ÝYGLAMAKMY AGLAMAK?!
"Eý, ýaranlar, ýyglamaýyn neýläýin..."
Magtymguly Pyragy.
Dünýä halklarynyñ hemmesiniñem milli däp-dessurlary, edim-gylymlary erbet däldir welin, salyhatlylykda, goýazylykda olaryñ hiç birisiniñem türkmen halkynyñka taý geljegi ýok. Durmuş we maşgala gatnaşyklarynda, goñşy arasynda, dost-ýarlar bilen, toýda-ýasda we ş.m. ýerine ýetirýän özboluşly edim-gylymlarymyza, yrymlar bilen baglanyşykly etiki edep kadalaryna üns berenler, şeýle diýmek bilen biziñ hiç bir babatda hem öz halkymyzy aşa mazamlajak bolmaýandygymyza özleri-de göz ýetirse gerek.
Ynha, türkmen halkynyñ ýogalan adamyñ öýünde ýas çäreleri bilen baglanyşykly ýerine ýerine ýetirilýän şeýle edim-gylymlarynyñ biri-de, ýas tutmak ýa-da aglamakdyr.
Ýogalan adamyñ yzynda aglamak köpçülik bolup ýerine ýetirilipdir. Bu köplenç ýogalan adam jaýlanmazdan öñ we jaýlanandan soñ, onuñ belli günlerine (üçüne ýa ýedisine) çenli geçirilipdir. Aslynda, ýas tutmagyñ bu görnüşinde gadymy türkmenlerde "ýug" (ýa-da "ýyg[y]" ~ "ýyglamak" we "agy" ~ "aglamak" sözi şundan gelip çykýar) diýlipdir.
Bu işlikleriñ köki "Ýug/ýyg/ag" sözleridir. Agy[t] - aglamak, ýygy, ýygut - ýyglamak sözleri hemişe biri-biri bilen baglanyşykly sözlerdir. Şeýle-de "Ýo/ýog/ýok" sözüniñem "ýyg/ag" sözi bilen düýbi birdir. "Ýok bolmak" sözi şol "ýog" sözüne baglanşyklydyr.
Ölen adamyñ yzyndan ýerine ýetirilýän ähli ýas çäresine "ýug" diýlipdir. Ýug çäresine köplenç dini motiwler mahsus bolupdyr. Käte ölen adamyñ yzyndan aýallar tarapyndan sanalýan goşgy bentlerine hem ýug (bu däp häzirem "ýygy ýyglamak" görnüşinde belli-belli türkmen taýpalarynda saklanyp galypdyr).
Tanymal türk ýazyjysy Ahmet Turgutyñ "Türk pygamber Bozgyryñ syry" romanynda irki türki taýpalaryñ jemgyýetçilik durmuşynda ýug çäresi barada gyzykly maglumatlar berilýär. Türkmen halkynyñ gadymy taryhynyñ legendar gahrymany Kültegin bakyýete göç edende onuñ ýug çäresine alys ýurtlardanam myhmanlaryñ gelendigi barada taryhy maglumatlar saklanyp galypdyr. Şeýle-de wizantiýaly taryhçylar Prisk Paniskiniñ we Iordanyñ beýik hun serdary Atillanyñ ahyrky ýoluna ugradylanda we depin edilende hun ozanlarynyñ aýdan aýdymlaryndan eden terjimeleri gadymy türkmenlerde ýug çäresiniñ neneñsi bolandygyny bilmäge kömek edýär.
Ähli halklaryñ medeniýetinde bolşy ýaly, türkmenler hem aradan çykany ahyrky ýoluna ugratmaga uly üns beripdirler. Ýöne gadymy türkmenlerde öleniñ yzynda aglamak, ýas tutmak çäresi göwnüçökgünlige düşmek, özüñe zeper ýetirmek maksady bilen däl-de, aradan çykana sylag-hormat goýmak we onuñ hasratyny çekmek maksady bilen geçirilipdir.
Aradan çykanyñ şanyna aýdylýan "agy bentleri" onuñ dirikä eden ýagşy işlerini, gowy häsiýetlerini birin-birin sanap-öwýän özboluşly edebi eserdir. Şu nukdaýnazardan seredip, "agy bentlerini" halk döredijiliginiñ bir žanry hökmünde öwrenilse, nädogry bolmaz.
Bu dünýäniñ azabyndan dynan bende ilki çadyrda goýlupdyr. Onuñ üçin garyndaşlary tarapyndan at, sygyr, goýun ýaly eldeki haýwanlar öldürilipdir. Bu däbiñ häli-häzirlerem dowam edýändigini köpümiz bilýändiris. Ylaýta-da, bu däbe (öli aşy), ýurdumyzyñ Bäherden we Magtymguly etraplarynyñ dag içinde ýaşaýan nohurly taýpasynda bek eýerilýär. Ýöne gadymy döwürdäki ýaly sygyrdyr at däl-de, goýundyr geçi öldürilýär. Gadymda ölen adamyñ daşyndan ýedi gezek aýlanypdyr. Şeýtmek bilen olar (hossarlary) öleniñ ruhunyñ göge çykmagyna ýardam edýäris diýip düşünipdirler. Beýleki türkmen taýplarynda nähilidigini häzirlikçe anyk bilemok, ýöne nohurlylarda bu däp häzirem saklanyp galypdyr.
Mahmyt Kaşgarly bu däbi "Ýug besen" diýip atlandyrýar. Şeýle hem Mahmyt Kaşgarly Alp Är Töññe (Afrasýap) ölende: "Alp Är Töññe öldümi..." diýip başlanýan bir bentlik goşgyny onuñ ýasynda aýdylan "ýygy goşgusy" hökmünde mysal getiripdir. Dogrusy, alym gymmatly kitabynda ýas goşgularyna "Sagu[t]" diýipdir.
Gadymy döwürde ýug çäresinde gopuz çalyp, tans edipdirler. Pata gelenlere nahar çekilipdir.
Patada duz dadyp, aýat-töwir etmek öz gözbaşyny şu däpden alyp gaýdýar. Uýgurlarda saklanyp galan "üzüt aşy" hem edil şu däbiñ bire-bir gaýtalanmasydyr.
Ýug çäresi yslamdan öñ giñ manyda (ähli ýas çärelerini öz içine alypdyr) ulanylypdyr.
Asyrlaryñ geçmegi bilen "ýug" öz manysyny diñe ýasda öleniñ yzyndan aýallaryñ goşgy aýdyp aglamagyna çenli kiçeldipdir.
Nohurlarda bu şeýle: eger biri aradan çyksa orta ýaşdan geçen we gartaşan aýallar toplanyp "ýygy ýyglaýarlar". "Ýyga" gatnaşýan aýallar gezekli-gezegine köplenç öz maşgalasyndan öñ ýogalan biriniñ adyny goşup iki setirlik ýa-da bir bentlik (köplenç 6-7 bogunly) goşgy aýdýar, goşgyny aýdanyñ yzyndan bolsa hemmesi sesini goşup birlaý aglaýar, soñ gezegi ikinji alýar...
Bu çäreleriñ hemmesi-de öliniñ yzynda bolup geçýän ýas döwründe adamyñ gaýgy-hasratynyñ çogup çykmagy diýip düşünse bolar. Öý-işik, durmuş aladalary, gün-güzeran bilen başagaý bolup ýörensoñ, ýas bahanasy bilen her kim öz ölüsini ýatlap, içini boşadypdyr...
Ýygy ýyglamak (agy aglamak) bilen bir hatarda ýaka ýyrtmak, ýüz-gözüñe urmak, üstüñden kül sowurmak, gara geýinmek hem bolupdyr. Yslam dini soñky agzalan ýaramaz endikleri (gara geýinmekden başgasyny), ýas döwrüni uzaltmagy we öz-özüñe şikes ýetirjek derejede ýas tutmagy gadagan edipdir.
Öleni ahyrky ýoluna ugratmak işi ähli medeniýetlerde-de üns berilen zat, sebäbi heniz näbelli ýurda gidilýän bu ýolagçylyk hemişe syrlylygyny saklap gelipdir.
Öli jaýlanandan soñ onuñ mazarynyñ üstünde daşdan heýkel dikilipdir we onuñ öldüren duşmanynyñ sanyça daş üýşürlipdir. Bu daşlara "balbal" diýlipdir. Siziñ sadyk guluñyz, şu setirleriñ awtory bolan men şeýle mazarlaryñ we balballaryñ Sumbar jülgesiniñ ugrundaky "Goşdemir öwlüýäsi" diýilýän gadymy gonamçylykda bardygyny ynam bilen aýdyp biljek. Bu boýunça ylmy makala ýazmak maksady bilen şahsy kolleksiýamda şol daş üýşürilen mazarlaryñ we balballaryñ birnäçe suratyny hem toplapdym.
Nohurlylarda beýleki türkmen taýpalarynda gabat gelmeýän birgeñsi dessur bar: Ol hem mazaryñ başagajyna dag goçunyñ (ol tapylmasa goçuñ ýa-da tekäniñ şahyny) şahyny goýulýar. Içgin öwrenenimizde, munuñ balballar bilen baglanyşyklydygyny bilmek bolýar. Çünki "Goşdemir gonamçylygynda" we Sumbar jülgesiniñ ugrunda gabat gelýän beýleki gadymy gonamçylyklarda dag goçunyñ şahyny (kellesini) ýatladýan şekilde ýa-da ýürek şekilli daş balballar ýygy-ýygydan duş gelýär. Etnograf alym Muhammet Geldiýewiñ makalalarynyñ birinde Magtymguly etrabynyñ Çendir obasynda geçirilen barlaglara esaslanyp, ol ýerde ýaşaýyşyñ 14.000 ýyl ozal ýüze çykandygyny we ol ýerden tapylan daş ýazgylaryñ ýüzünde haç (+) şekiliniñ bardygyny aýdýar. Ýüzüne haç (+) çekilen daş balballara meniñ özümem "Goşdemirde" duş gelipdim.
Mazaryñ başynda balbal dikmek däbi häzirem saklanyp galypdyr. Magtymguly etrabynyñ Durdyhan obasynyñ häzirkizaman gonamçylygynda (başga-da nohur obalarynyñ gonamçylyklarynda gabat gelýär) munuñ mysallary bar. Ýöne häzirki balballarda öleniñ ady, atasynyñ ady doglan we aradan çykan ýyllary ýazylýar.
■ Goşmaça maglumat üçin seret:
1). Abdylkadyr Inan "Musulman türklerde şamanizmiñ galyndylary";
2). Jelal Beýdili "Türk mifologiýasynyñ ensiklopedik sözlügi".
0
