Koronawirusmy ýa terror?

KORONAWIRUSMY ÝA TERROR?

■ Adamzady howp astyna salýan howp-hatarlar näme?

Soragyñ jogabyny ilki internetden gözledim. Öñüme Bütindünýä Saglygy goraýyş guramasynyñ "2019-njy ýylda ynsan saglygyna howp salyp biläýjek howplar" ady bilen 10 maddalyk şu jogaby çykdy:

1). Wiruslaryñ waksina garşy güýjemegi;
2). Ykymara dümew epidemiýasy;
3). Howanyñ hapalanmagy we yklymara maýlama;
4). Ýokanç däl keseller;
5). Sagdyn we ýokary hilli durmuş şertlerinden binesip galmak;
6). Mikroplara garşy güýçsüzlenmek;
7). Ebola we beýleki ölüm howply keseller;
8). Pes hilli saglyk hyzmatlary;
9). Dang (goşmaça agyryly gyzgynlygy aşa galdyrýan ýokanç kesel);
10) AIDS (HIV).

Gurama bu on maddany öz ugry boýunça 2019-njy ýylda kesgitläp goýupdyr. Şol wagtlar koronawirus belasy ýokdy. Wagt bu maddalara nähili üýtgeşmeleri girizjek, ony entek wagty gelende görübermeli bor. Mahlasy, adamzady ýöriteläp howp astyna salýan howplar şolardan ybarat.
Adamzady umuman howp astyna salýan howplar bolsa:

1). Köpçülikleýin gyryş ýaraglary (ýadro, biologiki we himiki ýaraglar);
2). Milletparazlyk;
3) Ilatyñ çendenaşa artmagy (Hytaýyñ we Hindistanyñ mysalynda);
4) Basybalyjylyk-imperializm;
5). Köpçülikleýin gyrgynçylygy döredýän ýokanç keseller;
6) Howanyñ hapalanmagy, kontinentara we tebigy zaýalanmalar;
7). Halkara terrorizm.

Köpçülikleýin gyrgyna ýol açan ýokanç kesellere garşy göreşmek gaýragoýulmasyz işdir we bu işde möhüm işler edilýär.
Howanyñ hapalanmagy, kontinentara problemalary möhüm orunda durýar, emma halkara derejesinde alnyp barylýan işler entek ýeterlik däl. Ol ilkinji nobatdalygy we ýetirýän zyýany babatda milletparazlyk, terrorizm we basybalyjylyk-imperializm howplary bir hatarda seredilmäge degişlidir.

■ Milletparazlyk. Halkara terrorizm. Basybalyjylyk-imperializm

Adamlaryñ milletine, tire-taýpasyna we ýaşaýan ýerine seredip kembaha garalmagy deñlik prinsipine tersdir we jenaýatdyr. Emma raýatlar bu tebigy hukugy ýörite bir toparyñ aýratyn peýdalanýan hukugyna öwürmäge synanyşsalar, munuñ özem jenaýatdyr. Çünki beýtmek häkimiýetiñ eýesi bolan halkyñ agzybirligine, watanyñ bitewiligine we döwletiñ ýeke-täkligine garşy gitmek bolýar. Munuñ özi halkara hukuk namalaryna (BMG-nyñ Ýewropanyñ adam hukuklary guramasynyñ we Ýewropa sowetiniñ kabul eden kararlaryna) tersdir. Her bir ýurduñ milli hukugy-da şol esaslara laýyklykda işlenip taýýarlanandyr. Biz muña dünýä düzgüni diýýäris.
Emma bu kada-kanunlary durmuşa geçirmekde käbir imperial (milli çäkleriniñ daşynda täsirli we kesgitleýji bolmaga çalyşýanlar) güýçler bu esasy düzgüni aýak astyna alyp depgiläp bilýärler.
Halkyñ aýrylmaz bölegi bolan we döwletiñ deñhukukly raýatlarynyñ dürli etnoslardan (kowumlardan) gelip çykyşyny bahana edip, olary biri-birine garşy küşgürýärler we agzalalyk döredip, öz maksatlaryna görä ulanýarlar. Esasy mesele, ýagny terrorçylygyñ sakasy hem hut şu ýerden başlanýar. Mundan soñ imperial döwletler hakyky basybalyjy, başga bir söz bilen aýdylanda, imperialist sypatyna bürenýär. Olar adyna täze modeldäki basybalyjylyk ýa-da imperializm diýip döwrüñ başyny başlaýarlar.
Weýran bolan medeniýetleri, şäherleri, döwletleri, öldürilen adamlary we adamkärçilige sygmaýan zorluk-zulumlary ýada salanymyzda, bu wagşylygyñ balansy howp-hataryñ ýetiren zyýanynyñ nähilidigini görkezmäge ýeterlik bolar. Bular bilen bir hatarda 1914-1918-njy ýyllarda dört ýyl dowam eden Birinji jahan urşunda 15-20 million, 1939-1945-njy ýyllarda alty ýyl dowsm eden we atom bombasynyñ ulanylan Ikinji jahan urşunda 40-50 million adam wepat boldy. Jahan uruşlary heläkçikleriñ we weýran boluşyñ elhençliklerine garamazdan, gysga wagtda başlady we belle bir wagtdan soñ gutardy. Ýurtlar belli bir wagt geçensoñ özlerini dürsediler.
Eýse milletparazlyk, terrorizm we basybalyjylyk-imperializm haçan başlady, nämeleri ýok etdi we haçan gutarar? Ony welin, bilemzok. Ýok.

* * *

■ Türkiýämiziñ manzarasy

Makalama bir söz bilen başlamak isleýärin. Näçe şehidimiz bar, näçe gazylarymyz bar? Anyk sanyny bilemzok. Şu nukdaýnazardan seredilende, Osmanly we respublika döwürlerinde ýüze çykan ermeni, rum, bolgar we başga-da dürli etniki toparlaryñ toparlaryna, basylyjy-imperialistleriñ rollaryna dahylly bilýän maglumatlarymyz juda azlyk edýär. Bular beýlede dursun, ýakyn günlere geler bolsak, hemmämiziñem şaýat bolan 1984-nji ýylda başlandygy kabul edilen we ähli güýç-sülsadyny toplap serhetlerimiziñ daşyndanam bize ýygy-ýygydan hüjüm edip durýan halkara terrorizm hakynda-da üýtgeşik dogry-dürs bilýän zadymyz ýok. Gynandyryjy ýagdaý gerek?
Birwagt Atilla Serteliñ şehitlerimiziñ we gazylarymyzyñ sanyny sorap ýazan teklipnamasyna Goranmak ministri Nuretdin Janikli "Muny anyklamak ministrligiñ wezipe borjuna girenok" diýip jogap beripdi. Indi bolsa Goranmak ministrliginiñ resmi internet saýtynda şehitlerimize we gazylarymyza degişli maglumatlar paýlaşylyp dur. Ýöne saýtdaky maglumatlar bilen metbugatdaky maglumatlar deñ gelenok.

* * *

İYİ partiýasynyñ Stambul şäheriniñ deputaty professor Ümit Özdagyñ garşysyna taýýarlanan iş toplumy Türkiýäniñ Ýokary halk mejlisiniñ (TBMM) gün tertibine goýlupdyr. Milli howpsuzlyk komitetiniñ (MİT) kanunlaryna garşy gidendigi üçin taýýarlanandygy aýdylýan iş toplumy meni haýrana goýdy. Çünki, kanun TBMM-iñ münberinde çykyş eden deputatlaryñ wezipe borçlaryny ýerine ýetiren wagtynda sözlän sözleri we öñe süren pikirleri sebäpli haýsydyr bir jogapkärçilige çekilmäge degişli däldigini aýdýar. Üç döwür yzly-yzyna TBMM-iñ agzasy bolup işländigim üçin hut kanunyñ şeýle diýýändigi añyma gurşun mysaly guýlup galypdyr.

***

Jezalary ýerine ýetiriş kanunyna girizilen üýtgeşmeleriñ Siliwri türmesindäki Baryşlar, Hülýa Kylynç we Myrat Agyrel dagylara hiç hili nepi degmändir. Haýran galaýmaly! Türmede her dürli jenaýatdan ýatan 70-80 müñ tussag ýeñillikden peýdalanypdyr, emma girizilen ýeñillikler bu üç idealist ýaş žurnaliste dahylly däl. Ylalaşar ýaly zat däl. Näme diýip, näme goýjak. Alla merdana žurnalistlerimizi öz penasynda aman saklasyn.
Ýokarda adamzady howp astyna salýan howp-hatarlary ýedi maddada jemläp, olardan milletparazlyk, basybalyjylyk-imperializm we halkara terrorizm ýaly wawwaly meseleleriñ çözgüdine bir mesele ýaly garamagyñ gerekdigine ünsi çekipdim.
Bu üçtaraply howp hakynda ýeterlik maglumata eýe däldigimize ünsi çekip, terrorçylyga garşy göreşde wepat bolan hukuk goraýjy işgärlerimiziñ sanyny-da dogry-dürs bilmeýändigimizi we ýokary wezipeli ýolbaşçylaryñ biri-birine çapraz gelýän maglunatlary berýändigini öñe sürüpdim. Biz indi bu üçtaraply howpuñ üstünde durup geçmäge, yzyndanam şehitlerimiz hakynda doly we dogry maglumatlary bermäge synanşarys.
Bugünki güne çenli halkara terrorizm adalgasyny hiç ulanmadyk. Aslynda ýalñyşdyk. Hadysanyñ ady ýalñyş goýlansoñ, oña garşy alnyp barylýan işlerem kemter bolup galýar. Edil köýnek geýende birinji iligi ýalñyş ildirmek ýaly bir zat bu. Galyberse-de, 1984-nji ýyldan bäri PKK terrorçylygynyñ arkasynda ABŞ, Ýewropa bileleşigi we günbatarlary imperialistleriñ hemmesi bardy. Öñki başkomanduýuşi Dogan Güreş daglardaky PKK-lylara ýokardan azyk we ýarag kömegini oklan amerikan wertolýotlaryny urmagy buýrupdy. Hökümetimiz hemme zady bilip durdy, muna garamazdan imperialistler bilen “dost” ve “ýaranlygymyz” bozulmazdan dowam etdirildi. Bu ýurtlar bir tarapdan-a PKK-ny terrorćy gurama diýip yglan etdiler, bir tarapdanam kanun boýunça yzarlanýan eli ganly terrorçylara gaçybatalga jenneti bolup hyzmat etdi.
PKK Türkiýä garşy duşmançylygyny dowan etdirmek ýolunda täze sepgitleri gazandy, halkara arenadaky ornuny "berkitdi". Kolonialistleriñ taryhyñ ähli döwründe hukuga, adam hukuklaryna, azatlyga we demokratiýa bolan garaýşy, ynha, şolar ýalydy. "Tanzimat" kanunynda "Ýewropa hukugyndan saýylmak ýalanynyñ (!)” hatyrasyna Osmanly ýaly türk jahan döwletini "oda" atdyk, indem "Ýewropa bileleşiginuñ agzasy bolmak ýalanynyñ" ugruna Türkiýämizi ne günlere saldyk.

■ Milletparazlyk. Basybalyjylyk-imperializm we halkara terrorizm

Şeýlw soragy orta atalyñ: “Terrorçylyk nädip 1984-nji ýylda başladı, onuñ milletparazluk we basybalyjylyk bilen ilteşigi nämede?”
Bu üçtaraply soragyñ jogaby üçin şol geçen günleri ýatlalyñ we tötänlikler zynjyryny düşündirmäge synanşalyñ. Mälim bolşy ýaly, milletparazlyk sosiologiýanyñ, hukugyñ we demokratiýanyñ hökmany şerti bolan raýatlaryñ deñhukuklylygyna garşy çykmak bilen, toparlanşyklaryñ, başga söz bilen aýdylanda gelip çykyş köküniñ-etnosyñ deñligine öwrüp, halkyñ agzybirligine we döwletiñ bitewiligne zyýan ýetirýär. Bu bulagaýlyk ýaraglanma, toparlanma we imperial güýçler bilen bilelikde edilende adamzada garşy edilen uly jenaýatdyr. Halkara hukuk namalary-da hut şuny tekrarlaýar.

■ Ýurdumyzda halkara terrorizmiñ 1984-nji ýylda başlamagy tötänlikmi?

Muny bilmek üçin 1980-nji ýyldan 1984-nji ýyla çenli aralyga göz aýlamak gerek.
"Biziñ oglanlarymyzyñ" (“Bizim çocuklar” - 1980-nji ýylda Türkiýede hökümet agdarylyşygyny geçiren harbylara berilen at -t.b.) 1980-nji ýylyñ 12-nji iýulyndaky hökümet agdarylyşygynyñ döwri doly tamamlanypdy. 1983-nji ýylyñ 6-njy noýabry “ejazyýetli we wetoly” bolsa-da, saýlawlarda ANAP partiýasy ýeñiş gazandy. Emma şol bir wagtyñ özünde garaşylmadyk ýagdaý bolup geçdi: saýlawlarda iki partiýa däl-de, soñky tapgyrda ANAP-yñ goşulmagy bilen üç partiýa bäsleşdi. Bu örän üns berilmeli ýagdaýdy.
Türkiýe batypdy, ykdysadyýeti çöken ýagdaýdady, inflýasiýa we prosent asmana galypdy. Premýer-ministr Turgut Özal “inflýasiýa - ogurlyk diýmek”, “bozulan deñagramlylygy gysga wagtyñ içinde düzelderin” diýdi. Emma bütinleý tersi bolup geçdi. Hususy sektorlaryñ ýeterlik sermaýasy ýokdy, emma, bu hususa üns bermezden döwlet ykdysadyýetden çaltlyk bilen yza çekilmeli boldy. Munuñ üçin “Býužetde gara deşik emele getirýär” diýilýän KİT-ler hususylaşdyryldy. Emma zyýan çeken däl-de, peýda gazanan KİT-ler çekişmeli ýagdaýda-da bolsa, hususylaşdyryldy. Girdeji getirýän, pajyny wagtynda töleýän, sosial maksat bilen köp sanly işgäre hak-heşdek töleýän, baha syýasaty bilen dolanşygy sazlap duran KİT-ler ýekän-ýekän elden çykdy. Hasam dinamiki ýagdaýda işlemegine garaşylan hususy sektor tamany ödemedi. Türkiýäniñ bazary Özaly öwýän global şereketlere gapysyny açdy. Ummadan çykan inflýasiýa, ummadan çykan prosent, ummadan çykan import we bergi ýurdy görlähede sokdy goýdy.
Özalyñ premýer-ministrlik eden döwründe 1984-nji ýylda başlan halkara terrorizm Özal 1993-nji ýylda aradan çykanda ýetjek derejesine ýetdi. Has soñra häkimiýetler döwründe 1997-98-nji ýyllarda terrorizm ýeñildi, derbi-dagyn edildi. 1999-njy ýylda terrorçylaryñ serdary ele salyndy, jogapkärçilige çekildi we ölüm jezasy berildi. Bu möhüm üýtgeşmeden soñ 1999-njy ýylyñ 10-njy dekabrynda Helsinki ýygnanşygynda Türkiýä duýdansuz ýagdaýda agzalyk statusy berildi. Munuñ hökman bir sebäbi bolaýmalydy. 1963-nji ýylda Ankara ylalaşygyna goşulmak üçin otuz dört ýyl garaşdyrylan Türkiýe 1997-nji ýylda (Warşawa paktyndan boşap, garaşsyzlugynu gazanan täze on ýurda agzalyk berende) ýene-de çetleşdirilen ýeke-täk ýurt bolup galypdy. Iki ýyldan soñ 1999-njy ýylda agzalyga dalaşgärligimizi - Ministrler kabinetiniñ mejlisinde terrorçylaryñ serdaryny ölüm jezasyndan halas etmek, Ýewropa bileleşiginden umydymyzy üzmezlik, Kipr we Egeýi almal, ýurdumyzda Lozanyñ daşynda täze bir etniki topar döredip milli bitewiligimiziñ synasynda jaýryklary döretmek diýip düşündiripdim. Bu tezisiñ üstünde 2002-nji ýylda neşir edilen kitaplarymda-da durlup geçilýär.
Indiki makalamda 2004-nji ýylda ABŞ-nyñ wekiller palatasynyñ Beýik Orta Gündogar maksatnamasynyñ (BOGM) kabul etmeginiñ many-mazmunynyñ we onuñ häzirki wagta ýetirýän täsirleriniñ üstünde durup geçmekçi. Soñra bolsa halkara terrorizme garşy göreşde näçe şehit berendigimiz baradaky gürrüñe dolanyp geleris.

Sadi SOMUNJUOGLY.

25.04.2020 ý, "YENIÇAG" gazeti.

Terjime eden: GUWANÇ MÄMILIÝEW,
Stambul uniwersitetiniñ talyby.