Iştwan Mandoki Kongur

IŞTWAN MANDOKI KONGUR

Iştwan Mandoki Kongur meniñ deñ-duşlarymdan türkologlaryñ iññän gowy tanaýan wengeriýaly türkology. Emma ol diñe türkologlaryñ däl, eýsem külli türki dünýäsine gyzyklanma bildirýän her kesiñ ýakyndan tanamaly adamy.
Mandoki Kongur 1944-nji ýylda Wengeriýanyñ Uly Kumanystan oblastynda dünýä indi, 1992-nji ýylda Dagystanyñ paýtagty Mahaçgala şäherinde aradan çykdy. Meşhur türkolog Dýula Nemetiñ şägirdi bolup, gysga wagtyñ içinde wenger türkolologiýasynyñ iñ görnükli wekiline öwrüldi.
Mandoki Kongur gypjak-kuman türklerinden gelip çykandygyny, özüniñ aslynyñ gypjakdygyny çaga wagty bildi. Ol hut şol düşünje-milli buýsanç bilen kemala geldi. Ylma bagyşlanan tutuş ömrüni undulan ata-babalarynyñ dilini öwrenmäge sarp etdi.
Gypjak-kumanlaryñ bir bölegi 1239-njy ýylda Wengeriýa aralaşýar. Olaryñ gelip ýerleşen sebitlerine häzirem Kuman topragy diýilýär. Hristian dinine geçdiler we 1800-nji ýyllara çenli ene dillerinde geplediler.
Köplenç dini ýazgylarda we käbir folklor eserlerinde ulanylýan ata-babalardan galma gypjak türkçesiniñ yzlaryny Mandoki Kongur yzlap tapdy we halk köpçüligine ýetirdi.
Türkiýe respublikasynyñ döredilmeginiñ ellinji ýyly mynasybetli Stambul uniwersiteti 1973-nji ýylda Türkologlaryñ halkara konferensiýasyny geçirdi. Konferensiýa üç ýyldan bir gezek geçirilip, uzak wagtlap dowam etdirildi. Biz ýaş türkologlar şol konferensiýalarda daşary ýurtdan gelen kärdeşlerimizi, hususanam Gündogar blogundan (Warşawa paktyna girýän ýurtlar) we SSSR-däki türki respublikalardan gelen türkologlar bilen görşüp-tanyşma mümkinçiligini tapdyk.
Ýetmişinji ýyllarda tanşan ýaş türkologlarymyzyñ biri-de Iştwan Mandoki Kongurdy. Ol "Men türk, men gypjak türki" diýýärdi. Türkiýedäki neşirleri alyp ýurduna äkidýärdi. Olary ýa-ha elden, ýa-da poçta arkaly türki dünýäsindäki kärdeşlerimize ýollaýardy. Şol wagtlar Gündogar blogy biziñ aramyzda demir perde mysalydy we biziñ kitap alyş-çalşygyny amala aşyrmagymyz mümkin däldi. Gündogar blogunyñ agzasy bolan Wengeriýa üçin bolsa bu mümkinçilik ýoksuz däldi we Kongur biziñ aragatnaşygymyzy ýola goýýardy.
1986-njy ýylda on adamlyk türkologlar delegasiýasy bolup altaýşynaslaryñ konferensiýasyna gatnaşmaga Daşkende gitdik. Bu ylmy syýahat türki dünýäsine bolan ilkinji çykyşymyzdy. Elbetde, konferensiýanyñ programmasy kesgitlenendi we onuñ daşyna çykmak mümkin däldi. Hemme zat demir penjäniñ içinde berk gözegçilik astyna alynandy. Özbegistanyñ ýaş ýazyjy-şahyrlary bizi öýlerine myhmançylyga çagyrdylar. Programmada göz öñüne tutulmadyk çakylyga gitmelimi ýa gitmeli däl diýen sorag döredi. Hernä Kongur dadymyza ýetişdi. Ol: "Bu gardaşlar Özbegistanyñ milliýetçileridir, arkaýyn gidiñ" diýdi. Programmany taýýarlanlaryñ gözüne çöp atyp bizi çagyran gardaşlarymyzyñ öýüne myhmançylyga gitdik we ol ýerde hiç haçan ýatdan çykmajak gijäni geçirdik. "Gülnar" romanymda bu ylmy syýahatym we Kongur barada ýörite durup geçipdim.
1990-njy ýylda "Altaýlar" teleserialyny düşürmäge Mongoliýa gidenimizde-de, Konguryñ yzlaryna gabat geldik. Mongoliýaly gazaklardan bir ýaş ýigit türkleri we türki dünýäniñ ýagdaýyny sorady. Şonda onuñ bu zatlary nireden bilýändigi bilen gyzyklandyk. "Wengeriýaly türkolog Iştwan Mandoki Kongur geldi we bulary bize gürrüñ berdi" diýdi.
Togsanynjy ýyllaryñ başynda Krym syýahatymyzda-da Kongur bardy. Şonda bir ýoldaşymyz Hansaraýdaky metjidiñ minarasyna çykyp azan okapdy. Howluda üýşüp namaz okapdyk. Ýagny 1990-njy ýylda ýa-da 1991-nji ýylda heniz SSSR dagamanka SSSR-iñ territoriýasynda "miting" geçiripdik. Şindi ýene rus gonçly ädikleri (polsapok) bilen depgilenen gözel Krymyñ Salyr derýasynyñ boýunda ýörelen aýdyñ gijeleri unutmak mümkin däl. Kongur bilen Ysmaýyl Gaspyralyny we türki dünýäniñ ýagdaýyny uzyn-uzyn gürleşipdik.
Mandoki Kongur türki dünýäsiniñ hakyky aşygydy. Her tomus türki halklaryñ ýaşaýan ýurtlarynyñ birine giderdi, ol ýerde bolardy, medeni-taryhy tapyndylary gözlärdi. Iñ köp giden ýeri-de kumyklaryñ we nogaýlaryñ ýaşan ýeri bolan Dagystandy. Kumyklaryñ beýik şahyry Badrutdin Magomedow bilenem ýakyn dostdy. Badrutdinlerde myhmançylykda gezip ýörkä, 1992-nji ýylda şol topraklarda aradan çykdy. Öz wesýeti esasynda Alma-atada jaýlandy.
Badrutdin Magomedow dostuny unutmady we ýakyn dostunyñ ýagty ýadygärligine bagyşlap bir kitap yazdı. Onuñ "Gopan üzeññi" atly bu eserini Çetin Pekajar kumyk türkçesinden Türkiýe türkçesine geçirdi. Eser "TÜRKSOY" tarapyndan neşir edildi.
Mandoki Kongur we Badrutdin Magomedow 2019-njy ýylyñ 9-njy dekabrynda Budapeştde ýatlandy. TÜRKSOY-yñ türk geñeşi, Ýunus Emre instituty, Türkiýäniñ, Azerbaýjanyñ we Gazagystanyñ ilçihanalarynyñ bilelikde geçiren ýygnanşygynda dostumy ýat edip çykyp etmek maña-da miýesser etdi. Konguryñ tapan atalaryndan galma dogany okap, onuñ ruhunyñ öñünde baş egdik.
Öñümizdäki hepde Türkiýeden juwan ýaşda ýitiren bir türkologymyz - Turgut Günaý hakynda ýazmakçy. Ol diñe bir türkolog däl, ökde şahyrdy, biziñ Ýetik Ozanymyzdy. Ölülerimiziñ ruhlary biziñ aramyzda ýaşamaga dowam edýär.

Ahmet B. ERJILASUN,
bercilasun@hotmail.com

"Yeniçağ" gazeti, 15.12.2019 ý.

Terjime eden: Guwanç MÄMILIÝEW,
Stambul uniwersitetiniñ talyby.