Körekenimiz - Latyn Amerikaly Gabo

KÖREKENIMIZ - LATYN AMERIKALY GABO

Amerika yklymyny Hristofor Kolumb açdy. Gidip göreni-görmäni anyk belli däl Amerigo Wespuççiniñ ady bu yklyma dakyldy. Kolumbyñ aýagyny sekmedik başga bir ýurduna bolsa onuñ ady berildi: Kolumbiýa!
XX asyryñ iñ beýik Latyn Amerikaly-kolumbiýaly ýazyjysy Gabriel Garsiýa Markrsi heniz dokuz ýaşly çagajykka Gündogar edebiýatyndan okan bir eseri jadylady: "Müñ bir gije" arap ertekileri! Täsin tötänlik, onuñ bir görende aşyk bolup öýlenen gyzy Mersedesiñ hem asly gündogarly bosgunlardandy.
Ertir depin ediljek "jadyly realizm" akymynyñ kerwenbaşysy bolan beýik ýazyjynyñ durmuşyndan etýudlar...

Gabriel Garsiýa Markes…
Dostlary oña elmydama Gabo diýdi. Bütin dünýä ony ýazyjy hökmünde tanaýar, ol bolsa žurnalistlikden hiç el çekmedi.
Ýazan ilkinji habary üçin ýurdundan gaçyp gitmäge mejbur boldy we ilkinji romanyny ýazdy.
Şeýle...
1950-nji ýylda häkimiýete gelen Laureano Gomes Kolumbiýany demir ýumruk bilen dolandyrdy. Wiolensiýa wakalary ady berilen gapma-garşylykly wakalarda 200 müñe golaý adam wepat boldy.
1955-nji ýylda Kolumbiýanyñ Deñiz güýçleriniñ "Caldas" gämisi Antiller deñizinde gaý-tupana gabat gelip, ummanyñ düýbüne batdy.
On günläp agaç salda ýaşap, halas bolan deñizçi esger Luis Alessandor Welasko diktator Gomesiñ häkimiýetiniñ goldawy bilen ýurduñ gahrymany diýip yglan edildi. Emma...
Matros Welasko bir hepde geçensoñ "El Espectador" gazetiniñ redaksiýasyna gitdi. Onuñ aýtmagyna görä, döwletiñ gämisi kanun boýunça gadagan edilen harytlary daşaýardy.
Habar gazetiñ birinji sahypasynda berildi.
"Gahryman deñizçi esger" gözboýagçylygy güýjüni ýitirdi. Welasko şobada goşunyñ hataryndan çykaryldy. Didiwana habary beren žurnalisti mündürdiler. Habaryñ aşagynda žurnalist Gabriel Garsiýa Markesiñ goly bardy.
Gazetiñ redaksiýasy ony şobada Italiýa gaçyrdy. Gabo bu bolup geçenleri soñra "Sumat bolan deñizçi" kitabynda ýazdy.
Habary taýýarlap we romanyny ýazyp ýörkä serine şu pikir gelipdi: çünki "Gürrüñ bermek üçin ýaşamak" atly ýatlamalar kitabynda ýazypdy.
Şeýle... talyplyk ýyllarynda ejesi bilen öñki ýaşan öýlerini satmaga barýarka, ýolda düşleýärler. Garbanyp otyrkalar ejesi oglundan soraýar:
- Kakaña näme aýdaýyn, näme etsem-petsemiñ bar?
Ene-atasynyñ döwtalapdygy üçin giren hukuk fakultetini taşlaýar. Ol ejesine:
- Meñ ýazyjy bolasym gelýär! - diýip jogap berýär.
Şol wagtam olar bilen bir stolda garbanyp oturan başga bir ýolagçy:
- Gowy ýazyjy gowy pul gazanyp biler, hususanam ol hökümetiñ peýdasyna işlese - diýip, söze goşulýar.
Eneli-ogul oña jogap bermeýär, gürrüñiñ temasy üýtgedilýär. Emma belki Gabonyñ serinden daýzasynyñ aýdan şu sözi geçen bolmaly:
- Pul şeýtanyñ pohudyr!
Şonuñ üçinem žurnalistlik we döredijilik karýerasynyñ ähli döwründe puluñ däl-de, hemişe garamaýak halkyñ ýanynda durdy...
Bugünki gün...
Hernäçe romanlarydyr saldamly kyssa eserleri bilenem tanalýanam bolsa, onuñ özi žurnalistlige bendiwandy we ömrüniñ ahyryna çenli söýgüli hobbisinden el çekmedi. Ol:
- It ýaly kösenseñem, iñ gowy kär žurnalistlikdir - diýipdi.
Žurnalistika bilen arasyny birem üzmedi. Döreden fondunyñ üsti bulen "Cambio" habar žurnalyny satyn aldy, hakykatyñ we oppozisiýanyñ sesi boldy. Özem işledi. Soñ-soñlar ol muny "Nobel baýragyny alandan (1982) soñ köp pul sorar öýdüp, hiç kim meni işe alanokdy. Hernä, özüm bir žurnala eýe boldum-da, bu dertden gutulaýdym!" diýip ýatlady.

■ Gündogar bilen tanyşlygy

Gýote, Lew Tolstoý we Markes...
Edebiýat taryhynyñ iñ görnükli üç ýazyjysyny-da jadylan kitap...
Birnäçe ýyl geçensoñ ABŞ-da we Ysraýylda gadagan ediljek kitap...
Gabo sahypalary saralyşan we ýyrtylyşyp başlan bu kitaby atasynyñ öýünde bir çemodany dörüp durka tapýar. "Şobada okamaga başladym, kitapda çüýşäniñ agzyny açýan biri bardy we ortada duman peýda bolup, içinden jyn çykýar. Şegle diýdim: "Baý-baýow, bular ýalam kitap bor eken-ow!" Bu maña durmuşymdaky bar zatdan beter ýarady. Oýun oýnamakdan, surat çekmekden, iýip-içmekden, hemme zatdan galyp, kellämi galdyrman okadym."
Bu kitabyñ ady "Müñ bir gijedi"...
Şähriýar soltana müñ bir hekget aýdyp beren Şährizada, kim bilýär, müñ ýyldan soñ garry enesi bolup Gabonyñ gulagyna "Ýüzýyllyk ýalñyzlyk" romanyny pyşyrdapdy...
"Garry enem iñ ýowuz wakalary gylyny gymşatman, göýä, öz başyndan geçiren ýaly aýdyp bererdi. Onuñ gürrüñ beren hekaýatlarynyñ gymmatyny artdyrýan zadyñ - onuñ duýgusyz häsiýetidigine we mimikalaryndaky özboluşlylykdygyna göz ýetirdim. "Ýüzýyllyk ýalñyzlygy", ine, garry enemiñ şu häsiýetini ulanyp ýazdym."

■ Dogluş kyssasy

Özj, iki ogludyr aýaly sabyrsyzlyk bilen garaşylan Meksikanyñ kurort şäheri Akapulka gitmek üçin ýola çykýarlar. Edil şol wagtam...
Gabonyñ nijeme ýyllaryñ dowamynda ýygnanan dert-azary daşyna çykdy. Reññi sargardy we öz-özi bilen gürleşmäni çykardy.
Dessine öýe dolandylar we Gabo on sekiz aýlap otagyndan çykmady, hatda howla-da çykmady. Günde alty guty çilim çekdi (soñ-soñlar öýken düwnügi bolmagynyñ sebäbi-de şol çekilen çilimlerdi) we ahyrynda "Ýüzýyllyk ýalñyzlygy" dünýä inderdi. Roman 1.300 sahypadan ybaratdy. Ilkinji neşiri bary-ýogy sekiz müñ ekzemlýardy. Eýse...
Ýaşlygynda toplan çüýşeleriniñ depozitlerini we ensiklopediýa satyp güzeranyny kyn dolan Gabo otuz dokuz ýaşynda dünýäniñ iñ köp pul gazanan ýazyjylarynyñ birine öwrüldi. Romanyñ satuwy häzire çenli 50 million ekzemlýardan geçdi...

■ Baýragy we kitaby ret etdi

"Müñ bir gije" ertekileri Markese "jadyly realizmiñ" ýoluny açdy.
Diñe süýembikesini ulanyp ýazan maşynkasynyñ başyna geçmegine sebäp bolanam Frans Kafkanyñ "Öwrülme" ("Превращение") atly eseridi.
Kafkanyñ bu adatdan daşary hekaýasyny okandan soñ ol nädip ýazmalydygyny bildi.
1962-nji ýylda "Oñaýsyz wagtda" romany bilen döredijilik bäsleşiginde birinji orny eýeledi. Gabo baýrakdanam, kitapdanam ýüz öwürdi. Çünki, neşirýatçy "halk dilinde ýazylan we içinde argo (hapa) sözler ulanylýan romany hiç kim okamaz" diýip, düzedişler girizipdi!
Eserlerine el degirseñ, ýazyjynyñ jyny atlanýardy...
"Ýüzýyllyk ýalñyzlykda" bir personaž bar: "Inçe boýunly, ala gözli, syrly we sessiz zenan..." Ýagny, dermanhanaçy Mersedes!
Mersedes - Gabonyñ ilkinji we iñ soñky söýgüsidi...
Gabo on ýedi ýaşyndady. Ene-atasy bilen ýurt aşyp dynç almaga gelen asly müsürli 13 ýaşly Mersedes Barça Pardony gören badyna ýazyjy oña aşyk boldy. Mersedes ýazyjynyñ öñünde okuwy gutarýança garaşmak şertini goýdy. Gabo 14 ýyllap garaşdy.
1958-nji ýylyñ 21-nji martynda Perpetual Help, Barranquilla buthanasynda sagat 11:0)-da nikalaşdylar. Ömürleriniñ ahyryna çenli bile ýaşaşdylar. (Iki ogullary bar: biri kinorežissýor Rodrigo Garsiýa, beýlekisi grafikaçy Gonzales.)
Hemişe gyzyklanyp geldim: ýeke görende aşyk bolan müsürli maşgalanyñ gyzy Mersedese ýakynlaşmagyna "Müñ bir gijäniñ" ertekileriniñ näderejede täsiri bolduka?!
Hawa, gündogarly hökmünde bizem oña belli bir derejede buýsanmaga haklydyrys, soñky ýoluna ugradylýan Gabo beýik ýazyjydy.

■ Gabo bilen Fidel

Atasy polkownik Don Nikolas Markes Latyn Amerikanyñ milli gahrymany beýik rewolýusioner Simon Boliwary çäksiz hormatlaýardy. Onuñ bu söýgüsi agtygyna-da geçdi. Gabo Boliwaryñ rewolýusioner pozisiýasyndan birem gyşarmady, ömrüniñ ahyryna çenli sosialistligine galdy.
Şeýle-de... Latyn Amerikada diktatorlara garşy göreşen toparlary goldady. Antoni Kwin teleseriallaşdyrmak üçin "Ýüzýyllyk ýalñyzlyk" romanynyn awtorlyk hakyna bir million dollar teklip edende, ýazyjy Kubanyñ we Latyn Amerika ýurtlarynyñ rewolýusiýalaryna harç etmek üçin teklip edilen puluñ üstüne ýene bir million dollar berse, ylalaşjakdygyny aýtdy.
Hemişe diýen ýaly syýasatyñ içinde bolan Gabo Kolumbiýa hökümetiniñ we ELN (Döwlet azat-edijilik goşuny), FARC (Kolumbiýanyñ rewolýusioner ýaragly güýçleri) ýaly gerilla toparlarynyñ arasynda araçylyk etdi.
"Dünýäniñ sosialistik gurluşa geçmegini arzuwlaýaryn we tüýs ýürekden ynanýaryn, bu iru-giç hökman şeýle-de bolar" diýen Gano Fidel Kastronyñ iñ ýakyn dostlarynyñ biridi.
Kuba rewolýusiýasyny başyndan ahyryna çenli goldan Gabo ömrüniñ ahyryna çenli Kuba garşy goýlan amerikan embargosyny berk ýazgardy. Kuba garşy duşmançylyk besleýänleriñ we MRU-nyñ (CIA) ölüm howply duýduryşlardan garamazdan Kastro bilen arasyny birem üzmedi.
1996-njy ýylda Kolumbiýada geçirilen žurnalistleriñ seminarynda şeýle diýdi:
- Fidel Kastro dünýä boýunça iñ halaýan şahslarymyñ biridir.
Žurnalistleriñ biri onuñ sözüni kesip:
- Ol diktator ahyryn - diýende:
- Demokratik bolmagyñ ýeke-täk ýoly saýlawlar däl - diýip jogap berdi.
Olar XX asyrda Latyn Amerikada orta çykan, belki-de, karizmatiki iki esasy gahrymandy...
Bu diñe bir syýasy äheñli dostlukdan ybarat däldi. Gabo üçin Kastro - şol bir wagtyñ özünde edebiýat boýunça söhbetdeş edip boljak medeniýetli adamdy. Eserleriniñ üsti ýetirilen wersiýasyny neşirýatlara tabşyrmazdan öñ hökman Fidele okadýardy.
Gabonyñ aýtmagyna görä, Fidel "şeýlekin ünsli we howlukman okaýar welin, garaşmadyk ýeriñden agsamalary we säwlikleri çykarýar. "Sumat bolan deñizçini" okandan soñ, gäminiñ tizliginiñ hasaplanyşynda bir ýalñyşlyk goýberilendigini, aýratybam meniñ eserde bardy diýip görkezen wagtymyñ nädogry bolup biljekdigunu aýtmak üçin meniñ bolýan otelime ýörite geldi. Edilen bellik dogrudy. Çap edilmänkä "Gyzyl duşenbäniñ" hem gutarnykly wersiýasyny oña görkezdim. Ol maña aw tüpeñiniñ jikme-jikliklerinde goýberen säwligimi görkezdi. Bir gezek belli bir derejedäki melanholik häsiýet bilen maña şeýle diýdi:
- Soñky gezekki reankarnasiýamda jahana ýazyjy bolup gelesim gelýär."
Gabo 1996-njy ýylda "El Pais" gazetine şeýle diýdi:
- Men indi komendantyñ (Kastronyñ) okap görmedik kitabyny çapa beremok.

■ Gabo - Mario

Latyn Amerika edebiýatynyñ parlak ýyldyzlary:
Gabriel Garsiýa Markes...
Mario Wargas Losa...
Biri 1982-nji ýylda, beýlekisi 2010-njy ýylda Nobel baýragyny aldy.
Dostlukly gatnaşyk 1967-nji ýylda başlady. Ilkinji gezek gabat gelşende, Gabo Mariony şeýle bir mähirli gujaklady welin, Marionyñ aýaklary ýerden üzüldi.
Duşmançylyklary bolsa, 1976-njy ýylda bir kinofilmiñ premýerasynda duş gelenlerinde Marionyñ Gabonyñ aýaklaryny ýerden üzjek derejede ýumruk urmagy bilen başlady. Eýse, olaryñ beýtmegine näme sebäp bolupdy?..
Soñy erbet gutaranam bolsa, seýrek duş gelinjek dostlugy paýlaşdylar. Bu iki dost “Latin boom” diýilýän döwrüñ gönüden-göni baş gahrymanlary boldy.
Döwür... sakally rewolýusionerleriñ Kubanyñ paýtagty Gawana girip, ABŞ-nyñ burnunyñ aşagynda rewolýusiýa amapa aşyrmagy bilen başlady.
Rewolýusiýa Latyn Amerika edebiýatyny-da dünýä arenasyna çykardy. "Boom"-yñ gülläp ösüşi Latyn Amerikada demirgazykdaky kapitalizme we imperializme garşy sosializmiñ güýçlenen ýyllarynda boldy.
Kolumbiýaly Gabo we peruly Mario hut şu syýasy täsiriñ astynda 1967-nji ýylda Karakasda ilkinji gezek duşuşanlarynda ýakyn dostlugyñ binýadyny tutdular. Ýygy-ýygydan hat alyşdylar we mümkinçilik tapdyklaryndan görüşdiler. Biri-birleriniñ edebi özboluşlylyklaryna we eserlerine baha bermegi-de ýatdan çykarmadylar. Hatda Gabo Marionyñ "Ýaşyl öý" eserine:
- Käşgä, bu kitaby men ýazan bolsadym - diýdi.
Dostluk uzak dowam etmedi.
Padilýa wakasy Kuba we rewolýusiýa baglylykda käbir ýazyjylaryñ hersini bir ýana sowdy.
Şahyr Eberto Padilýanyñ ady bilen ýatlanýan wakalaryñ başy 1968-nji ýylda başlady we 1971-nji ýylda Padilýanyñ "Kastro rewolýusiýasyna garşydaş ýazyjylyk etmekden we ýykgynçylykly hereketleri amala aşyrmakdan" aýyplanyp, tussag astyna alynmagy bilen hasam möwç aldy.
Padillanyñ tussag astyna alynmagyna garşy çykýanlar nägileçilikli çykyşlary gurnadylar. Mario Losa hem şol ýazyjylaryñ biridi.
Losanyñ hem arasynda bolan Karlos Fuentes, Žan Pol Sartr, Oktawio Pas ýaly "Boom" akymynyñ görnükli wekilleri we intellektuallary elli dört adamyñ goly bilen Padilýanyñ erkinlige goýberilmegini talap etdi.
Gabo bu protest hereketlerine gatnaşmady. Ol Kastronyñ tarapyny tutdy. Gabonyñ tutýan pozisiýasy Losa bilen arasynyñ jetleşmegine getirdi. Losa talapnama gol çekmändigini, adyndan başga biriniñ gol çekendigini aýtdy. Gabo ony şonda-da bagyşlamady, dostuny ikiýüzlülikde aýyplady.
Aýdyşy ýalam boldy: Türkiýede bolşy ýaly, bütin dünýäde-de segseninji ýyllarda neoliberalizm şemaly ikiýüzlülik döretdi. Losa şolardan biri boldy, çaltlyk bilen marksizmden liberallyga geçdi duruberdi. Soñra 1990-njy ýylda Perunyñ prezident saýlawlarynda prezidentlige talaşgärligini goýdy, emma şowsuzlyga uçrdady. Gabo we Losa mundan galan ömürlerine bir gezegem ýüzbe-ýüz duş gelmediler. Göreliñ, ertir ýazyjyny soñky ýoluna ugratmaga kimler geler, kimler gelmez...

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 20.04.2014 ý.

Terjime eden: Guwanç MÄMILIÝEW.