Türkmençe pikir etmegi gazanyp bilerismi?

Has Türkmeniñ Nukdaýnazar sahypasy üçin ýörite çykyşy

Duşenbe, 19.08.2024 ý.

(Gündelikden parça)

Işden gaýdyp barýan. Awtobusda. Öñümdäki oturgyçda telefon oýnap oturan ýaş gelniñ eline jañ gelýär. Biygtyýar gelen jañda gelen ýazga gözüm düşdi: "Kojam".
Äri jañ edýär. Indi gündelik gepleşik dilinde aktiw ulanýan sözlerimiziñ ýerini-de türk sözleri eýeläp barýar. Munuñ üçin ildeşlerimizi günäkärläp bolmaýar, ähli günäni türk teleýaýlymlaryna we seriallaryna hem ýöñkemek-de nädogry.
Haýsydyr bir raýat ýakynynyñ telefon belgisini islän dilinde, islän ady bilen belläp biler. Muny hiç kime gadagan edip-de bilmeris. Mesele munda däl. Bu ýagdaý indi umumyhalk meselesine öwrülip barýar. Şo gynandyrýar.
Günä biziñ özümizde. Türkmen telewideniýesinde hem türkleriñki ýaly, ruslaryñky ýaly teleseriallardyr täsirli gepleşikler berilýän bolsa, adamlarymyz türkmençe pikir ederdi. Muny amala aşyrjak bolanymyzda "gaş bejerjek bolup, göz hem çykaraýmaly däl". Häzir türk seriallaryny dünýäniñ birentek ýurtlary satyn alyp, öz dillerinde berýär. Ruslaryñ özem berýär. Meniñ özüm rus teleýaýlymlaryny geçirişdirip durkam "Ajaýyp asyr" ("Великолепный Век"), "Willa jalataýy" ("Зимородок") ýaly birnäçe türk serialynyñ rus dilinde berlip durandygyna gabat geldim. Türk teleýaýlymlarynda hem "9-njy rota", "Taras Bulba" ýaly rus kinofilmleriniñ berilendigini bilýärin.
Biz hem öz taryhymyz bilen baglanyşykly "Direliş. Ärtogrul", "Oýanyş. Seljukly", "Alp Arslan", "Gurulyş. Osman", "Sähranyñ arslany Jelaleddin", "Dessan", başga-da "Paýtagt. Abdylhamyt", "Şanly ýeñiş. Kutul-Amare", "Möjekler mekany" ("Kurtlar Vadisi"), "Ýylanlaryñ öji", "Gyzylja şerbeti", "Gyrmyzy gunçalar"... ýaly gyzgyn gowur turzan teleseriallary, dürli çeper filmleri türkmen dilinde bermegi ýola goýsak, gör, nähili gowy bolardy. Diñe türkleriñki-de däl, rus, amerikan, eýran, hindi, hytaý we ýewropa halklarynyñ hem dünýä kinomatografiýasynda ýokary baha mynasyp bolan iñ gowy kino eserlerini terjime edip türkmen tomaşaçylaryna ýetirmegiñ gamyny iýibermeli. Meniñ özüm-ä öñ gyzygyp gören "Salamandyñ yzy" ("След саламандры"), "Ofiser", "Sýomin", "Gülçataý", "Altyn Orda", "Züleýha gözlerini açýar" ýaly rus seriallarymy türkmen dilinde hem görmäge ýaltanmazdym. Iñ ýakyn goñşymyz Eýranyñ kino eserlerini giñden tanatmaly. Eýran kinomatografiýasy dünýäde ykrar edilen sungat. Olaryñ hersi aýry-aýry sungat eseri bolan kinolaryna seredýärsiñ welin, türkleriñki has ýöntem bolup duruberýär. Youtube-de türkmen dilinde paýlaşylan "Ram we Lathan", "Sözsüz söýgi" ýaly hindi kinofilmleriniñ görlüşi türkmen kinofilmlerinden iki esse köp. Daşary ýurt kinofilmleriniñ türkmen dilinde ýaýradylmagynyñ peýdasy gaty uly. Sebäbi kinofilmlerde ulanylýan replikalar halk köpçüliginiñ arasynda hem giñden ýaýraýar. Şeýdilende dil gory baýlaşýar. Rus, iñlis, türk dilleriniñ biziñ dilimizden baýdygy aýdylsa-da, bu diller şu günki ýeten derejesine bir günde, bir ýylda ýa bir asyrda gelip ýetmedi. Halkyñ türkmençe pikir etmegini gazansak, biz hem dilimizi şolar bilen deñleşip duran baý dile öwrüp bilerdik. Ene dilde güýçli edebiýaty we sungaty bolmadyk hiç bir jemgyýet sözüñ doly manysynda garaşsyz bolup bilmez. Iñlislerde, fransuzlarda, nemeslerde, ruslarda XVIII-XIX asyrlar roman okamak halkyñ elita gatlagynyñ söýgüli pişesi bolandygy üçin biziñ günlerimizde bu halklaryñ ýaşaýan ýurdy dünýäniñ iñ ösen jemgyýetli döwletleri bolmagynda galýar. Häzir bizde roman okamaga iñ işsiz adamyñ edip biljek zady hökmünde garaýanlar bar. Wena, Pariž, London ýaly medeniýetiñ sallançagy hasap edip boljak şäherlerde baryp-ha şol döwürler halk köpçüliginiñ arasynda teatr sungaty giñden ýaýransoñ, ýewropa ýaşaýyş-durmuş formasy şu günki ösen derejesine gelip ýetdi. Häzir bizde peýwagtyna teatra baryp, oýunlara tomaşa etjek bolýanam ýok. Bu zatlar adamlary asla gyzyklandyranok. Olaryñ başga-başga aladalary bar. Şoñ üçinem teatr zallaryny emeli ýagdaýda doldurjak bolýarys. Şoñ üçinem başga halklaryñ aýdymynyñ sazyna ýanalyp aýdylýan aýdymlary sungat hasaplaýarys. Ine, şu zatlar hem halkyñ medeni intellektual derejesini kesgitleýär.
"Nädip etjek?", "o eýle, bu beýle..." gep-gürrüñlere giresim gelenok. "Ýelini saklap bilmeýäne arpa çörek bahana". Iş edip oñarýan adam bahana-da gözlemeýär, munuñ üçin öñde duran käbir päsgelçilikleri-de üstünlikli ýeñip geçýär. Käwagt onda-munda ýaşlaryñ multifilmlerden, çeper filmlerden bölekleri montažlap, gülkünç rolikleri ýasaýandygyna gözümiz ilýär. Bir gezek "Gurulyş. Osman" teleserialynyñ aktýorlary Türkmenistana gelip gidenden soñ Myrat Mollaýewiñ (wäşi artistmi ol, aýdymçymy näme, belli däl), türkmen işleklisini mahabatlandyryp ýasan degişme roligini görüpdim. Rolik suwjuk çykypdyr (aý näme, biziñkileriñ bar bolup bilşi, bar ýeten derejesi-dä!). Ýöne muny taýýarlanyñ zehinsizdigini aýtmak adalatsyzlyk bolar. Ynha, şolar ýaly zehinli ýaşlary gözläp tapmaly, maddy taýdan höweslendirmeli, şu işlere ugrukdyrmaly.
Tüweleme, häzir ýurdumyzda turkmenportal.com, salamnews.tm ýarym resmi habar saýtlary işläp dur. Şol saýtlaryñ islendiginiñ menýusynda mediýa bölümi bar. Ýagny, olaryñ gysga metražly çeper filmleri, multifimleri paýlaşmaga mümkinçilikleri bar. Mundan başga-da, YouTube-de türkmen çeper filmlerini, aýdymlaryny paýlaşýan kanallardyr şahsy hasaplar hem azlyk edenok. Eger isleseler, şeýle saýtlaryñ sponsorlary daşary ýurt kinofilmlerini terjime etmegi hem ýola goýup bilerdi.
Bu asylly başlangyç ýola goýulsa, bu ugurda tanalmaga höwesek ýaşlaryñ özlerem ýüz tutup başlar.
Biz bulary başaryp bilsek, onda gelinlerimizem ärleriniñ telefon belgisini "Kojam" diýip däl-de, "Başdaşym", "Ýanýoldaşym", "Ärjagaşym" diýip ýazardy.
...Bütin bu zatlary pikirimde aýlap oturyşyma öýüñ deñesine ýetenimi duýman galdym. Awtobusdan düşüp barýarkam yzyma göz aýladym. Ýañky ýaş gelin eýýäm gözüne gara äýnek geýip, köçeden gukda-guk bolşup geçip barýan awtoulaglara seredip ýylgyrjaklap otyr. Onuñ bir elinde telefonyny gysymlap oturşyna meniñ ýaly ötegçiniñ ediljegi-edilmejegi näbelli birgiden arzuw-hyýallara çümmegine sebäp bolandygyndan habary-da ýok...