Umumytürk elipbiýi nämäni añladýar?

UMUMYTÜRK ELIPBIÝI NÄMÄNI AÑLADÝAR?

Türk dünýäsi Umumyelipbiý komissiýasynyñ geçen hepde Bakuwda geçirilen ýygnanyşygynda türki respublikalaryñ umumy elipbiýa geçmeginiñ üstünde ylalaşyga gelindi.
Ylalaşyk Türkiýede türk dünýäsi bilen gyzyklanýan gatlaklary we taraplary heýjana getirenem bolsa, men bu boýunça onçakly uly umytda däl we munuñ gury simwoliki manydan başga zat añlatmaýandygyny bilýärin.
Näme üçin umytsyzdygymy düşündirmäge synanyşaýyn:
Aradan otuz ýyldan gowrak wagt geçendigine garamazdan, Türkiýe bilen türki respublikalaryñ arazynda sözüñ doly manysynda gujaklaşmagy üçin göze iler ýaly, barmak bilen dürtüp görkezer ýaly ädilen ädim ýok.
Elbetde, soñky otuz ýylda şu maksat bilen ownukly-irili ýüzlerçe kružogyñ, fondyñ, mekdebiñ, ýokary okuw jaýynyñ geñeşiñ gurlandygyny bilýärin. Emma bularyñ howaýy medeni çärelerden we protokol çykyşlaryndan başga hiç zada ýaramandygyny-da bilýäris.
Geñ bolşy ýaly gynandyrýan ýeri-de, aradan geçen şunça wagta garamazdan, türk halky-da, türk ygtyýarlylary-da Orta Aziýadaky türki respublikalary ýeterlik derejede tanamaýar.
Sebit boýunça şindizem bölek-büçek gulakdan eşitme maglumatlar bilen ýol almaga synanyşylýar.
Anyk mysallara ýüzleneliñ:
Ençeme ýyl bäri umumytürk dünýäsine niýetläp işleýän "TRT-AVAZ" teleýaýlymynyñ Ankaradaky ýolbaşçylary umumytürk dünýäsini düýbünden tanamaýar. Sebäp olar gazak bilen gyrgyzyñ, özbek bilen türkmeniñ tapawudyny bilenok.
Şonuñ üçinem öñler kanalyñ gazak dilinde berilýän gepleşikleriniñ aşagyna "gyrgyzça", özbek dilinde berilýän gepleşikleriniñ aşagyna-da "türkmençe" diýip ýazylardy.
Muny türk tomaşaçylary bilmeýändigi we nägilelik bildirmeýändigi üçin hiç hili mesele bolmazdy. Gepleşikleriñ esasy tomaşaçy gatlagy bolan türküstanlylar bolsa muña hezil edip gülýärdiler.
"TRT-AVAZ" teleýaýlymynyñ ýolbaşçylarynyñ bar bilýän zady ondan-mundan eşiden birküç sany türkmen ýa gazak sözleridi. Bulary-da olar şol dili bilýändiklerini görkezjek bolup, ýeri bolsa-da, bolmasa-da ulanýardylar.
"TRT" döwlet teleýaýlymynyñ umumytürk dünýäsine niýetläp goýberýän kanalyna "TRT-AVAZ" adynyñ dakylmagynyñ özi sebit boýunça hiç zat bilmeýändikleriniñ iñ bärkije mysaly.
Pars dilinde "ses" (owaz) manysyny berýän AVAZ diñe Täjigistanda we kem-käsleýin Özbegistanda ulanylýan söz.
Türkmenistanda, Gazagystanda, Gyrgyzystanda owaz sözi gündelik durmuşda ulanylmaýar, diñe käbir şygyrlarda we çeper eserlerde ulanylýar.
Şeýle seýrek ulanylýan we az bilinýän sözüñ telekanala at hökmünde saýlanyp alynmagy-da Ankaradaky ketdeleriñ sebit boýunça bilýän zatlarynyñ juda telperdigine yşarat edýär.
Birnäçe ýyllap TRT-de gepleşik alyp baran meşhur aýdymçy, merhum Baryş Manço Türkmenistana baranda bir çagajykdan "Dişlerini fyrçalyýor musun?" ("Dişleriñi arassalaýarsyñmy?") diýip sorapdy.
Çagajyk "Hawa, arassalaýaryn" diýende, Manço "Ara syra olmaz, her zaman fyrçalayajaksyn" diýip, maslahat beripdi.
"Arassalamak" - türkmen dilinde "fyrçalamak" manysyny berýär. Emma Manço türkmen sözüne türkçe many berip, ýalñyş düşünipdi.
Baryş Mançodan bäri ençeme ýyllar geçendigine garamazdan, türkiýelileriñ Orta Aziýa boýunça bilýän zady ýok diýen ýaly. Hem hiç bir türk ýöriteläp Orta Aziýadaky türki dilleri öwrenjek bolanok.
Şonuñ üçinem türküstanly ýazyjy-şahyrlaryñ, bagşylaryñ, ozanlaryñ, akyldarlaryñ atlaryny göýä bir ýewropaly ýaly ýalñyş ýazýarlar.
Arada gabat geldim, TRT-niñ spikeri türkmenleriñ meşhur klassyky şahyry Magtymguly Pyragydan söz açanda "Maktumkuli Fyraki" diýýärdi.
Ankarada özüniñ türkmen dili boýunça spesialistdigini aýdýan türk alymy-da türkmen şahyrynyñ ömür-döredijiliginden söz açýan kitap ýazypdyr, adyna-da "Maktumkuli Fyraki" diýip at goýupdyr.
Elbetde, bu adyñ türkmenler üçin diýseñ ynjalykdan gaçyryjy we gulagyñy dyrtmalaýjy heñde ýañlanýandygyny aýtmak gerek.
Haýsydyr bir daşary ýurtly Ýunus Emräniñ adyny "Ýannis Amri" diýip tutsa, türkler muña nähili garardylar?
Häzir Türkiýede türkmen, özbek, gazak, gyrgyz dillerinde suwara gürläp bilýän türkleriñ sany barmak büküp sanasañ, bäşden ýa ondan geçmez.
Ýogsam bolmasa, şojagaz sanaýmaly adamlaryñ arasynda-da, birnäçe ýyl Orta Aziýada bolup, şol ýeriñ dillerini öwrenen türk alymlary bar. Muña garamazdan şolaryñam şol dillerde ýazyp biljek derejede sowady ýok.
Muña garamazdan, Günbatarlylar Orta Aziýany öwrenmek üçin tagalla barsyny edýär.
2018-nji ýylda Almatyda Al-Faraby adyndaky uniwersitetde gabatlaşan amerikan talyplary haýrana galdyrjak derejede suwara gazak dilinde gürleýärdiler.
Hatda garaýagyz amerikan talyp gyzy gazak dilinde şeýle bir gowy gürleýärdi welin, ýerli gazak teleýaýlymlarynyñ biri ony alypbaryjy edip işe alypdy.
Beýleki bir tandan Orta Aziýalylar Türkiýäni we türk medeniýetini türkleriñ olary tanaýşyndan has gowy we has içgin tanaýar. Munda şol ýurtlarda görülýän türk teleseriallarynyñ, Türkiýede okaýan ýa-da işleýän Orta Aziýalylaryñ paýy uly.
Hakykat şu: Orta Aziýalylar uzakdan gowy görüp, ysnyşan Türkiýesini ýakyndan tananda, uly göwnüçökgünlige uçraýarlar.
Türkiýedäki ýokary okuw jaýlarynda okaýan köp sanly Orta Aziýaly talyp diskriminasiýa we kemsitmelere duçar bolýar.
Türkiýede syrkawlara serediji, öý bikesi, eneke, hyzmatkär bolup işleýän türkmenistanly we özbegistanly aýal-gyzlar ýygy-ýygydan fiziki zorluklara we sözli kemsitmelere sezewar bolýar.
Olara ikinji derejeli adam ýaly çemeleşilýär. Şonuñ üçinem köp Orta Aziýaly Türkiýeden göwni sowan halda uly lapykeçlik bilen yzyna gaýdýar.
Şu günler türk ygtyýarlylarynyñ alyp barýan migrantlary yzyna ugratma çäreleriniñ çäginde Türkiýede ýaşaýan müñlerçe türkmen, özbek, gazak, gyrgyz doganlarymyz ele salnyp, yzyna ugratma merkezlerine üýşürilýär, ol ýerdenem ýurtlaryna ugradylýar.
Iñ agyr ýagdaýdakylaram owgan türkleri.
Meselem, Wan, Hakkari ýaly serhetýaka şäherlerinde ele salynan owganystanly türkmendir özbek bosgunlary türk žandarmasy tarapyndan Eýrana kowulýar.
Eýranyñ serhedinde kañkap ýören kürt bandalary bolsa bosgunlary ele salyp, girewine alýar we 4-5 müñ dollar tölemeseñ goýbermeýär.
Berilen möhletde pul gelmese, adam ogurlaýan hülgentler ellerindäki zamuna alynan bosgunlaryñ gulak-burnuny kesýär, hatda öldürýär.
Bosgunlar näalaç ýagdaýda aglap-eñräp maşgalalaryna wideojañ edýärler we ýakynlaryndan pul ugradylmagyny soraýarlar.
Gynansak-da, Türkiýe göçegçileriñ arasynda keseki ýa-da kowumdaş aýyl-saýylyny edenok. Hemmesine bir göz bilen seredýär.
Diñe tanşy-bilşi bolan gelmişekler eýdip-beýdip wagtlaýyn ýaşamaga rugsatnama alyp, Türkiýede galyp bilýär. Galanlary bolsa deport edilýär. Ýogsam bolmasa, her ýurt öz halky bilen ganybir halka, kowumdaşyna aýratyn hak-hukuk, status berýär. Meselem, Ysraýyl dünýädäki ähli jöhitlere eģe çykýar. Germaniýa hem Ikinji jahan urşundan soñ ýurduñ daşynda galan ähli nemeslere aradan geçen 60-70 ýyla garamazdan ähli hak-hukuklary berýär. Meselem, Russiýada ýa-da Gazagystanda dört-bäş arka öñ nemes bolan maşgala Germaniýa gelende ganybir babadaşdygy üçin şobada raýatlyk alyp bilýär. Türkiýede bolsa otuz ýyl bäri türk dünýäsi bilen birleşme şygarlarynyñ dilden düşmän gelendigine garamazdan, ganybirlik we kowumdaşlyk düşünjesi praktikada hiç zady añlatmaýar.
Şeýle ýagdaýda bagra basmak isleýän adamlarymyzyñ göwnüni döwüp, olar bilen birleşip bolarmyka?
Ganybir gardaşlarymyzyñ göwnüni awlap bilmejek bolsak, bir topar alymsumagyñ bir ýere jemlenip kabul eden kararynyñ näme manysy bolup biler?
Türkiýe umumytürk dünýäsi bilen hakykatdanam birleşesi we gujaklaşasy gelýän bolsa, muña ähli türki respublikalaryñ raýatlaryna Türkiýede erkin gezme we işleme hukugyny bermeli. Edil Ýewropa bileleşiginiñ ähli ýewropaly agzalaryna edişi ýaly. Yzyndan Eýran, Owganystan, Yrak, Siriýa ýaly ýurtlarda etniki azlyk ýagdaýynda ýaşaýan asly türki babadaşlarymyza Türkiýede aýratyn status berilmeli. Başgaça aýdanda, asly türki milletden bolan islendik kişi aý-ýyldyzly baýdagyñ pasyrdaýan ýurdunda özüni howpsuz we öýünde ýaly duýmaly.
Diñe şeýdilende birleşmek üçin aýgytly ädimleri ädip bileris. Ýogsam bolmasa, bu zatlaryñ sözüni edip oturmagyñ özi biderek.

Esedulla OGUZ,
Germaniýada ýaşaýan türkmen žurnalisti.

Sişenbe, 17.09.2024 ý.