Wada däl, iş...

WADA DÄL, IŞ...

1914-nji ýylyñ 5-nji sentýabry.
Osmanly döwlet girdejileriniñ üçden bir bölegini gözegçiligi astyna alan "Duýum Umumiýäni" Ýewropa ýurtlarynyñ garşy çykandygyna garamazdan ýatyrdy.
Karara uruşdaky ýaranymyz Germaniýa-da nägilelik bildirdi. Germaniýanyñ ilçisi Wangengeým özlerine sala salynmandygyna gaharlanyp, Maliýe naziri (ministri) Jawit beýe igendi.
"- Bu kararyñ wagtynyñ örän oñaýsyz wagta gabat gelendigini bilseñiz gowy bor. Ýaranlaryñ syýasy bähbitlerine ters gelýär. Ertir iñlis we fransuz harby-deñiz güýçleri bogazlardan geçip, size garşy uruş yglan ederler. Size hiç bir ýagdaýda kömek etmeris. Ne ýaranlygymyz galar, ne başga zadymyz. Menem ertir esgerlerimi alyp şu ýerden towsa göteriljekdirin..."
Beýleki bir ýandan:

* * *

Selanikli ittihatçy Çolak Haýry Talat paşanyñ ýakyn adamlaryndandy.
Şol günlerde Talat paşa ony ýanyna çagyrdy. Halkyñ kapitulýasiýalara garşydygyny görkezmek üçin Stambulda käbir protest çykyşlaryny gurnamagy tabşyrdy.
Çolak Haýry we onuñ egindeşleri Beýoglunda "Tokatlyýan Otel" we onuñ töwereginde kapitulýasiýalara garşy protest çykyşlaryny gurnady.
Germaniýa Osmanla berk duýduryş berip, demonstratlaryñ jezalandyrylmagyny talap etdi. Çolak Haýry we egindeşleri on bäş ýyl azatlykdan mahrum edildi. Çolak Haýry jezasyny çekmek üçin Anadola ugradylanda, ýolda gaçyryldy. Täze at-familiýa bilen täze şahsyýetnama berlip, Ankaranyñ Haýmana etrabynyñ munisipalitet başlyklygyna bellendi...

* * *

Ittihatçylaryñ ykdysady galkynyş üçin dürli "reseptleri" bardy.
Maliýe ministri Jawit ýaly selanikli liberal toparyñ täsirlenen Mülkiýede iki mugallymy bardy: Sakyzly Ohannes, Mikail Portakal...
Beýleki bir pikir nemes ykdysatçysy Fridrih Listiñ "döwletçiligidi". Ýerli senagatyñ ösüp, aýagynyñ ýer tutmagy üçin belli bir wagta çenli döwlet tarapyndan goralmalydyr. Bu pikiriñ tarapdarlary Gazanly Musa (Akýigit) Harbiýede we Erkanyharbiýede ykdysadyýetden okadýandygy üçin ykdysatçy ofiserler bolup ýetişdi...
Ittihatçy beýleki bir toparyñ "ideology" Germaniýadan çagyrylan Darülfünunyñ maliýe müderrisi doktor Flekdi. Ziýa Gökalp dagy şu pikirdediler: nemes modelini oñlap harsi (medeni), ykdysady we syýasy bileleşik gurulmalydy...
Birem tarapdary kän bolmasa-da, ittihatçylaryñ arasynda marksistler bardy. "Parwus" lakamly nemes jöhidi Aleksandr Israel Gelfand olaryñ başyny çekýärdi.
Ittihatçylary imperializm we kolonializm düşünjeleri bilen tanyşdyran şol boldy…

* * *

Haýsy pikirde bolsa bolsun, ittihatçylaryñ bir çukura tüýkürýän bir maksady bardy: Milli ykdysadyýeti döretmek. Ittihatçylar döwletiñ dokuz frontda garpyşýan şol agyr şertlerinde milli ykdysadyýeti kemala getirmek üçin käbir işleri etdi:
Osmanly bazaryny koloniýa öwren 1838-nji ýylyñ Baltalimany şertnamasyny taryhyñ zibilhanasyna atdy. Täze gümrük grafigini güýje girizdi.
Kese ýerlilere berilen ýeñillikleri ýatyrdy, salgytda gyradeñlik üpjün edildi. Daşardan gelýän sarp edilýän harytlardan alynýan gümrük salgydy 15%-e çykaryldy.
Pul çykarma mümkinçiligi daşary ýurt "Osmanly" bankynyñ elinden alyndy. Döwletiñ Merkezi banky hökmünde gurlan "İtibarı Millî" banky we Anadolydaky milli banklar türk telekeçilerinj ýeñillikli kredit bilen üpjün etdi. Maksat - umumy kapitaly döretmekdi...
Zawod gurmak isleýänlere 5 müñ metr² tölegsiz ýer paýlandy. Tölegsiz gurluşyk etmäge rugsat berildi. Senagatçylar 15 ýyllap salgytdan boşadyldy.
Enjamlaryñ importyndan we daşaryk satylýan önümlerden salgyt alynmady.
Daýhanlar gorag astyna alyndy, meselem öndürijä mugtuna tohum berildi.
Harby-deñiz güýçleri, "Gyzyl ýarymaý" jemgyýeti, banklar bu çäräni goldap, hut öz hasaplaryna ekin meýdanlaryny aldy. Kooperatiwlik diñe oba hojalyk pudagynda däl, kese ýerlileriñ elindäki söwdany almak üçinem höweslendilipdi. Nämeler edilmedi...
Asyrlar boýy boýny buruk ýaşap gelenleriñ kellesini galdyran ittihatçylaryñ bu mirasy Mustapa Kemal Atatürke galdy. Hemmesi üstünlikli durmuşa geçirildi.
A soñra?
Geçeliñ, ependim, geçeliñ…

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 20.04.2023 ý.