ÖWRENME - ÝIGREN
Artyp galan, zährimar çilimi taşlajak bolup şu ýetmiş ýaşyñ içinde näçe gezek synanyşdymkam?! Aý onuñ hasaby ýiten bolsa gerek, çünki staž gaty ýokarydyr, sallançakdan bäri şol gidilip oturylandyr. Burnumyñ aşagyna gara kesewi bilen dürtülen ýaly bolup murt örende agzymy keseklenen hin ýaly tozadyp, baý, çilim çekerdim-ä. Geografiýa mugallymy "Pamiri", "Belomory" görkez diýende olar jübimde taýýardy.
Näletsiñen bu neşäni - çilimi başymdan aýlap taşlajak bolup görmedigim görde galdy. Gündelik normany azaldyp minimuma getirip gördüm, görsem elewräp ölüp barýan, her sagatda birini otladym, bolmady. Biri: "Nas öwren" diýdi. "Nasy hergiz agzyña almagyn-almagyn" diýip ýene biri sargyt etdi. Nas öwrenseñ, özüñem könestažly çilimkeş, iki oduñ arasynda galyp öñküje mydaryñy hem tapmarsyñ" diýip ýene biri ikinjiniñ pikirini tassyklady. Öñde bir düýe ýitireniñ: "Düýesi ýitmedik akylly bolaýýar" diýşi ýaly, çilim çekmeýänler seniñ ýanyñda hondanbärsi, Aristotel bolup gürleýärler. Biri: "Çörekden başga zady goýup bolýar" diýip ap-arkaýyn aýtdy. Ikinji biri: "Şol-a şeýle däl, sen neşäni, çilimem neşe, goýjaksyñ, emma neşe seni goýanok-da, nädersiñ?!" diýip akylly gürrüñ etdi: "Diñe çörek bilen bile goýup bolýar" diýip, ýañky akylly gürrüñ eden adam öz ahyrky pikirini orta atdy. Bi, elbetde, amatly çykalga däldi, jelladyñ çapgy ýassygynyñ üstüne çal kelläni goýaýyp bolmaz.
Başy ýanýan hyşa ýaly tüsseläp geziberdim, ahyr bir gün bir ýerden bir çykalda tapylar-da diýen umyt bilen ýaşadym. Her dürli eksperimental tejribeler geçirip gördüm, özümi Ýolötendäko pagtaçylyk-tejribe stansiýasyna öwürdim-dä, gepiñ gysgasy. Dostlarymy (aýalymdan başgasyny) ýüz prosent çalşyp gördüm, metjide gatnap, juma namazyna durdum, şol bir çilimiñ pikirini edip seždede mañlaýymy ýere berip ýatyşyma wagty bilen boş galdyrmasam nätjek. Meni ýiti synanlar: "Ony ylym urupdyr" diýen netijä hem gelipdirler. Habaryndan ýok meni ylym däl-de, çilim urandygyndan. Aragy çüýşäñ agzyndanam içip gördüm, çöregiñ mañzyny käsä salyp üstünden arak guýup owmaç edip iýibem nikotiniñ azaryny peseldip bilmedim. Diñe şireýin bilen gerein galdy, daş edewersin.
Günlerde bir gün bir dostumyñ öýüne bardym. Ol hudožnikdi. Öñki endigime görä, derrewem elimi çilime ýetirdim. Suratkeş dostum diwaryñ ýüzündäki uly surata elini uzatdy. Suratda: restoranda stol başynda söýüşýän ýigit bilen gyz boldugydyr-da, iki sany taýhar, ýagny kürre otyr: biri erkek, beýlekem zenan jynsdaky taýhar. Erkek taýhar çilim otlanjak bolýar. Beýleki jynsdaky taýhar: "Çilim çekme, nikotiniñ bir damjasy bir aty öldürýämiş" diýýär. Onda erkek taýhar: "Aty öldürse öldürip geçsin, onuñ maña degişli ýeri ýok, sebäbi men at däl, eşek" diýip döşüne kakyp jogap berýär. Şol plakat maña diýseñ güýçli täsir etdi. "Men bu suratdakylaryñ ýerine öñ içi çagaly sallançagyñ hem suratyny çekip asyp gördüm, emma çilimkeşlerden pitiwa eden bolmady" diýip suratkeş dostum gülüp gürrüñ berdi.
- Halal saña! Men şu pursatdan başlap çilim bilen ýekme-ýek duele çykýan, ýa alýan, ýa-da çalbaşy goýýan - diýdim. - Özüñem şu çeken suratyñy maña ýadygärlik ber - diýip haýyş etdim. - Öýümde asyp goýjak - diýdim.
- Berýän, men ýene çekäýerin - diýip, suratkeş joşdy.
Ony öýümiñ görnükli ýerinde asyp goýdum.
- Özem çilimi, otluçöpi ýanymda, elýeterimde saklajak - diýip, ähti-peýman etdim.
Uzak garaşdyrmanam nikotin açlygy başlandy. Suratkeş dostumyñ süýjüdanyndaky seçmedana salyp ýekegapan awlabermeli gaty kempudyny hä diýmän gutardym. Öýe gaýdyşynym, ýolda çigit satýan zenanyñ ýanyna sowuldym. Ol hindileriñ ýokary sortly ap-ak kagyzda çap edilen "Mahabharata" kitabyndan ýyrtyp külek çigit satyp otyrdy, çigidinden iki stakan aldym-da, çigitläp başladym. Nikotin açlygy edil otuz üçünji ýylyñ açlygy ýaly añkamy aşyryp barýardy. Gepiñ gysgasy, öýümiñ deñinden ep-esli geçip giden bolsam nätjek.
Öýe gelsem keýwany birgiden kelemi arassalapdyr-da, duza ýatyrypdyr; bankany ýapjak bolup oturan ekeni.
- Hany gabyklary? - diýip soradym.
- Bag toklyñ öñüne dökdüm - diýip, ol geñ galdy. - Näme etjekdiñ?
Baragada o janaweriñ agzyndan kakyp kelem gabyklaryny aldym-da, kirt-kirt edip bir çetinden iýmäge durdum.
- Häýt, kakasy, otrawleniýe borsuñ - diýip, keýwany howsala bilen aýtdy.
- Goýnuñ ölmedik zadyndan adam hem ölesi ýok, keýwany - diýip çalymtyl gök kelem ýapraklaryny tikin maşynynyñ matany özüne çekişi ýaly içine tarap süýşürip oturyşyma jogap berdim. Ukusyndan turan ýüpek gurçuklary meni görseler gaçyp ummadan çykardylar, hajymelik görse agzy uçuklardy.
Agşamara ýokarky etažyñ eýwanyndan seredip oturyşyma, keýwany ýanyma geldi-de, çekinjeñlik bilen söze başlady:
- Sen çagalary gorkuzýañ - diýdi.
- Men olara näme edipdirin, gorkuzar ýaly?! - diýip, birden özüme geldim.
- Atamyñ üç sagat bäri belli bir nokada seredip oturyşy, ene - diýdiler. - Saña näme bolýar? Ýör, içerik gir, çaý iç, çörek iý, bazardan gök-sök getirdim. Agşam palaw bişirjek - diýdi. Meniñ bolsa nahar ýadyma düşenokdy. Çilimiñ azary on iki süññümi lerzana getirýärdi. Içimde ýaponlara millionlarça dollarlyk zyýan berýän Nensi taýfuny harasat turuzýardy. Keýwany bazardan ýaşy aýrylmadyk käşir getiripdirler-de, ýaşyny bag tokla bermeli boldy. Garbap aldym-da: "Özüm bagtokly bolup bereýin mä-ä-ä!" diýägede, öñüme aldym. Sogan bolsa-da gözümi ýaşardyp jykdan geçirip, ukrop, petruşka, turşuja - gaýdýan zadym ýok, ýüpi-süpi, dañysy-pañysy bilen ýuwudýan.
Gijäniñ birwagty keýwanym oýanyp, gözüni açman diñşirgendi-de: "Krowatyñ aşagynda näletsiñen syçan bar öýdýän, goñşulardan geçendir, gapan gurmaly boljag-ow" diýip hüñürdedi. Şol näletsiñen syçan diýleni mendim. Gije nikotiniñ azaryna çydaman, saraýdaky gaty çörekli haltany ýanyma alyp kitirdedip ýatyrdym, uky diýlen zad-a ýedi uklamda-da ýadyma düşmeýän boldy. Şol gaty-guty iýip ýörşüme agzymyñ içi ýukalyp gyşyna agzy gylawlan malyñ agzy ýaly wawaly boldy. Özümem semräp gidip oturandyryn, guşagym bilime ýetmän başlady. Geýimler daralan ýaly boldy, ilikler şatda-şatda atylmaga durdy. Öñ çilim çekýäkäm iliñ öýüne barmaga ýaýdanar ýörerdim. Indi ap-arkaýyn barýan, törüne-de geçýän, saçagyny boşadyp gölä ýapaýmaly edip gaýdýan.
Bir ýüz görülýän aýna seretdim. Meñ özüm aýna seredegen däl. Öz-özümi tanamadym: walla çynym. "Beh, bi ýüzüni potrada paýlabermeli nejis kimkä?! Gören ýüzüme-de meñzänok. Iki dulugyna köne galoş bilen kakylan ýaly. Bedroýlygym üçin özümden göwnüm geçip ýördi, ilde mendenem betnyşan bar eken-ow - diýip jaýy sarsdyryp güldüm. - Baý-ba, men dagy telewizora diktor bolaýmaly ekenim".
Dälirändir öýdüp keýwanym gorkupdyr.
Bir gün bir nätanyş öýe bardym. Törüne geçip jaýlaşyp oturdym. Öý eýesi çaý-paý aladasy bilen çykyp aşak gitdi. Dört-bäş ýaşlyja, ogly öýdýän, bir çaga ýanyma geldi-de, ýumrujagy bilen owurdyma-owurdyma ýelmemek ýelmäberdi, jaýdar urýa özem, mergen ekeni, ýañkyja garagol. Aý, bi ulalsa tüýs Muhammetaly bolar. Ýüzümi kese-kese sowýan, şoñ üçin ýumrujagy gözüme-de degip tokdaky gysga sepleşmede uçgun çykyşy ýaly gözümden ot çykýar. Men ilki öý eýesi ýañkyja çagany üstüme küşgürip ugradandyr öýtdüm: bir zadyñ anygyna-şänigine ýetmän betgüman, müñkür bolmaly däl ekeni. "Bi bazar ykdysadyýeti şaýola düşýänçä, her kim öz tüneginden çykmasyn, myhmançylykda göri gazylmandyr" diýip aýdandyr diýen pikire gelipdim. Çagajyk dünýäm kubogyny almakçy bolýan boksçy ýaly zol ýelmäp durdy. Äýnegimi aýranym gowy bolaýdy. Ýogsam aýna gyýyklary gözüñ içinden jübtek bilen çöplemeli etjek ol. Onýança öý eýesi geläýdi: "Myhman aýyplaşmaweri, men Maksat jana ýaşlykdan owurdymy çişirip urduryp öwredipdim" diýdi. Soñra ol çaga ýüzlenip: "Makgy jan, Makgişka, goý, dädäni urma, äh-mäh etme, ol owurdyny çişirenok, öz bolşy, gel, meni äh-äh et" diýip öý eýesi owurdyny çişirmek çişirdi. Emma çaga: "Ýok, sen gowy çişirip bileñok" diýdi. Öý eýesi otagyñ içindäki atmosferanyñ tas hemmesini diýen ýaly içine sorjak bolup gyzar-gyzar hažžyga döndi.
Gepiñ gysgasy, semräp, çişip, ýüzümiñ gyrasynda çepekli gezibermeli gadymky agaç okara döndi. Aý, garaz, "ýüzüñden ýeñsäñ owadan" diýleni boldy-da. Kä sapar ýerimden turjak bolup ellerimi dirämde başam barmagym çykýar. Ýerine saldyrmagam seýikçilere iş bolýar. Goñşularym toý tutjak bolanlarynda, aýdylanjanly, sadaka berjek bolanlarynda meniñ bir ýere ýok bolup giderime garaşýarlar. Meñ gitmegim, olar üçin sähetli gün, ýyldyz ýerde.
Dünýäde bihasap zat ýok diýilýändir, şol dogry bolmaly. Ýeriñ emeli hemrasyny uçurdyñmy, agramy üç tonnamy, diýmek, Ýer üç tonna ýenledi. Aýdan iki put toprak getirdiñmi, diýmek Ýer iki put agraldy, Aý iki put ýeñledi diý-de düşünäý. Şol nukdaýnazardan ugur alsañ, meniñ semräp, agralýanlygym üçin kimdir biri ýeñlemelem bolar-a. Bir görsem, aýalym horlanyp iññä sapaýmaly bolupdyr. Rentgene tutmasañam çüýşe gapdaky ýaly, iç goşlary bilen añyrsy görnüp dur, göwresindäki ogulmy, gyzmy bilip oturmaly. "Içen suwy alkymyndan görünýä" diýlen "gözellerden" bolupdyr-da, gepiñ tümmek ýeri. Saçy süzme haltañ aşagynda goýlan daş ýaly çap-çal, saçam dünýäniñ gyzgyn nokatlaryndaky halkara ýagdaýy ýaly buýr-bulaşyk. "Ýörämde öz süñklerimiñ sesini özüm arkaýym eşidýän" diýip, görgülijik öz agzy bilen aýtdy. "Toýlarda tans etmäge şakyrdymdan utanýan" diýdi. Henizem minneti şol agyr ýüklerdwn çekäýsin, ýogsam güýçli ýel pahyrjygy uçuryp, ýokary woltly syma ýelmejekdigine şek-şübhe ýok.
Dogrudanam, pahyrjyk meñ agzyma atar ýaly zat ýetişdirjek bolup, dükan-bazar-öý, öý-dükan-bazar arasynda günde telim reýs edýän bolsa nätjek. Menem getirilýän zatlaryny Amerikanyñ bugdaý orýan kombaýny ýaly demime dartyp oturan ekenim. Görgülijigiñ zat daşaý-daşaý iki elem süýnüp ýere ýetipdir. Asyl dik durka topugynyñ ýanlaryny gaşap bilýä-dä.
Bir günem: "Men-ä halys durdum - diýdi. - Ýaramok - diýip zeýrendi. - Arada elli kilolyk unly haltany dördünji etaža çykaramda, bir oñurgam ýerinden üýtgäpdir - diýip klinikä gatnady. - Ýigrimi bäş kiloluk doñan läşi göterip gelýäkäm sürçekde typyp aýagym topugymyñ ýanyndan çykdy" diýip seýikçä gatnady.
Ertesi gün dükandan gaharly gelşine, elindäki torbany başşak tutup, içindäki zatlary üstümden eñterdi-de:
- Ine, saña, me, al, noş bolsun, saña şundan amatly zat tapmadym - diýdi. - Özem ýüz müñ manada näçe düşýän bolsa şonam aldym - diýip özüni diwana oklady.
Töwerek-daşym agyn paçka-paçka, gözüñe söweýin, import çilimler bolup durdy.
Ýaşa! Çilimkeşlim stažym köýmeýän boldy, ýöräp başlady, ýaşa! Hudožnik dostumyñ peşgej beren suratyny ýyrtyp hapa atylýan bedrä okladym.
Gurbangylyç HYDYROW.
0
