Halkdan alan zadyñy halka gaýdyp bermeli

HALKDAN ALAN ZADYÑY HALKA GAÝDYP BERMELI

(Gündelikden parça)

02.07.2024 ý.

Ýañy Döwletmyrat Ýazgulyýew elektron poçtasyndan soñky ýazan rubagylaryny we ýakynda Türkmenistanyñ Gazagystanda geçirilen medeniýet günlerine gatnaşanda aýdymçy Gözel Öwezowa bagyşlap ýazan goşgusyny ugradypdyr. Dessine kitapçy saýtynda okyjylaryñ dykgatyna ýetirildi. Yzýany özi-de jañ etdi.
Döwlet aga ýene öñki heñine tutdy. Bizde medeniýetimizi dünýä derejesinde tanadyp biljek talantly aýdymçylaryñ bardygyny, ýöne häzire çenli ýazyjy-şahyrlarymyzyñ içinde çeper edebiýatymyzy dünýä çykaryp biljek ýekesiniñ ýokdugyny aýtdy. Dogrusy bu birtaraply pikiriñ jany ýogam däl. Meselem, meniñ özüm Akyş Saparowyñ estrada aýdymlarynyñ 99%-ni il ýüzüne tutarlygy ýok aýdymlar hasaplasam-da, "Ellerim bagly", ýa-da şahyr Aşyrguly Baýryýewiñ sözlerine döredilen "Razy men", ýa bolmasa Magtymgulynyñ sözlerine döredilen "Nahana geldiñ", "Pelege gardy meni" ýaly birküç sany aýdymyny onuñ öz derejesinde ýerine ýetirip biljek aýdymçy diñe öz ýurdumyzda däl, eýse dünýä boýunça-da bardyr öýdemok.
"Nahana geldiñ" aýdymynyñ sazy diýjekmi, solistiñ ýerine ýetiriş ussatlygy diýjekmi... Aýdar-goýar ýaly däl. Aýdym gowy bolanda, hem-de aýdymçysyna duşanda şol aýdym hakyky sungat eserine öwrülýär. Şonuñ üçinem umuman daşary ýurtlaryñ sazyna ýanalýan şama-şaýyrdy aýdymlaryny aýdýandygy üçin diñlärliginiñ ýokdugyna garamazdan, Kakyş Amandurdyýew ýaly bagşynyñ mikrofonynda "Nahana geldiñ" hiç kimiñ ýerine ýetirip bilmejek has başgaça ussatlygynda ýañlanýar.
Edebiýat ýa sungat bolsun, tapawudy ýok. Özümizi tanamak we bize berilýän hakyky bahany bilmek üçin aramyzdaky biri ýaly bolup däl-de, birsalym keseden durubam synlap göräýmeli.
Birnäçe ýyl mundan öñ tanyşlarymyñ biri Hazaryñ kenarynda gurlan Awaza dynç alyş zolagynda dünýä belli aýdymçylardan we goñşy doganlyk döwletleriñ medeniýet işgärlerinden düzülen konserte ýönekeý tomaşaçy bolup gatnaşandygyny gürrüñ beripdi. Şonda halk köpçüliginiñ Filip Kirkorow, Hadise ýaly dünýä belli aýdymçylar bilen surata düşmek üçin aralykda goýlan germawlary-da aşyp, hatda olaryñ daşynda gorag üçin goýlan adamlary-da depgiläp geçip gidendiklerini aýdypdy. Ýurdumyzda eýýäm on bäş-ýigrimi ýyla golaý wagt bäri giñden tanalýan we aýdymlary söýlüp diñlenýän Firuza Jumanyýazowa ýaly aýdymçynyñ ýanyna bolsa, bary-ýogy birküç sany gyz baryp surata düşüpdir. Tomaşaçylaryñ iñ öñdäki hatarynda oturan biziñ aýdymçylarymyza bolsa barmysyñ diýýänem ýok eken. Gaýtam tomaşaçylar olary depgiläp geçip gidipdir.

Filip Kirkorow Türkmenistanda

Şuña meñzeşräk epizoda özümem şaýat bolupdym. 2016-njy ýylda dünýä belli aýdymçylar Dima Bilan, ertesi Tarkan Aşgabatda konsert berdi. Ikisiniñ konsertine-de gatnaşypdym. Tarkanyñ konserti has şüweleñli boldy. Öñ hatarda durdum. Zaldaky diñleýjileriñ geçip bileniniñ germawdan geçip, Tarkan bilen surata düşjek boluşlaryny aýdybam durjak däl. Konserte gelen tomaşaçylaryñ ýediden ýetmişe hemmesi duran ýerlerinde aýdymçy bilen deñ aýdyma gygyrýardy.
Baý-ba! Sungat - hakyky sungat bolanda halky däli derýanyñ tolkunlary ýaly tolkundyrybam biljek eken-ä!

Hadise Türkmenistanda

Şonda bir kiçijik epizodda gözüm eglenipdi. Ýurdumyzda türk aýdymlaryny aýdyp, saç-sakgalyny-da türk aýdymçylaryñka meñzetjek bolup, adyny-da üýtgedip, şolañka meñzeş atjagaz dakyp ýören aýdymçylaryñ biri öñ hatarda naýynjar halda duranam bolsa, hiç kim onuñ ýüzüne seretjegem bolanokdy. Hatda ol türk aýdymlaryny men sizden has gowy bilýärin diýýän heñde, daşyndan seredende juda tagaşyksyz görünýän terzde özüni alyp barýardy. Özüne seretdirjek bolup, gözüni-gaşyny gelşiksiz oýnadýardy, it ýylgyrşyny edýärdi. Barybir onuñ ýasama hereketlerine üns berýän ýokdy. Tomaşaçylaryñ zordan döşüne ýetýän girdenek boýy-da munuñ üstesine. Şonda meniñ oña nebsim agyrmak agyrypdy...

* * *

Togsanynjy ýyllarda, 2000-nji ýyllaryñ başynda neşe belasy birgiden negözel bagşylarymyzyñ başyna ýetdi.
Men Gyzylarbat, Garrygala töwereklerinde halk köpçüliginiñ merhum bagşy Röwşen Hallyýewi nähili diñleýändiklerine birnäçe gezek şaýat bolupdym.
Röwşen Hallyýew, Nurmuhammet Meredow ýaly hakdan içen aýdymçylaryñ toýlarda aýdan aýdymlary soñam ýazgy edilip halkyñ arasyna ýaýradylardy. Halkyñ iñ köp diñleýän aýdymlary bu iki bagşynyñ toý ýazgylarydy, studiýalaryñ iñ geçginli ýazgysy şu iki aýdymçynyñ aýdymlarydy. Balkan taraplarda-ha eline mikrofon alanlaryñ arasynda şu boýunça Röwşen Hallyýewiñ öñüne geçip biljegi ýokdy. Röwşen Hallyýew estrada saz gurallary bilen aýdylýan halk aýdymlarynyñ idolydy! Ýogsam bolmasa, toýçulykda ýaş-ýeleñler tans oýnamaga, şatlanmaga ilgezikdir. Toýda Röwşen Hallyýew aýdýarmy... onda gep gutarýar! Ýaşlaryñ birem nägilelik bildirmez. Barsy ýapyrylyp Röwşen neressäni diñlär oturardy. Halk onuñ aýdýan yşky-liriki aýdymlarynda-da, harby-watançylyk we gahrymançylyk temasyndan aýdýan aýdymlarynda-da bagşy bilen deñ kükreýärdi, gaýnap-joşýardy. Halk ony çokunarlyk derejesinde söýýärdi. Dogrusy, Röwşen Hallyýewem, Nurmuhammet Meredowam garyp-gasaryñ bagşysydy. Elinde 100-150 dollar pulundan başga puly ýoklaram (häzirki wagtyñ puly bilen hasaplanda 300-400 manada deñdi) bu iki bagşynyñ gapysyny kakyp, ýygrylman ýagdaýyñy aýdyp bilseñ, ikisi-de berlen pula razy bolup, hatda käbir ýerde mugtuna hem aýdyp goýberýärdi. Käbir pullysyraýan adamlar toýuna paýtagtdan delräk bagşyny hem getirýän wagtlary bolardy. Bir gezek Aşgabatdan 600 dollara tutulyp gelinen bagşyny gyzylarbatlylaryñ daşlap toý prisepinden düşürendiklerini görüpdim. Bärde çyksa, toý eýesiniñ puly çykýar. Hiç kimiñ oña dawasy ýok. Ýöne Röwşen Hallyýewiñ gaýnadyp-gaýnadyp aýdýan aýdymlarynyñ ruhy bilen ýaşaýan halk keseden getirilen bagşynyñ sesini-de, özüni-de kabul edip bilenokdy. Halk arasynda bular ýaly bagşysumaklary ýañsylap, "studiýa bagşylary" ýa-da "panorama bagşylar" diýilýärdi. Çünki olaryñ arasynda Röwşen Hallyýew ýaly, Atabaý Çarygulyýew ýaly orta çykyp, öz sesi bilen aýdym aýdyp biljegi ýok diýen ýalydy.

Röwşen Hallyýew

Balkan ilinde Röwşen Hallyýewden öñki bagşylaryñ nähilidigini biljek däl welin, şondan soñ häzirki güne çenli onuñ derejesine ýetip biljek bagşynyñ bolmandygyny, indem boljagynyñ gümanadygyny arkaýyn aýdyp bilerin.
Ýerine ýetiriş ussatlygy, ses tarapdan alanda, Ýazgulyýew bilen ylalaşýaryn. Bizde sesine telpek goýmaly ussat aýdymçylar ýoksuz däl. Olaryñ arasynda Bally Hajyýew, Saba Artykow, Kakow Öwezow, Pälwan Halmyradow, Suhan Orazberdiýew, zenan aýdymçylardan Leýla Şadurdyýewa, Jemal Saparowa, Läle Begnazarowa, Bahar Hojaýewa, Maral Durdyýewa, Ogulbibi Reýimowa, Dursunjemal Gazakowa, Sahydursun Hojakowa ýaly aýdymçylaryñ adyny tutmazlyk mümkin däl. Entek çaga ýaşdaky Aýmährem Akmyradowanyñ ussatlygyna-ha aýdara sözem tapylanok. Meniñ pikirimçe Aýmährem eýýämden biziñ aýdymçylarymyzyñ barsyndan ozdy, onuñ islendik daşary ýurt aýdymyny hem säginmän, hatda käbir ýerlerde ony ilkinji ýerine ýetirendenem gowy ýerine ýetirip bilmegi, Aýmähremiñ geljekde dünýä derejesinde tanaljak aýdymçy boljakdygyny buşlaýar.

Aýmährem Akmyradowa

Biziñ häzirki aýdym-saz sungatymyza gowy aýdymçy däl-de, gowy kompozitor ýetmezçilik edýär. Nury Halmämmedowlar, Aman Agajykowlar, Çary Nurymowlar, Weli Muhadowlar, Rejep Rejebowlar, Rejep Allaýarowlar, Baýram Hudaýnazarowlar... ýetmezçilik edýär. Ata Atajanow, Allaýar Çüriýew, Italmaz Nuryýew, Magtymguly Myşşyýew... ýaly türkmeniñ inçe damaryny yzarlap bilýän ussat şahyrlar ýetmezçilik edýär.
Bir mahallar Nury Halmämmedow bilen Gurbannazar Ezizowyñ Atageldi Garýagdyýewi aýdymçylar sürüsiniñ içinden çekip çykaryp, ony ajaýyp aýdymça öwrüşleri ýaly, döredijiligi sagdyn gowy bagşy hökmünde ile çykmak üçin aýdymçynyñ arkasynda hökman gowy kompozitor bilen gowy şahyryñ bolmalydygyny inkär edip biljek barmy?
Edil häzir aýdymçylaryñ sanynyñ iñ bolmanda üçden bir bölegiçe kompozitor nesliniñ bolmandygy üçinem sesi gaýnap duran we iñ gowy aýdymçy hasap edip biljeklerimizem halturaçylaryñ we plagiat aýdymçylaryñ hataryna goşulmaly bolýar.
Ýöne bütin bularyñ barsyndan beteri-de olaryñ aglabasy Röwşen Hallyýewdir Nurmuhammet Meredow ýaly garybyñ we halkyñ bagşysy bolmak pikirinden daşda. Olar halkdan üzñe. Belkäm, şoñ üçindir olaryñ arasynda restoran saýlap ýörenleri-de, sagadyna ortaça aýlykly gullukçynyñ bir ýylda aljak aýlygyndanam köp pul talap edip ýörenleri-de bar.
Nurmuhammet Meredowyñ bir ýazgysyny görüpdim. Neresse şonda bir howluda, barduryñ gyrasynda aýdym aýdýardy. Geçip barýan ötegçileriñ iñ gyssanyp barýany-da oña gözi düşende, 5-10 minut ýaly säginip, aýdym diñleýärdi we soñ öz ýoluna gidýärdi. Diýmek, bagşy hakyky bagşy bolanda, ony ýoluñ gyrasynda aýtdyrmak beýlede dursun, hajathananyñ gyrasynda aýdyma gygyrtsañam, halk diñlejek eken!

Nurmuhammet Meredow

Meşhur halk bagşysy Nurberdi Gulowyñ obasynda ýoluñ ugrunda käte sagatlap muzdasyz saz çalyp oturandygy barada eşdipdim. Ondan näme üçin beýdýändigini sorasalar, "halkdan alan zadymy ýene halkyñ özüne bermän nämedeýin. Goý, öten-geçen diñlesin, lezzet alsyn" diýýän eken.
Dogry, gazanç hem etmeli, eklenç hem gerek. Şeý diýmek bilen biz häziriñ aýdymçylaryndan beýik Nurberdi Gulowyñ hereketlerine garaşamzok. Aýdymçylaryñam agzy bar, olaram iýmeli-içmeli, maşgala eklemeli. Pul hemmä-de gerek. Emma nebsiñi otukdyryp, çenden-çakdan çykybermek haýra alamat däl. Gerek ýerinde garyba-gasara, ýetime-ýesire mugtuna-da toýuny sowup bilmeýän aýdymça aýdymçy diýesiñem gelenok.
Goýberjegiñ diske öñden ýazgy edilen bäş-üç sany şama-şaýyrdy aýdym bolsa, munuñ üçin gymmatbahaly restoranlary saýlap ýörmegiñem geregi ýok.
Halkyñ arasynda saz döredip bilýän zehinli ýaşlar ýok däldir. Olary gözlemeli, tapmaly. Ýagşy Goşunowyñ sosial mediýadan goýberilýän "Müñden biri" gepleşigi ýaly bir gepleşik ýaş kompozitorlary gözläp tapmak üçinem guralsa nähili gowy bolardy.

* * *

Gürrüñimiñ başyna dolanyp geleýin. Eger ogurlyk aýdymlar bilen meşhurlyk gazanmagy hem bir hasap edip, ogurlap ýazmaýandyklaryna garamazdan, dünýä derejesinde meşhurlyk gazanyp bilmeýändikleri üçin ýazyjy-şahyrlarymyzy aýyplasak, belli bir derejede ýalñyşarys. Bu ullakan aýypdan ýazyjy-şahyrlarymyzam halas däl. Olaryñ arasynda-da başga halklaryñ edebiýatyndan tutuş bir romany, powesti kopiýalap alyp bilýänleriñ az hem bolsa bardygyny aýtmak bolar. Hatda galamdaşynyñ ýassykda hassa ýatandygyndan we onuñ derman-därisine pulunyñ ýetmeýändiginden peýdalanyp, ondan uly romany satyn alyp bilenleriñ hem bardygyny gizläp oturmagyñ hajaty ýok. Ýeri gelende olaryñ kimdigi aýdylar. Kitapçy saýtynyñ "Nukdaýnazar" sahypasynda şu meseleleriñ üstünde durlup, birnäçe pikirler öñ gozgalypdy. Şonuñ üçin häzir olary gaýtalap oturmagyñ hajaty ýok hasaplaýaryn. Añlajak añlaýar. Añlamajaga bu zatlary müñ gozganda-da peýda berenok.

Nurberdi Gulow

Döwletmyrat Ýazgulyýewiñ bimamla ýerini şunda görýärin: Aýdym-saz sungaty sesli sungat, ganatly sungat. Bu sungaty bagşysy duşanda, bagşa-da kompozitory bilen şahyry duşanda halk köpçüliginiñ hemme gatlagyna eşitdirmek we dünýä derejesine çykarmak onçakly kynam däl. Emma çeper edebiýatyñ işi kyn. Ýazyjy gowy bolaýanda-da, ony edil ýazylan dilindäkisi ýaly görnüşde terjime etmek her eline galam alanyñ başarjak işi däl. Terjime etmek - eseri täzeden ýazmak bilen deñ. Hem çeper eser hemmetaraplaýyn kämil bolaýanda-da, ony halk köpçüliginiñ hemme gatlagy okap baraýanok. Edil şu ýerde hem "Sungat - sungat üçindir" aýtgysy güýje girýär.
Dünýä medeniýetiniñ sallançagy saýylýan London, Pariž, Wena, Rim ýaly dünýäniñ iñ uly şäherlerinde teatrlar gurlanda, tomaşaçy orunlary üçin şäher ilatynyñ 2%-i göz öñüne tutulýar. Diýmek, halkyñ hemme gatlagyndan teatr muşdaklygyna garaşylmaýar. Teatryñ öz sferasy, öz gatlagy bolýar, şol hem teatryñ ýerleşen ýeriniñ ilatynyñ 2%-ne deñ. Teatra şondan köp adamyñ gelmegine garaşmagyñ özi manysyz. Sahnada görkezilýän spektakla ýöne bir oýna seredip oturan ýaly tomaşa edýän, spektaklyñ artykmaçlyklaryna baha berip we kemter gaýdýan ýerlerini görkezip bilmeýän tomaşaçydan teatryñ zalyny doldurañda näme. Munuñ hem tomaşaçynyñ özüne, teatryñ režissýorlarydyr artistlerine jinnek ýaly peýdasynyñ boljagyny kim aýdyp biler?
Çeper edebiýat hem şolar ýaly. Halkyñ sowatly gatlagynyñ hem belli bir gatlagynyñ gyzyklanýan, olaryñam az sanly böleginiñ ýazyjy-şahyra, galan böleginiñem okyjy gatlagyna degişli edip boljak çaklañja böleginiñ birinjisiniñ intellektual taýdan has taýýarlykly bolmagy, çeper edebiýatyñ hemme meselelerinden baş çykaryp bilmegi, durmuşy içgin bilmegi, halkyñ aladasy ýatyp-turmagy, mahlasy sözüñ doly manysynda şahsyýet bolmagy gerek.
A aýdymçydan bolsa şahsyýete garaşyp bolmaýar. Aýdymçydan aýdym-saz sungatynyñ teoretigini hem ýasap bolmaz.
Olaryñ içinde sowatsyzy-da, neşekeşi-de, arakhory-da, şan-şöhrata we haýsydyr bir howaýy at-baýraklara kowalaşýany-da bolup biler, başga kemçilikleri-de. Emma hakyky bagşynyñ sesi bularyñ barsynyñ üstüni örtüp bilýär. Sesi ýañlanyp duran guýmagursak bagşa hossar (ýañam aýdyşym ýaly kompozitor bilen şahyr) duşanda, onuñ tanalman galmagy mümkin däl. Muña garamazdan şu kemçilikleriñ ýekesi ýazyjy-şahyrda bolsa, iş pyrryk. Ondan dünýä derejesine çykjak eser beýlede dursun, ony öz halkynyñ arasynda-da tanadyp biljek ibaly esere garaşyp bolmaýar. Sebäbi ol şahsyýet däl!
(Aýdymçylaryñ, şowmenlerdir tamadalaryñ arkasyndan sosial mediýada bäşdir-üçdir a:m topbagyñ berekellasyna aldanyp özüne halk şahyrydyryn ýa bolmasa döredijiligi baýamagyñ serişdesidir öýdüp ýören artistpisint şahyrsumaklaram ilçilikde tapylman duranok. Geñ.
Dünýä döräni bäri bir aýdyñ hakykat bar: Döredijilik dünýäsi at gazanmagyñ, tanalmagyñ ýa bolmasa baýamagyñ pikirinde gezýänleriñ ýaşajak dünýäsi däl. Döredijiligiñ oklaw ýaly göni ýoly durmuşyñ bular ýaly aýlawly, alagarañky ýollary bilen kesişmeýär.)
Kerim Gurbannepesow "Tomus ýazgylarynda" we goşgularynyñ birinde aýdymçynyñ şahsyýet bolmalydygyny, onuñam edil ýazyjy-şahyryñ öz döredijiligine jogapkär we talapkär çemeleşmelidigini aýdýar. Aýdymçy şahsyýet bolsa, oña ýetesi zat ýok. Şahsyýet derejesine göterilen bagşy ýaşan döwrüniñ sosial hereketleriniñem başyny çekip ýa-da ýiti täsirini ýetirip bilýär. Gerek ýerinde ýaş zehinleriñ ýüze çykarylmagy üçin elinden gelen tagallany edýärler. Gerek bolsa gazanan millionlap dollaryny garyp-gasarlara paýlap ýa-da mugtuna konsertleri-de berip bilýärler. Meselem, Maýkl Jekson ýaly! Teodorakis we Zülfü Liwaneli ýaly! Meselem Neşet Ertaş we Selda Bagjan ýaly, Ahmet Kaýa ýaly! Meselem Alla Pugaçýowa ýaly! Biziñ Şükür bagşymyz, Çuwal bagşymyz, Aşyk Çañlymyz, Nurberdi Gulumyz, Sahy Jepbarymyz, Myrat Diwanamyz ýaly! Emma Kerim şahyryñ ikinji talabyny bolsa aýdymçylardan tama edip bolmaýar.

Myrat Diwanaýew

Allaýar Çüriýewiñ gündeliklerinde aýdym-saz sungatynyñ taryhyny öwreniji alym Çaryýar Jumaýew bilen arasynda bolan şeýleräk gürrüñe gabat gelipdim. Allaýar aga "Bagşylaryñ ahlagy" diýen kitabyñ gürrüñi açylanda, Çaryýar Jumaýewiñ "bagşylaryñam bir ahlagy bormy?" diýip gülendigini ýatlaýar.

* * *

Çeper edebiýat hakynda ýokarda aýdanlarymyñ tersini subut edip biljek ýene bir hakykaty-da ýatdan çykarmazlyk gerek. Ýañy aýdymçynyñ sözüñ doly manysyndaky aýdymçy hökmünde orta çykmagy üçin oña gowy kompozitor bilen gowy şahyryñ duşmalydygyny öñe sürüpdik. Bu faktor käbir ýerde çeper edebiýat babatda alanymyzda-da güýje girýär. Sungatyñ hemme ugurlarynyñ gyradeñ pajarlap ösýän ýerinde çeper edebiýatyñ okyjysynyñ az bolmagyndan heder etmegiñ geregi-de bolmaýar. Muña mysal Berdi Kerbabaýewiñ "Aýgytly ädimi".
Romany Soýuz derejesinde meşhurlyga ýetirmekde adybir kinofilmiñ hem hyzmaty az däl. Onuñ operasy diýjekmi, spektakly diýjekmi, kinofilmde ýerine ýetirilen aýdymlar diýjekmi... Režissýoryñ ussatlygynyñ gürrüñini etjekmi ýa kompozitoryñ geniallygynyñ? Aktýorlaryñ ussatlygynyñ özi hiç gutarmajak söhbet...
Magtymgulyny we beýleki klassyky şahyrlarymyzy, halk dessanlarymyzy zamananyñ iñ gowgaly döwürlerinden, türkmeniñ iñ dagynyk we hat-ýazuwsyz ýaşan ýyllaryndan biziñ günlerimize aman-sag ýetirenem bagşylar. Eger şolaryñ sowady häzirki aýdymçylaryñky ýaly ýabygorly bolsa-ha, elimize nähili şama-şaýyrdylyklaryñ gelip ýetjegini göz öñüne-de getirip bilemok.
Görşümiz ýaly, sungatyñ hemme ugry biri-birine baglanyşykly. Ony biri-birinden aýry göz öñüne getirip bolmaýar.