Wepalylyk hem biwepalyk

WEPALYLYK WE BIWEPALYLYK

Ine, türkmen klassyklarynyñ asyrdan-asyra geçip gelýän setirleri:

"Hany, meniñ bilen ähdi-peýmanyñ?".

"Iki dilli biwepadan dön, göwnüm".

"Köñül berdim bir biwepa mahbuba"...

Bular biwepa ýar hakynda. Geliñ, indi beýik Magtymgulynyñ ýene-de iki setirini ýatlalyñ:

"Är ýigidiñ içi doly armandyr ~
Gara göz, inçe bil ýary bolmasa"

Ýa-da:

"Aşyklar bagryndan bir nala çekse,
Daglary elendir, daşy ýandyrar".

Mysallary bes edeliñ. Diýmek, düşnükli: ynsan söýgüsiz ýaşap bilenok. Dünýä döräli bäri söýgi bar. Şahyrlar söýgini özleriçe wasp edýärler. Gara Seýitliýew söýginiñ gelip çykyşyny-da düşündirýär: Gün ozal iki eken. Şolaryñ biri eräpdir-de, ýere düşüp, ýüreklere söýgi bolup ýaýrapdyr.
Bolup biler. Günden döränem bolsa, gülden döränem bolsa, garaz söýginiñ juda ägirt, çakdanaşa güýçli zatdygy belli. Söýgi tebigatyñ ynsanýete bagyş eden iñ ajaýyp peşgeşi.
Magtymgulynyñ ýaşan asyry yzda galdy. Döwür öñe süýşüp, XX asyra ýetdi. Gündogaryñ beýleki ezilen halklary ýaly, türkmen halky hem azatlyk aldy. Täze durmuş türkmen topragyny düýşdäki ýaly özgertdi. Adalatly jemgyýetçilik gurluşy adamlatyñ ruhy dünýäsini-de, olaryñ biri-birine bolan aragatnaşyklaryny-da üýtgetdi, täzeledi.
Söýgi nätdi?
Söýgi hem azat boldy!
Azat söýgi diýmek näme? Türkmen topragynda giñ gerim alyp barýan komsomol toýlary (durmuş toýlary -t.b.) azat söýginiñ nämedigine has aýdyñ şaýatlyk edýär. Ine, iki ýürek birleşdi. Dost-ýarlary, hossarlary olaryñ toýuny toýladylar. Aşyklar maksatlaryna ýetdiler. Şu resmi dabara çenli öýlenjek ýigit bilen durmuşa çykjak gyz özleriniñ pynhan duşuşuklarynda bir-birlerine ömürboùy wepaly boljakdyklary hakynda kasam içendirler. Şeýle kasam bolmasa durmuş gurmazdylar. Öñde ömrüñ uzak ýyllary bar. Şol ýyllar iki ýüregiñ bir-birine bolan yhlasyny, mährini sowadyp bilmese, uly durmuşyñ ýollaryndan ýöremek är-aýalyñ ikisine-de, elbetde, ýeñil düşer. Olaryñ uzak ýyllarynda aýraçylygyñ-da bolmagy mümkin.
Geçen uruş ýyllaryny ýatlap göreliñ. Gelin öýde galypdy. Gyzgyn gülläniñ astynda duşman bilen aldym-berdimli söweş edýän ýaş esgere näme güýç berýärdi? Ol söweş arasyndaky sanlyja minutlap dowam edýän dymyşlykda uzakda galan öz mähriban obasyny, "gözi ýolda galan ýaryny" göz öñüne getirýärdi. Göz öñüne getirdikçe-de onuñ gany gaýnaýardy, söýgülisiniñ keşbi onuñ güýjüne güýç goşýardy. Eger-de, şeýle ýagdaýda birdenkä, ol öz gelniniñ biwepalyk edäýendigini eşitse, nähili bolardy?! Nähili boljagyny göz öñüne getirmek hem kyn. Juda kyn!
Türkmen gelinleriniñ geçen aýylganç uruşda fronta giden ärleriniñ hatyrasyny belent saklap, durmuşda hem-de işde görkezen ruhy mertligi gahrymançylyga barabardyr!

Ilki bilen Siz düşýäñiz ýadyma
Ýatlansa apatly kyrkynjy ýyllar.
Sizi belent namys şöhratlandyrar,
Sizi belent wepa şöhratlandyrar...

Wepalylyk ýa-d wepasyzlyk barada gürrüñ edilende biz entek-enteklerem gürrüñi bir taraplylyga syrykdyrmaklygy kem göremzok. Eýsem, erkek adamlar aýal maşgaladan olaruñ wepaly bolmagyny talap etse, aýallar öz adamlaryndan şeýle talaby etmeli dälmişmi?
Soñky ýyllarda Günbatarda häzirki zamanyñ jyns meseleleri barada ýaş ýigitler bilen gyzlaryñ, aýal bilen äriñ arasyndaky gatnaşyklar barada uly jedeller, şowhunly gürrüñler edilýär. "Günbatar siwilizasiýasynyñ" ruhy taýdan garyplygyny, "jyns galtamançylygynyñ" durmuşa barha beter aralaşýandygyny günbataryñ abraýly spesialistleri-de hopugmak bilen boýun alýarlar. Günbatar Germaniýada belli nemes wraçy we sosiology Ioahim Bodameriñ "Häzirki zaman erkek adamy. Onuñ keşbi we psihologiýasy" diýen ýörite kitaby neşir edilipdir.

"Biz indi hakyky erkek adamyñ nähili bolmalydygyny bilemzok, çünki bizde salgylanar ýaly ideal adam ýok".

Awtor ine şeýleräk netijä gelýär.
Nemes spesialistleriniñ bu boýun almasynyñ günbatar hakykatynyñ asyl tebigatyndan gelip çykýandygyna şübhelenip bolmaz. Elbetde, Ioahim Bodamer beýle ýagdaýyñ ýüze çykmagynyñ sebäbini XX asyryñ pajarlap ösýän tehniki prosesinden gözleýär. Belgiýanyñ görnükli medeniýet işgärleriniñ gatnaşmagynda neşir edilen "Boş wagty geçirmegiñ siwilizasiýasy" diýen ýygyndyda hem hut şeýle pikir öñe sürülýär. Awtorlaryñ pikiriçe, hamana industriallaşan jemgyýet hakyky durmuşa emel oýandyryjylar bilen çalşyrýarmyş. Ol jemgyýet düşünjäni baýlaşdyrmagyñ deregine keýpi-sapany ösdürýärmiş.
Amerikanyñ mekdeplerinde bolsa ýakyn ýyllarda ýörite "jyns terbiýesi" sapagyny okuw programmasyna girizmeklik göz öñünde tutulýar. "Günbatar siwilizasiýasynyñ" getiren miweleri ine şeýleräk.
Men makalany ýazyp başlamazymdan öñ, şu zatlaryñ hemmesi hakda bir kärdeşim bilen pikir alyşdym. Bu meselelere, juda geñ bolsa-da, ol örän parhsyz garaýan eken. "Durmuşyñ akymynyñ döredýän zatlarynyñ öñüni almak ikimize kyn düşer" diýip, ol kärdeşim ýañsylamak äheñinde jogap berdi.
Bu jogaby ýöne bir adam däl-de, özüni öz döwrüniñ ýazyjysy hasap edýän adam aýdýar! Haýp!
Tehniki proses biziñ şertlerimizde jemgyýetiñ her bir çleniniñ añyny, düşünjesini ösdürýär, onuñ ruhuny baýlaşdyrýar. Biwepalyk bolsa ruhuboşlugyñ miwesidir. Biz häzirki zamanda erkek adamyñ nähili bolmalydygyny-da, aýal maşgalanyñ nähili bolmalydygyny-da örän gowy bilýäris. Är-aýal, obrazly aýdanyñda, kiçijik bir döwletdir ýa-da äpet daragtyñ bir şahasydyr. Ol şaha ýyl geçdikçe gowşamaly däl-de, berkleşmelidir, sagdynlaşmalydyr. Haýsydyr bir tarapyñ biwepalyk etmegi ol şahanyñ yranyp başlamagyna, soñra bolsa döwülmegine-de getirip biler. Bu bolsa türkmen jemgyýetiniñ peýdasyna däldir.
Ene-atalar öz çagalaryna ruhy arassalyk hakynda olaryñ gulaklaryna guýa-guýa gürrüñ bermeli. Sebäbi, ruhy arassalyk ynsanyñ iñ gözel sypatlarynyñ biri ahyry. Şol ruhy arassalyk är-aýalyñ hut özünden hem birek-birege wepaly bolmagy ilkinji nobatda talap edýär.

Berdinazar HUDAÝNAZAROW,
Türkmenistanyñ Halk ýazyjysy.