Aýasofýa hukugy

AÝASOFÝA HUKUGY

Aslynda barsy 1957-nji ýylda başlady.
Stambulyñ içeri işler müdirligine resmi hat geldi.
Birinji instansiýaly sud (Asliye hukuk mahkemesi) Beşiktaş raýonunda ýaşan Mariam binti Owahimiñ haýal etmän tapylmagyny talap edýärdi.
Polisiýanyñ ony tapjak bolup gözlemedik ýeri galmady, ahyrynda olar bular ýaly şahsyñ tapylmandygyny, onuñ ýaşan salgysyny anyklamak mümkinçiliginiñ bolmandygyny, hatda ony ýakyndan-daşdan tanaýan adamyñ hem ýokdugyny mälim etdi.
Polisiýanyñ bu resmi jogabyndan soñ birinji instansiýaly sud Mariam binti Owahimi “dereksiz ýiten” hasaplap karar çykardy we onuñ eýeçiligindäki gozgalmaýan emläge (gayrimenkul, недвижмость) "ýerine ýetiriji wekil" (“kayyum”, "доверенное лицо") belledi.
Kanuny puryjanyñ dolmagyna garaşdylar.
Kanuny puryja dolansoñam, Mariam binti Owahimiñ wekile ynanylan Beşiktaşdaky dört gatly binasy döwlet gaznasyna tabşyryldy.
Şol wagt ýagdaý şeýle bolanam bolsa...
Suduñ çagyryşy esasynda polisiýa tarapyndan gözlenen we "dereksiz ýiten" hasap edilip, mülki döwletiñ hasabyna geçirilen şahs - halk arasynda aýdylyşyça - Merýem enedi!
Owahim - hristianlaryñ ynanjynda Allanyñ atlaryndan biri. Bu ýerde Owahimiñ gyzy Merýem göz öñüne tutulýardy, ýagny döwletiñ hasabyna geçirilen hususy mülküniñ eýesi Isa pygamberiñ ejesidi!
Çünki…
Osmanly döwründe buthanalara gelýän pullaryñ agramly bölegini edilýän haýyr-sahawatlar düzýärdi.
Heniz bank ulgamy bolmandygy üçin üýşýän sadaka pullar toplanman, gymmatyny ýitirmezligi üçin gozgalmaýan emläk satyn alynýardy.
1913-nji ýylda döwlet hususy eýeçilik (tapu, титул на право собственности) düzgünine geçdi.
Buthanalara emläk beýannamasy ugradyldy.
Buthanalar “mülke bolan eýeçilik hukugyny” Hezreti Isanyñ, Merýem enäniñ, Jebraýyl aleýhyssalamyñ adyna ýazdylar.
Gozgalmaýan emläkler şol atlaryñ hasabyna resmileşdirildi, döwlet hasabyna bu atlar bilen resmi hasaba alyndy.
Birdenem…
Osmanly ýykyldy... Respublika yglan edildi.
Buthanalaryñ ustawlaýyn tarapy diaspora fondlaryna öwrüldi.
1936-njy ýylda döwlet diaspora fondlaryna beýannama ugratdy, olaryñ eýeçilik edýän gozgalmaýan emläkleriñ sanawyny bermek talap edildi.
Diaspora fondlary sanawy berdi, şeýlelikde Hezreti Isanyñ, Merýem enäniñ, Jebraýyl aleýhyssalamyñ adyna resmileşdirilen buthana mülkleriñ eýeçiligi Türkiýe respublikasynyñ ygtyýarlygyna geçdi.
1955-nji ýylda 6-7-nji sentýabr wakalary orta çykdy.
Musulman däl diasporalaryñ (etniki toparlaryñ) üstüne odunly-taýakly hüjüm etdiler, it ýenjen ýaly ýençdiler.
Bu wandallykdan soñ gezek olaryñ başyboş galan mal-mülklerine çökmäge gelipdi.
6-7-nji sentýabrdan iki ýyl geçenden soñra…
Milli emläk müdirligi sudlara ýüz tutmaga başlady.
Gozgalmaýan emläklere bolan eýeçilik hasabynda "mülk eýesi" hökmünde ady geçýän Hezreti Isanyñ, Merýem enäniñ, Jebraýyl aleýhyssalamyñ garşysyna derñew işleri gozgaldy.
Buthanalaryñ bu gowgalardan - açylan derñew işlerinden habary-da bolmady.
Polisiýa tarapyndan suduñ ýörite haty esasynda gözlenen Hezreti Isa, Merýem ene, Jebraýyl aleýhyssalam "dereksiz ýiten" diýip, yglan edildi. Ýagdan gyl sogran ýaly edäge-de, olaryñ mülkleri ellerinden alyndy.
Buthanalar mundan habarly bolanlarynda, eýýäm boljak iş bolupdy, munuñam üstesine 6-7-nji sentýabrda başlaryndan geçiren eýmenç wakalary sebäpli girmäge deşik tapanokdylar, şonuñ üçin garşylyklaýyn arza berip sudlaşmaga bogunlary ysmady.
Beşiktaş, Şişli, Fatih, Beýogly, Kadyköý, Saryýer… Gymmaty milliardlarça dollara barabar 11 müñ 500 gozgalmaýan emlägi hut şol usul bilen döwletiñ hasabyna geçirdiler.
Diñe Stambulda däl…
Izmir, Hataý, Çanakkale ýaly ýerlerde-de döwletiñ hasabyna geçirilen gozgalmaýan emläkler bardy.
1974-nji ýylyñ Kipr operasiýasyndan soñ, 1980-nji ýylda 12-nji sentýabr agdarlyşygynfan soñ şol öñki usul arkaly ýüzlerçe mülk döwletiñ hasabyna geçirildi.
We AKP häkimiýete geldi.
Ýewropa bileleşigi (ÝB) howuny basdy.
Bular boýun egdi.
2008-nji ýylda ÝB-ne utgaşyklary ädimler ädilip, Fondlar kanuny çykaryldy.
Bu kanun arkaly diaspora fondlarynyñ 1936-njy ýyldan soñ edinen we ellerinden alynan gozgalmaýan emläkleriniñ özlerine gaýdyp berilmeginiñ ýoly açyldy.
Diaspora fondlary yzly-yzyna mülklerini gaýdyp almaklyk üçin sudlara arza berip başlady.
Emma…
1936-njy ýyldan öñ, ýagny 1913-nji ýylda şahslaryñ adyna resmileşdirlen mülkleri gaýdyp bermek üçin, hut şol şahslaryñ özleri ýa-da gönüden-göni ýüz tutmalydy.
Ýagny...
Hezreti Isanyñ adyna resmileşdirilen gozgalmaýan emläge almak üçin ýa-ha Isa pygamberi suda getirmeli, ýa-da onuñ nesillerinden birini tapyp, suda getirmelidi!
Kanundaky şujagaz söz öwrüminiñ üstünden osmanly hukugynyñ şertleri respublikan hukugynt baglanyşdyryp bilmez diýilýärdi, buthanalaryñ 1913-nji ýylda döwletiñ öz eli bilen adyna geçiren mülkleri ýok hasabyndady.
Şindi?
Aýasofya gozgalmaýan emläk hasaba alnyşynda metjit görnüşlidi.
Bu gozgalmaýan emläk edil buthanalaryñ mülkleri ýaly 1936-njy ýylda resmi hasaba alnypdy.
Fatih Soltan Mämmet hanyñ fondunyñ hasabyna resmileşdirlendi.
Bu fond respublika döwründen öñki osmanly döwrüne degişli fonddy.
Osmanly döwletiniñ ýörite hukuk hökümlerine görä fondlaşdyrylypdy.
Şonuñ üçin osmanly fond hukugyna laýyklykda seljermek gerekdi.
Hukuk şol zerurlyk sebäpli, egildi, büküldi…
Respublikanyñ muzeý karary güýçsüz hasaplandy.
Osmanlynyñ fond karary güýje girizdiler…
Respublikan hukugyñ deregne osmanly hukugyny hereket edýän kanun hasapladylar.
Osmanly hukugy Döwlet soweti (Danıştay) tarapyndan ýuridiki taýdan güýje girizildi.
Şeýlelikde…
Aýasofýa metjit boldy diýip begenýän ildeşlerimiz osmanly döwründe Hezreti Isanyñ, Merýem enäniñ adyna resmileşdirlen buthana mülkleri üçin milliardlarça dollar öweztölegi tölemäge hukuk taýdan razy boldugy boldy!
Diaspora fondlary Döwlet sowetiniñ Aýasofýa kararyny suda bererler, ellerinden alynan mülkleri berişleri ýalam yzyna alarlar.
Mundan beýläk garşylyk berjegem bolup göräýiñ, Ýewropanyñ adam hukuklary suduna giderler, üstüñize çöwjeýişlerini görüñ indi.
Barçañyzy gutlaýaryn, Aýasofýada namaz okamagyñyzy arzuw edýärin.

Ýylmaz ÖZDIL.

"SÖZCÜ" gazeti, 15.07.2020 ý.

Terjime eden: Guwanç MÄMILIÝEW,
Stambul uniwersitetiniñ talyby.