hem gözümiz-gulagymyz ganandyr.
Birinji jahan urşundan soñ osman(ly) hanedanlaryny tagtdan düşüren M.Atatürk milletiñ añyndan "osman" adyny köwläp aýyrmak isleýär. Indi millet özüne nähili at almaly? Şonda köne türkmen ady hem agzalan. Emma, käbir sebäplere görä, ol alynmandyr.
Ýene-de bir zat. Türkiýede haýsy bir adam bilen gepleşseñ, "men türkmen" diýýär. Onsoñ nähili ylmy subutnamalar gözlemek gerekmiş asla!
Bu ýerden nähilidir bir syýasy many gözlemek bolsa ýerliksiz zatdyr. Her kimiñ öz döwleti bar, şeýle hem dowam eder. Uly halklaryñ döwleti köp ahyry: araplaryñ, iñlisleriñ, gör, näçe döwletleri bar.
Şeýlelikde, häzirki Türkiýede elli milliondan agdyk türkmen bar diýip düşünmek bolar.
Eger-de şu problema goşulmaly ýene-de bir halky - azerbaýjanlylary käbir sebäpler bilen häzirlikçe beýle-de goýanlygymyzda hem, Orta hem Ýakyn Gündogardaky türkmenleriñ sany altmyş milliondan pes däl. Ana, şeýle bolanda gadymky uly türkmen, hiç ýere ýitmän, şu güne çenli bolsa ösüş mynasybeti bilen ýüze çykýar.

Ýazmyrat MÄMMEDIÝEW.

# "Türkmen halkynyñ gelip çykyşynyñ, dünýä ýaýraýşynyñ we onuñ döwletiniñ taryhynyñ problemalary", (Halkara ylmy konferensiýanyñ dokladlarynyñ we habarlarynyñ tezisleri), Aşgabat, 1993 ý, 25-26 oktýabr.