Yslam geografiýasynda nämüçin demokratiýa ýok?

YSLAM GEOGRAFIÝASYNDA NÄMÜÇIN DEMOKRATIÝA ÝOK?

Yslam geografiýasynyñ iñ soñky demokratik galasy Türkiýedi, emma olam soñky ýyllarda gündogarly we diýdimzor geçmişine tarap çaltlyk bilen gyşaryp, ýeke adamlyk dolandyryşyñ çür depä çykarylan şu günlerine gelip ýetdi.
Ýogsam bolmasa XX asyryñ başynda yslam geografiýasynyñ ümzügi umuman alanda demokratiýa tarapdy.
Atatürküñ Türkiýesi, Reza Pehlewiniñ Eýrany, Amanulla hanyñ Owganystany yzly-yzyna progressiw reformalar geçirip, demokratiýa, senagatlaşmak, ylym-bilim, tehnologiýa babatda Günbataryñ yzyndan ýetmäge dyrjaşýardy. Ikinji jahan urşundan soñ bu kerwene arap ýurtlary-da goşuldy. Saddam Hüseýiniñ Yragy, Kaddafiniñ Liwiýasy, Jemal Abdynasyryñ Müsüri sowet tipli sosialistik ösüş modelini saýlap aldy. Olaryñ yzyny Zülpikär Ali Bhuttonyñ Päkistany, Suhartonyñ Indoneziýasy ýaly Gündogar Aziýanyñ dünýewi musulman hökümetleri ýetirdi.
Otuz-kyrk ýylyñ dowamynda bu dünýewi döwletler ýerbe-ýer bolup, hasam demokratiýalaşmagyñ ýerine, ýekän-ýekänden diktatura režimine öwrüldiler.
Alan şekilleri umuman alanda şeýledi: ilkibaşda güýçli, karizmatiki lider we onuñ daşyna üýşen kiçijik topar.
Ýurduñ ähli baýlygy döwlet ýolbaşçysy we onuñ ýanyndakylar tarapyndan saga-çepe sowrulyp, halk köpçüligi gedaý halda ýaşaýardy, hiç kimse gorkudan ýaña sesini çykaryp bilmeýärdi.
Agzyny açan ýa ömrüni ýa-da uzak ýyllap dowam eden gynamalardan ýaña akyl-huşundan we saglygyndan jyda düşýärdi.
Netijede Günbataryñ dünýewi hökümet modelleri Marokkodan Malaýziýa çenli aralykdaky ähli yslam geografiýasyndaky halklaryñ arasynda uly göwnüçökgünlik döretdi.
Onuñ ýerine alternatiwa hökmünde köp yslam ýurdunda diýen ýaly ownukly-irili yslamçy hereketler orta çykmaga we gitdigiçe güýçlenmäge başlady.
Köp wagt geçmänkä belli-başly musulman ýurtlarda dünýewi hökümetler harby döwlet agdarlyşyklary ýa-da halk gozgalañlary bilen agdarylyp, ýerine yslamçylar geçdi.
Eýranda, Owganystanda, Yrakda, Sudanda şeýle boldy. Türkiýede ýigrimi ýyldan gowrak wagt bäri syýasy yslamçy tradisiýadan gelip çykan hökümet iş başynda.
Dogrusy, yslamçylar Türkiýede halk gozgalañy bilen däl-de, halkyñ ses bermegi arkaly iş başyna gelenem bolsa, netijede gelinen sepgit birmeñzeş.
XX asyrda yslam geografiýasynda gurulan onlarça dünýewi hökümetden iñ bolmanda ýekejesi üstünlikli bolan bolsady, beýlekilerine-de görüm-görelde bolup, halk köpçüligi demokratiýa bolan ynanjyny ýitirmezdi. Elbetde, onda ýagdaý has başgaça bolardy.
Taryhdaky birmahalky beýikligine gowşan yslamyñ lokomotiw ýurtlary Eýranyñ, Türkiýäniñ, Müsüriñ senagat we kba hojalygynda, ylym-bilimde, demokratiýada, hukuk ugrunda häzirki Angliýa, Germaniýa, Ýaponiýa deñleşip biljek ösen derejä ýetendigini göz öñüne getiriñ.
Ony-da Günorta Aziýanyñ beýleki kiçijik ykdysady gaplañlary saýylýan Günorta Koreýanyñ, Taýwanyñ, Singapuryñ derejesine beýgelen Owganystan, Päkistan, Marokko, Alžir, Özbegistan ýaly beýleki yslam ýurtlarynyñ ökjesini basyp barýandygyny pikir ediñ.
Şonda yslam geografiýasy Sowet Soýuzy we ABŞ ýaly super güýçler tarapyndan basylyp alynmazdy, musulmanlar Hytaýda konslagerlere gabalmazdy, Hindistanda köçelerde it ýenjilen ýaly ýenjilmezdi, Palestinada istrebiteller bilen bombalanmazdy.
Tersine, Marokkodan Indoneziýa çenli uç-bujaksyz ümmülmez yslam geografiýasynda adamlar şwesiýalylardyr norwegiýalylar ýaly asuda durmuşda elini uzadan ýerine ýetirip ýaşardylar.

Yslam dünýäsindäki dünýewi elita turuwbaşdan modernleşmäge ýalñyş düşündiler. Olaryñ modernleşmekden düşünen zady geçmiş bilen baglanyşykly hemme zady garalap, ondan mümkingadar daşlaşmakdy. Olaryñ pikiriçe namaz okamak, bürenjek dakmak, agyz beklemek, haýyr-sahawat fondlary, medreseler ýaly köne edim-gylymlar we guramalar yzagalaklygyñ nyşanydy we bulardan haýal etmän arany açmak gerekdi.
Beýmegiñ deregine ýaponlaryñ edişi ýaly köne bilen täze dünýäniñ normalaryny sazlaşdyrýan aralyk ýol tapmalydy.
Öñki ýol-ýörelgeden we edaralardan deregmize ýaraýjagyny şu günüñ zerurlyklaryna jogap berjek şekilde rewizirläp dowam etdirmelidi we bizi siwilizlenen dünýäniñ deñesine ýetirjek zamanabap ugur-ýollary-da durmuşymyza aralaşdyrmalydy.
Ýaponlar şeýtdiler. Döwürden yza galýan köne samuraý düzgünini doly ýatyryp, Günbataryj zamanabap dolandyryş we ösüş modellerini öz ýol-ýörelgeleri bilen utgaşdyryp, adatdan daşary sintez döretdiler we bütin dünýäni añk eden üstünlige ýetdiler.
Döwürden yza galýan iki köne imperiýa bolan feodal Ýaponiýa bilen Osmanly döwleti ýewropalaşma we döwrebaplaşma ýoluna bir wagtyrakda girdiler, hatda Osmanly döwleti reformalara Ýaponiýadan otuz ýyla golaý wagt öñ 1830-njy ýyllarda Mahmyt II döwründe başlady. Muña garamazdan 50-60 ýylyñ dowamynda, ýagny, XX asyryñ başyna gelenimizde Ýaponiýa uly ykdysady we senagat läheñine öwrülen bolsa, Osmanlynyñ ýagdaýy ölüm ýassygynda hyrkyldap ýatan garry syrkawdan gowy ýeri ýokdy.
Iki köne imperiýanyñ birini şowsuz, beýlekisini şowly kylan zat - biriniñ daşky görnüşe, beýlekisiniñ bolsa özene üns bermegidi.
Osmanly Ýewropanyñ harby we senagat önümlerini satyn alyp öserin öýden bolsa, ýaponlar ösüşi üpjün eden Günbatar ylymy, pelsepesi, düşünje formasy bilen gyzyklanyp, şolary özleşdirmäge dyrjaşýardy.
XX asyrda-da şol bir zatlar gaýtalandy: bir topar musulman dünýewi döwleti parlament, profsoýuzlar, saýlawlar, mekdepler, ýokary okuw jaýlary, zawod-fabrikler, hasahanalar, uçarlar, tanklar ýaly Günbataryñ edara-kärhanalaryny we önümlerini alan bolsa, bir topary bütin bu zatlaryñ barsyny kemala getiren düşünje gurluşuna düşünjegem, özleşdirjegem bolmadylar.
Şonuñ üçinem yslam geografiýasynda ýönekeý raýat bilen elinde döwletiñ güýjüni saklaýan ýolbaşçy bilen kanunyñ öñünde hiç mahalam deñ bolmady. Hernäçe kagyz ýüzünde deñ ýaly bolup görünse-de. Ýogsam bolmasa, häzir günbatarlylaryñ durmuşynda görýän bu deñligimiz yslamyñ süññünde bardy ahwetin!
Pygamberimiz (s.a.w) "Ogurlyk eden gyzym Patma hem bolsa, elini kesiñ!" diýip, kanunyñ öñünde hiç kime ýeñillik berilmejekdigini mälim edipdi.
Gan, ajy gözýaş we ýürek gyýyjy tragediýalar bilen doly yslam geografiýasyny Günbatar ýaly ýer ýüzüniñ jennetine öwürmek üçin etmeli zat aslynda kyn däl: din bilen döwlet işini biri-birinden aýryp, döwleti akyl-paýhasa we mantyga eýerip dolandyrmak.
Demokratiýa, adam hukuklary, deñlik ýaly prinsipleri we gymmatlyklary göz boýamak üçin däl-de, hakykatdanam özleşdirip, durmuşymyza ornaşdyrmak we amal etmek.
Ösen ýurtlaryñ barsy şu ýoldan gyşarman gidendikleri üçin häzirki derejelerine ýetdiler. Çünki, akyl-paýhasyñ ýoly birdir.
Elbetde, munuñ (Hytaýdyr Russiýa ýaly) bir-iki sany kadadan çykmasy bolup biler. Emma ýek-tük kadadan çykma bilşiñiz ýaly düzgüni bozup bilmeýär.

Esedulla OGUZ,
Türkiýeli türkmen žurnalisti.

Sişenbe, 06.06.2023 ý.