Gadymy Rimde jöhitligiñ ýaýramagy

GADYMY RIMDE JÖHITLIGIÑ ÝAÝRAMAGY

Rim imperatory Konstantiniñ 313-nji ýylda hristianlyga geçmegi dünýä taryhynyñ ugruny üýtgetdi.
Dinini üýtgetmek bilen ol hristianlygy Rim imperiýasynyñ döwlet dini hökmünde kabul etdi we dünýäniñ gürrüñsiz kabul edilmähe degişli diýdimzor dinine öwrülme prosesiniñ başyny başlatdy.
Iñ esasy bilinmän galan zadam edil şondan öñinçäsi Rimiñ jöhit imperiýasy bolmaga beter ýakynlaşanlygydyr.
Rim imperiýasynyñ jöhit ilaty hakda esasan taryhçylar we alymlar tarapyndan kabul edilen statistiki gymmaty bar.
Orta asyryñ birinji ýüzýyllygynda Rim imperiýasynyñ ilatynyñ 10%-den gowragy jöhitdi - 2-7 million aralykda jöhit bardy we bu diýseñ ünsi çekijidir.
Muña derek häzir jöhit jemagatynyñ ýiti täsire eýe bolan, emma ýurtdaky kämillik ýaşyna ýeten raýatlarynyñ 2,4%-i jöhit bolan ABŞ-ny göz öñüne getiriñ.
Rim imperiýasynyñ prosenti has agdyk gelýärdi.

Surat: Rabbi Pinchas Landis

B.e.öñki 423-nji ýylyñ Babyl sürgüniniñ başlangyjyndaky jöhit sanyna seredenimizde, geñ galdyryjy bir zady orta çykarýarys.
Iñ takyk çaklamalar şol wagtky dünýä jöhit ilatynyñ çärýek milliondan juda pesde bolandygyny görkezýär.
Ýarym müñ ýyllyk döwürde jöhit halky ýitip-ýok bolup gitmäge ýakyn döwürden soñ Rim imperiýasynyñ düzüminde hasaba goşmaga degişli güýje öwrüldi.

Makabileriñ Hanuka uruşlaryndaky üstünliginden soñ greklere garşy uruş ýene 25 ýyl dowam etdi.
Muny jöhitleriñ arasyndaky birnäçe içerki uruş dowam etdirdi we rimlilere garşy üç uly uruş bilen gutardy.
Jöhit ganynyñ gereginden artyk dökülen döwri boldy. Şeýle-de bolsa statistiki görkezijiler astronomiki taýdan ösdi.
Köplenç gyýtaklaýyn subutnamalar bilen alymlar häzir Rim imperiýasynda jöhitlige köpçülikleýin öwrülmeleriñ bolandygyny çaklaýarlar.
Jöhit jemagatynyñ häzirki dinini mälim edendigine yşarat edýän gyýtaklaýyn ýa-da başga hiç bir subutnama ýok.
Jöhit jemagatynyñ aktiw tagallasy bolmazdan jöhit ilatynyñ beýle çalt ösüşini din üýtgetme ýollary arkaly nädip anyklap bileris?
"Talmud" bize şol wagtlar nämeleriñ bolup geçendigi hakda gowy maglumatlary berýär. Ysraýylyñ we Ýehudanyñ üç pagan patyşasyndan "kärdeşlerimiz" diýip söz açan Raw Aşiniñ hekaýatyny gürrüñ berýär.
Şol gije patyşa Menaşe (agzalýan üç adamdan biri) düýşünde Raw Aşä görünýär we özüni olaryñ taýy hökmünde tanadandygy üçin oña azar berýär we oña Töwratyñ inçelikleri hakdaky bilýän zatlaryny aýdýar. Raw Aşi soraýar:
- Beýle akylly bolýan bolsalar, nämüçin buta çokunýardylar?
Patyşa Menaşe şeýle jogap berýär:
- Şol ýerde bolan bolsadyñ, donyñ etegini çekip yzymdan ylgardyñ.
Meniñ döwrümde butlara çokunma arzuwynyñ nähili güýçlidigi hakda hiç hili pikiriñ ýok. Gatnaşyk açyp bilmersiñiz we bize häzirki ýagdaýyñyza görä baha bermäge hakyñyz ýok.

Munuñ özi täsin bölüm. Patyşa Menaşe b.e.önki 533-nji ýyldan başlap Günorta Ýehuda patyşalygyny dolandyrdy we Raw Aşo b.e.öñki 392-nji ýylda "Talmudyñ" esasy redaktorlarynyñ biridi.
Ikisiniñ arasy müñ ýyla golaý açyldy. Aradan geçen ýyllarda patyşa Menaşeni ýoldan çykaran we ony Raw Aşi üçin boş, gülkünç düşünje terzine öwren butlara ybadat etme babatdaky ýiti içki arzuwyny alar we ony kemelder ýaly näme üýtgedi?
Hiç birimiz dyza çökmek we muzeýlerde saklanýan gadymy butlara ybadat etmek meýlimiz ýok. Näme üçin şeýle bolsun?
"Talmudyñ" suratlandyrýan "Neçemiýa" kitaby butlara çokunmaga bolan ýaramaz meýliñ Birinji ybadathananyñ ýykylmagyna, dogrularyñ öldürilmegine we jöhit halkynyñ watanlaryndan sürgün edilmegine sebäp bolandygyny aýdýar.
"Ýokary Mejlisiñ adamlary" diýip tanalýan Ikinji milletler jemgyýetiniñ başlangyjyndaky dolandyryş organy adamzadyñ arasynda butlara ybadat etme arzuwlaryny we munuñ sebäp bolan geçmişdäki kynçylyklaryny gowy bilýärdi.
Ysraýylyñ täzeden başladylmagynyñ Birinji milletler jemgyýetiniñ ýykylmagyna sebäp bolan öñki haýyn elementler tarapyndan goýbolsun edilmejegini anyk bilmek islediler.
Şeýdibem, "Ýokary Mejlisiñ adamlary" üç günlük oraza tutmak we doga-dileg etmek dessuryny yglan etdiler.

Ahyrsoñy doga-dilegleriniñ kabul edilendigini we butlara ybadat etme babatdaky ýaýrawly içki meýliñ aradan aýrylandygy hakda ylahy yşarat aldylar. Mujuñ özi b.e.öñki 350-nji ýyllarda bolup geçipdir.
Jöhit taryhynda şol wagtdan başlap, şeýle ruhy ýykgynçylykly hereketleri eden jöhit jemgyýetlerinden söz açylmaýar diýen ýaly. Butparazlyk odunyñ butparazlygy döwlet dinine öwren beýleki patyşalyklara ýaýramagy has köp wagta çekdi.
Belki-de, Rim imperiýasynda şeýle jöhit öwrülişigine getiren şertleri indi anyklap bilýäris.
Halk ahyrsoñy tagtadan we daşdan ýasalan butlaryñ dünýä boýunça hiç hili täsiriniñ ýokdugyny bilipdi.
Şahsyñ autentiki magnawy baglanyşyk tapma babatdaky dogabitdi islegi imperiýanyñ hemme ýerinde uly boşluk döretdi.
Gözlemäge başladylar. Köpüsi jöhitligiñ kanagatlandyryjy, gandyryjy "suwlarynyñ" üstünden bardy we dinini üýtgetdi.

Umut ATASEWEN,
gadymydünýä taryhçysy.

@atasevenoffica

Sişenbe, 29.11.2022 ý.