Halyflyk, şeýlemi?

HALYFLYK, ŞEÝLEMI?

Fransuz, nemes, iñlis, pars, arap dillerini suwara bilerdi.
Suratkeşdi.
Türk şekillendiriş sungatynyñ iñ öñdebaryjy wekilleriniñ hataryna girdi.
Osman Hamdi beýiñ okuwçysydy.
Zonaro bilen dostdy.
Ybraýym Çally, Hikmet Onat, Namyk Ysmaýyl, Nazmi Ziýa ýaly 1914-nji ýylyñ suratkeşler tapgyry bilen birlikde bir ussahanada surat çekmegi halaýardy.
Bu topraklarda gurlan ilkinji Suratkeşler birleşiginiñ (Ressamlar Cemiyeti) başlygydy.
Parižde sergi gurnady.
"Haremde Bethowen", "Haremde Gýote" ýaly surat eserleri Wena sergisinde görkezildi.
Bu suratlar häzir Ankaranyñ Döwlet Surat-heýkel muzeýinde we Stambulyñ Surat-heýkel muzeýinde saklanýar.
Ýalañaç görnüşli keşpleri saýlapdy, fanatizme ýykgyn etmedi, nýu (adam bedenini ýalañaç suratlandyrýan suratlara berilen at) suratlary döretdi.
Hatda haremdäki aýal-gyzlary-da howzuñ başynda ýalañaç ýagdaýda durkalar şekillendirdi.
Baryp-ha 1899-njy ýylda çeken "Howludaky aýallar" ("Avluda Kadınlar") atly ýagly suraty 2013-nji ýylda 1 million 600 müñ lira satyldy, şol wagtyñ puly bilen bu bir million dollara barabardy.
Stambulda surat ussahanalaryny açdy, zehinli ýaşlaryñ Ýewropada sungat ugrundan bilim almagy üçin taýýarlaýyş kurslaryny okatdy, meselem, Hüseýin Awni Lifižiñ Parižde okamagyna hemaýat etdi.
Ösen añ-düşünjeli, Intellektual adamdy.
Döwrüniñ progressiw adamlary bilen dostluk açardy. Abdylhak Hamit Tarhan, Rejaýyzada Mahmut Ekrem, Tewfik Fikret, Pýerr Loti dagylaryñ portretini çekdi.
Teatryñ muşdagydy, spektakllary sypdyrmazdy.
Bir gezek "Baýguş" pýesasyna tomaşa etmäge gitdi, baş rolda oýnaýan artiste haýran galdy, ol garry adamyñ rolunda oýnaýardy, aslynda artist ýañy ýigrimi dört ýaşyndady, soñ ol ýaş artisti köşge çagyrdy, teatrdaky ýaly garry adamyñ makiýažyny etdirdi, ýagly surat portretini çekdi, heniz at-owazasy ýaýramanka onuñ üstünden baran ol ýaş ýigidiñ ady Muhsin Ertugruldy.
Şekillendiriş sungatyna bolşy ýaly, saza-da uly gyzyklanma bildirerdi.
Ferens Listiñ okuwçysy wenger pianinoçy Hegyei, keman (skripka) wirtuozy Karl Berger bilen işleşdi.
Pianino, keman, wiolonçel ve klawikord çalardy.
Konsertler, prelýudiýalar berdi.
Köne türk elipbiýinde adynyñ ýazylan we 1911-nji ýylyñ "Steinway" pianinosy hem-de "Lucas" kysymly wiolonçeli häzir "Dolmabahçe" köşgünde saklanýar.
Saz kitaphanasy bardy: Bethowen, Mosart, Ýozef Gaýdn, Robert Şuman ýaly klassyky sazyñ iñ görnükli wekilleriniñ döreden sazlarynyñ arhiwini saklaýardy, Ýewropadan olaryñ notalaryny getirderdi.
Şol döwrüñ Stambulunda iñ meşhur saz dükanynyñ hojaýyny Ernest Komendingeriñ birinji belgili müşderisidi.
"Dolmabahçe" köşgünde diñe kiçijik böleginiñ görkezilýän, jemi 10 müñ 867 kitapdan ybarat ullakan kitaphanasy bardy.
Bu kitaplaryñ 6 müñ 454-i fransuz we nemes dilindedi.
Wiktor Gýugo, Emil Zolýa, Wolter, Gýote, Şiller dagylary okaýardy.
Fransuz we nemes edebiýatyna degişli eserleri diñe toplamandygyny, olary ýekän-ýekän okandygyny anyk bilýäris, çünki belli-belli tekstleriñ aşagy çyzylan, sahypalaryñ gyralaryna bellikler edilen.
"Librairie Weiss", "Gerard Freres" ýaly daşary ýurt neşirýatlaryndan kitap getirderdi.
Stambuldaky "Kitabhane-i İbrahim Hilmi", "Tefeyyüz Kitabhanesi", "Vatan Mücellidhanesi" ýaly neşirýat öýlerinden kitap satyn alardy.
Kitaphanasyndaky "Usulü'l-Hikem fi Nizamü'l-Ümem", ýagny "Milletleriñ düzgün-tertibi hakyndaky danalyk ýazgylary" atly kitabyñ awtory Ybraýym Müteferrikady. Ilkinji türk neşirleri Ybraýym Müteferrikanyñ çaphanasynda çap edilipdi.
Deri, atlas, mahmal, agaç, hatda mermer bilen gaplanan jilt sungatynyñ iñ gowy nusgalaryny toplardy.
Kitaplaryndan başga-da, jilt görnüşinde 3 müñ 829 žurnaly bardy.
"L'illustration", "Le Temps" ýaly gazetlere abuna ýazylardy.
Sportuñ dürli görnüşleri bilen meşgullanardy, at münerdi, gylyçlaşma sportuna gyzygardy, göreş tutardy.
Suwda ýüzmegi-de gowy görerdi, maşgalasy bilen bile plýažlara giderdi, tentleriñ arkasynda bukulmazdy, adaty kupalnik geýerdi, deñize girende suratynyñ alynmagyna garşylyk görkezmezdi.
Futbolyñ fanköýeridi.
Ogly "Fenerbahçeniñ" başlygy wezipesinde oturdy.
Ýewropa eşiginde gezerdi, hemişe ykjam we jalaý geýnerdi, galstuksyz düşen ýeke fotosuraty ýok, aýakgaplaryny Parižde tikdirerdi, odekolonlaryny Germaniýadan getirderdi.
Fotosuratlary biziñ günlerimize gelip ýeten gyzy Dürrüşehwar başlyklaýyn, gelninde, maşgalasynyñ ähli agzasynda hijap ýokdy, hemmesiniñ başy açykdy.
Aýalynyñ we gyzynyñ saçlary açyk halda suratlaryny çekdi.
Baryp-ha, 1919-njy ýylda "İnci" žurnalyna interwýu berdi, aýal-gyzlaryñ jemgyýetdäki ornunyñ artmalydygyny, aýal-gyzlaryñam edil erkekler bilen deñ hatarda bilim almalydygyny, aýal-gyzlaryñ çeper döredijilik we sungat ugrundaky işleriniñ goldanylmalydygyny aýtdy.
Kimdir öýdýäñiz?
Iñ soñky halyf Abdylmejit ependi.
Topgapy köşgüniñ mukaddes amanatlar bölüminde halyflygy kabul edende, taryhda ilkinji gezek arapça däl-de, türkçe doga-dileg edildi.
Halyflyga saýlanandan soñ, ilkinji jumga namazyny "Fatih" metjidinde okady, şonda taryhda ilkinji gezek türkçe hutba okaldy.
Şol hutbada yslam äleminiñ mundan beýläk “jahyllyga garşy göreşmelidigi” aýdyldy.
Iñ soñky halyfyñ kakasy Abdyleziz - hem patyşa, hem halyfdy.
Kakasy-da özi ýaly sazandady, pianino çalardy, wals oýnardy, opera bilen gyzyklanardy. Londonyñ, Wenanyñ, Parižiñ korollyk galalarynda myhman alnardy. Görsünler, öwrensinler diýip, şazadalaryny-da ýanyna alyp giderdi, Wagneriñ opera binasyna pul kömegini edipdi. Beyoglundaky Naum teatryna giderdi, sungat işgärlerinden maddy kömegini gaýgyrmazdy.
Kakasy-da özi ýaly suratkeşdi, ol öz heýkelini ýasatdyran ilkinji we ýeke-täk patyşady.
Iñ soñky halyf Abdylmejit ependiniñ şekillendiriş sungatynda iñ uly hemaýatkäri, agasynyñ ogly, hem patyşa, hem halyf bolan Abdylhamyt II-di.
Sungat eserlerini arkaýyn döretsin diýip, hut Soltan Abdylhamydyñ özi oña Üsküdarda aw köşgüni sowgat edipdi.
Şindi seredýäris welin…
Aýasofýanyñ metjide öwrülmegi bilen asmanda gaýmaga başlan bu hameleon tüýsli birtopar zyrrajym-jahyl ildeşler "halyflyk yglan edilsin!" diýip samyrdamaga başladylar.
Halyflyk-salyflyk indi şeýle-de boljak zat däl welin...
Bü tetellileriñ halyfyñ zaryny çekmegi - halyfyñ mertebesini peseltmekden başga zat däl, gadyrdanlar!

Ýylmaz ÖZDIL.

"SÖZCÜ" gazeti, 29.07.2020 ý.

Terjime eden: Guwanç MÄMILIÝEW,
Stambul uniwersitetiniñ talyby.