Jyn hekgetleri

JYN HEKGETLERI

(Gündelikden parça)

Meniñ garry enem Aşyrgüliñ Gyzsoñy atly özünden kiçi uýasy, onuñam Sapar Kulyýew diýip adamsy bardy.
Sapar Kulyýew uzyn boýly, daýaw adamdy. Özi adama at-familiýasyny tutup ýüzlenýänliginden bolmaly, oba adamlary onuñ adyny gysgaldyp "Eskulyf" (S.Kulyýew) diýerdiler. Atamyñ aýdyşyndan ol okumyş, hatda geniý derejesinde bilimli adam eken. Dogrusy, ol hakda özümem şeýle pikirde. Ýaşynyñ soñlarynda akyly üýtgän ýaly içini hümledip, (eli-de elmydama kitaply) köpçülige goşulman ýeke gezdi. Atam "ony ylym urdy" diýerdi. Belkäm şoñ üçindir, kämahal gündelik etmeli öý-hojalyk işlerini ýatdan çykaryp ýa-da etmäge ýaltanyp, köpräk kitap okaberýäne degişmä salyp, "Eskulyf ýaly senem ylym uraýmasyn" diýilýärdi.
Sapar agany görenim çala ýadyma düşýär. Ýalñyşmasam, men bäş-alty ýaşlarymda togsandan geçip ýogalan bolmaly.
Sapar Kulyýew sowet döwrüniñ (Moskwada bilim alyp gelen) irki žurnalistlerinden. Çakym çak bolsa, ol ateist bolmaly. Özi-de çakdanaşa patriot adamdy. Öñler her gün agşam Moskwa wagty bilen 21:00-da "Время" habarlar gepleşigi berilerdi. Ýalñyşmaýan bolsam, gepleşigiñ ýa öñünden ýa soñundan SSSR-iñ döwlet gimni ýañlanardy. Sapar aga Gimn berlip başlanan badyna, ör turup sag elini döşüniñ üstünde goýardy we gimni deñ gaýtalardy. Biz ýaly ýañy aýak bitip ylgap ýörenje çagalary-da hatara goýup, özi bilen deñ gimni gaýtalatdyrjak bolardy.
Şol wagtlar obada bäş-üç sany öýde bolaýmasa, köp öýde telewizor hem ýokdy. Şol telewizorly öýleriñ biri-de bizdik. Hemmelere ýetdirmeýän ak-garaly (чёрный-белый) ullakan "Горизонт" daş-töweregimizde ýaşaýan ähli dogan-garyndaşlary, goñşy-golamlary bir ýere üýşürmäge ýeterlik bolardy...
Sapar aga dünýeden zürýatsyz geçipdi. Özi ýogalansoñam, Gyzsoña garry enem tä ol dünýeden gaýdýança göz-gulak boldy. Hatda garry enem soñabaka uýasy elden-aýakdan galanda-da, gaşyny çytman ony suwa-da düşürerdi.
Garry öýde, ýagny atamyñ öýüniñ aşhana deregine ulanylan otagynda (ol otaga "ýokarky öý" diýýärdik) Sapar aganyñ Moskwa bilen alşan hatlary, gazetde çykan zarisowkalary desse-desse bolar ýatardy. Olaryñ köpüsini elden geçirip okanam bolsam, biri-de oñly ýatda galmandyr. Ýöne umuman alanda, hatlaryñ arasynda Hruşýowa, Brežnewe, ýokary düzümli beýleki sowet ýolbaşçylaryna ýazylan hatlaryñ we olara berilen jogaplaryñ, şeýle-de oblastda we raýonyñ çäginde bolýan üýtgeşmeler boýunça ýazan zarisowkalarynyñ bardygy welin çalarak ýadyma düşýär. Arman, olaryñ köpüsi hajathanadan çykdy, çykman galan bölegi-de şo duran ýerinde çañ basyp-çüýräp galansoñ zibile zyñyldy... Olar (hatlar, Sapar aganyñ taýýarlan habarlarynyñ oblast we raýon gazetlerinde çykan sanlarynyñ yzygiderli ýygnalan we proşiwka edilen görnüşleri, gerekli hasaplanyp gazetlerden gyrkylyp alynan makalalaryñ topbagy we ş.m.) wagtynda ýygnalyp-aýalyp goýlan bolsa, häzir birgiden eşdilmedik del maglumatlary öwrenip bilerdik. Gynansak-da, bulary ýatlanymda ahmyrly iç çekmelerden başga edip biljek zadym ýok.
Uzyn gepiñ keltesi, ýañky Sapar aga gyş günleriniñ birinde Aşgabada diýip, obadan paýu-pyýada çykyp gaýdypdyr. Biziñ obamyz bilenem Nohur obasynyñ arasynda 20-30 kilometr çemesi ýol bar. Ol ýola çykansoñ gar ýagyp başlapdyr. Garyñam dyzdan geçip ýagýan döwri dag ýolunda pyýada ýol aşaýmak dilde añsat. Gije ýarymdan soñ ýañky Sapar aga ýol ýöräp barýarka, öñünde aýaly Gyzsoñy ýany birtopar çabytly-börükli aýallar bilen peýda bolup duruberipdir. Ýañkylar "Sapar, gel bäri" diýip, ony esli salym yzlaryna salyp äkidipdir. Görgüli aýalynyñ yzyndan ýetjek bolup garda loñkuldap barşyna, aýagyndaky bir galoşy-da sypyp galypdyr...
Soñ bir salymdan demi tükenip essi aýylan bolmaly. Essi aýylyp ýykylan ýeri-de biziñ obamyzdan otuz-kyrk kilometr ýokardaky Hojagala obasynyñ daglarymyş. Ýagny ol obadan çykansoñ, garda azaşyp göni barýan ýolundan saga sowlupdyr. Çopanlaryñ biri üstünden baryp, ony goşuna äkidipdir we ertesi gar diñensoñ onuñ Kürüždeýdendigini bilip, obadan özüni idäp gelenleriñ birine berip goýberipdir. Sowukda mazaly buýan Sapar aga bir-iki hepdeläp düşekden galman ýatypdyr. Şonda ol "Meni Gyzsoñy yzyna salyp äkitdi..." diýip duranmyş. Enem pahyr şonda: "Aý bedibagt, şu garyñ içinde dagda Gyzsoñy nämişlesin, saña al-arwahlar sataşypdyr, sen şolañ yzyna düşüp gidipsiñ" diýse-de, görgüli: "Goýsañyzlañ, al-arwah diýilýän zat ýalan, olar ýaly zadyñ bolmaga haky ýok" diýip, aýak diräp duranmyş.

* * *

Meniñ garry atam dört dogan bolupdyr. Onuñ bir dogany Mämmetsähet Kürüždeý oba sowetiniñ başlygy eken. Garry atam Çaryýar Hojamyrat hem şol wagt bizden aýry kolhoz bolan Tutlygala obasynyñ kolhoz başlygy bolup işläpdir.
Garrylarymyzyñ aýtmagyna görä, Mämmetsähet dindenem gowy baş çykarmak bilen birlikde, az-kem garagollyk etmekdenem habary bar eken. Ol entek öýlenmänkämi, ýa bolmasa öýlenenenden soñmy, ony anyk biljek däl, ýöne bir gezek goñşy obalaryñ birinde arasyny sazlan aýallarynyñ biriniñ ýanyndan gaýdyp gelýärkä, her gezek obamyzdan bir-iki kilometr aşakdaky Garaoglan diýen ýere ýetiberende, gözüne al-arwahlar, jynlar görünipdir. Ol her gezek hem şol wagtlar lummurdap akýan Sumbara böküp, inini päkläpdir, ýagny gusul alyp çykypdyr. Her gusul alan badyna-da, ýañky al-arwahlar gözden sumat bolupdyr.
Bu täsin waka biziñ üçin sapak alarlyk kän yşaratlary özünde saklaýar.
Birinjiden, namazly-täretli, adamyñ ýanyna al-arwahyñ, jynlaryñ gelmäge het edip bilmeýändigi. Meniñ bu pikirimi tassyklap biljek epizoda "Syjjyn-2" atly kinofilme tomaşa edenimde gabat geldim. Bolan wakalara esaslanyp surata düşürilen kinofilmde maşgalasyny dagatmak maksady bilen dogalanan, ýagny başyna jyn musallat edilen biri ilki iki gyzjagazyny öldürýär, yzyndan aýalyny öldürmek üçin öýüne girende, aýalynyñ namaz okap oturandygyny görüp, oña batyrynyp bilmänem, yzyna dolanýar. Sebäp onuñ aýaly namaz okap otyrka, ony namaz perişdeleri goraýar, şoñ üçinem jynlaryñ aýala golaýlaşmaga güýji ýetmeýär.

Surat: "Syjjyn-2" kinofilminden epizod

Ikinjiden, hapa iş edip gelýändigine garamazdan, köne adamlaryñ al-arwahdyr jyn ýaly adatdan daşary güýçlere gabat geläýen ýagdaýynda-da aljyramaýandyklaryna, hatda onuñ garşysyna göreşerlik derejede ugur-ýoluny tapyp, başyndan dep edişlerine hem-de islendik ýagdaýda dini edim-gylymlarynyñ (namaz-täretleriniñ) ýerbe-ýerdigine geñ galmazlyk mümkin däl.

* * *

12.06.2024 ý. 11:00.

Ýañy ýaşuly mugallym, pedagog, informatika boýunça ýazylan birnäçe okuw kitaplarynyñ awtory Annamuhammet Allagulyýew bilen jañlaşdym. Men ondan al-arwahlar we jynlar barada häzire çenli eşiden we bilýän zatlaryny jemläp, makala ýazmagy haýyş etdim. Ýaşuly güldi-de, degişmä salyp, ýaş wagtyndan bäri al-arwahly gürrüñ edilen ýerde-de añsat durup bilmeýändigini, şol temadan öler ýaly gorkýandygyny aýtdy. Şeýle-de bolsa, ol merhum kakasy Sapar ýomudyñ (Sapar Allagulyýew) ir döwür çopançylyk eden inisine bir gezek dagda arwahmy, jynmy, nämedigi belli däl - örän betnyşan zadyñ sataşandygyny aýdyp berdi. Ýaşulynyñ çakyndan ol şeýtan bolmaly. Sebäbi möle gözüniñ hersi bir tarapa bakyp duran çaşşy, eñeginde ýedi-sekiz sany uzyn gyl sallanyp duran, uzyn boýly, geçisypat mahluk adam dilinde gürläp, oña zyýan ýetirmäge, ýalñyşdyrmaga synanyşypdyr. Ýöne çopan hem bolsa, elmydama namazly-täretli gezýän ýañky ýaşuly hiç hili aljyramandyr we ony başyndan dep etmese eýgiligiñ bolmajagyny bilip, Allany çagyraga-da, elindäki tüpeñini onuñ dik mañlaýyndan boşadypdyr. Tüpeñ atylan badyna ýañky şeýtan gözden gaýyp bolupdyr.

* * *

Jynlar, al-arwahlar we olaryñ başyñdan dep edilişi barada nohurlylaryñ arasynda aýdylýan gyzykly hekaýatlar sanardan kän. Daglarymyzda duş gelýän "Jynly dere", "Arwahly dere" ýaly ýer atlary-da şeýle hekaýatlar bilen baglanyşykly bolmaly. Şeýle-de bolsa, häzirlikçe men şumada çenli bu boýunça eşiden zatlarymy däl-de, maña garyndaşlyk gatnaşygy bar hem-de ýakyndan gatnaşýan we adamlarymyñ dilinden eşidendigim sebäpli iñ ygtybarly hasaplaýan maglumatlarymyñ üçüsini ýazmagy makul bildim. Bular siziñ-de ünsüñizi çeker diýip pikir edýärin. Geljekde şular ýaly "jynly hekgetleriñ" arasyndan kakyp-silkip, mümkin boldugyndan hemmetaraplaýyn derñäp, ygtybarly hasap edenlerimizi ýene-de dykgatyñyza ýetirip durarys.
Bu tema aýratyn öwrenilmäge mynasyp hem bolsa, häzire çenli türkmen alymlarynyñ arasynda edilen suwytly işler ýok. Diñe ylmy ugurda däl, çeper edebiýatda hem ne ýazylan, ne terjime edilen eser ýok diýen ýaly. Baram bolsa, biz bilemzok ýa-da entek köpçüligiñ dykgatyna ýetirlenok. Dogrusy, bäş-alty ýyllykda özbek ýazyjysy Abdylla Kadyrynyñ "Arwahlaryñ meýlisi" hekaýasyny terjime edenimde we "Albassy" makalasyny taýýarlanymda, bu boýunça bir zatlary ýazmagy özümem netime düwüpdim. Emma ine-ine bilen ol etsem-petsemim häzire çenli amala aşman galdy. Ýokarda agzalyp geçilen üç täsin wakanyñ üçüsi-de horror-elhençlikler temasyndan ýazyljak islendik çeper esere sýužet bolup biljegine ynanýaryn.
Şeýle hem rus alymy Wladimir Basilowyñ türkmen diline terjime edilip çapdan çykan "Yslamda keramatlylar kulty" kitabynda nohur hojalarynyñ jynlan adamlary okaýşy, jynlara garşy göreşişi, hatda olara käbir ýumuşlary buýruşy hakda örän gyzykly maglumatlara gabat gelip bolýar. Hernäçe ateistik nukdaýnazardan ýazylanam bolsa, kitapda ýöredilýän sagdyn pikirleriñ we beýan edilýän geñ-tañsy wakalaryñ tema boýunça käbir zatlara göz ýetirmäge berýän ýardamy uly. (Kitapdan bölekleri saýtdan "Nohur hojalary" bilen ady bilen okap bilersiñiz).
Ýönekeý ilatyñ, aýratynam halkyñ bisowat gatlagynyñ wagtyñ geçmegi bilen nohur hojalaryna çenden-çakdan çykjak derejede aslyşyp ýatmagy, olara togap etmegi käbir ahunlara ýaramandyr. Elbetde, şeýle öte geçmeleriñ bolmagyny nohur hojalarynyñ özleri isläbem durmandyr, bu ýagdaý şeýdýänleriñ özüne mahsus nogsanlyklar. Meniñ pikirimçe "Hojanyñ itinem bihal görme" diýen söz hem hojalaryñ itine-pişigine, malyna hem aýratyn göz bilen garap, oña aýratyn many-mazmun ýöñkejek bolýan sowatsyz adamlaryñ garaýşyndan dörän bolmaly. Buharada okap gelen Goçmyrat ahun hut şeýle çenden çykmalara garşy göreşen ahunlaryñ biridir. (Allaýar Çüriýewiñ "Goçmyrat ahun" makalasyna seredip bilersiñiz).