Ýewropada osmanly patyşasy we Ömer Faiz ependi

ÝEWROPADA OSMANLY PATYŞASY we ÖMER FAIZ EPENDI...

2006-njy ýylda aramyzdan giden ussat taryhçy Jemal Kutaý 187 sany kitap ýazypdy. Käbirleri köp "jedeli edilen" eserler, dokumental filmler, ýatlamalar, taryhy kitaplar...
Ýakynda onuñ ir döwür ýazan kitaplarynyñ birini okadym. "Soltan Aziziñ Ýewropa ýolýazgysy".
Okap durkam käte oýa batdym, käte güldüm.
Patyşa Abdyleziziñ Ýewropa resmi sapary 1867-nji ýylda bolup geçýär.
Iñ esasysy-da taryhymyzda (uruşlardan başga) ilkinji we iñ soñky gezek osmanly patyşasy daşary ýurda çykýar. Patyşa bu resmi sapara çykmaga biraz ýaýdanypdyr.
Şol wagtyñ sadrazamy (baş weziri) we harijiýe naziri (daşary işler ministri) bolan Ali we Fuat paşa dagy progressiw pikirli adamlar. Olar patyşany muña zordan diýen ýaly razy edipdirler.
Ýolagçylyk Stambuldan gämi bilen başlapdyr...
Ber eliñi, Fransiýa! Birinji duralga Parižde açylýan bütindünýä sergisi. Ol ýerdenem Angliýa, soñra Belgiýa... Hem Germaniýanyñ, Awstriýanyñ, Bolgariýanyñ üstünden Garadeñiz arkaly Stambula gaýdyp gelinýär. Resmi sapar 47 gün dowam edipdir, hemme ýerde dabaraly garşylaýyş çäreleri guralypdyr.
Patyşanyñ ýanynda birgiden adam bolupdyr. Olaryñ birem Stambulyñ şähri-emini (şäher häkimi) Ömer Faiz ependi eken. Köpi gören, degişgen, ýiti zehinli adam.

* * *

Soltan Abdylezizem haýbatly, pälwansypat adam bolupdyr. Baran ýurdunda ony uly gyzyklanma bilen garşylapdyrlar. Onuñ hormatyna korolewalaryñ gatnaşýan resepsiýalary guralypdyr, nyşanlar dakylypdyr, tansly ballar, dabaraly zyýapatlar berlipdir, paradlar geçirilipdir.
Patyşa bu ýurtlaryñ iñ ýokary wezipeli adamlary tarapyndan görlüp-eşdilmedik görnüşde garşylanypdyr.
Delegasiýanyñ ähli agzalary, patyşanyñ özem Ýewropanyñ siwilizasiýasyna haýran galypdyr. Aýally-erkekli ýaşaýyş olaryñ düýşlerinde-de görmedik zady. Şoñ üçin olar öz aralarynda jedel edipdir: "Ýewropa bular ýaly ösen wagty biz näme üçin beýle yza galdyk?"

* * *

Sadrazam Ali paşa resmi sapara çykmanka Stambulyñ şähri-emini Ömer Faiz ependä şeýle tabşyryk beripdir: "Ependi hezretleri, saparyñ dowamynda gündelik ýöredersiñiz. Näme görseñiz, näme eşitseñiz ýazarsyñyz. Gündelik ýöredeniñizde içiñizden näme pikir gelse ýazyñ, hiç hili resmilige ýol bermäñ".
Ömer Faiz ependi ýetmiş ýaşyndan geçenem bolsa, wäşi, gürrüñçil, gönümel adam eken. Ol birinji günden başlap gündelik ýöredipdir we gören zatlaryny kagyza geçiripdir. Saparyñ dowamynda diñe özüniñ däl, bütin delegasiýanyñ aklyny sägindiren wakalary we ýewropa ýurtlarynyñ ösenligini birin-birin beýan edipdir.
Ine, merhum Jemal Kutaý ussadymyz ençeme ýyldan soñ şol "Gündeligi" ele salypdyr we kitabynda biziñ dykgatymyza ýetiripdir.

* * *

Zyýapatlar, tansly ballar, abat şäherler, zawod-fabrikler, senagat kärhanalary, göm-gök öwüsýän meýdanlar, köçelerde eýläk-beýläk geçýän siwilizlenen adamlar...
Ýewropa adamynyñ ilkinji gezek görýän bu bugdaýreñk, pişge murtly, gelşikli osmanly erkeklerine haýran galyjylykly seredişler we elläp görmeler...
Düzüminde aýal bolmadyk delegasiýamyzyñ hemme erkegi ýörite saýlanyp alnypdyr. Boýlary 1,80-den pesde bolmadyk peşeneli pyýadalar.
Ýewropaly aýal-gyzlar bulary görenden elläp görmäge başlapdyr! Aýallar biziñkilere haýran, ömürlerinde ilkinji gezek ýönekeýje geýnen we bürenjeksiz-ýaşmaksyz aýallary gören biziñ erkeklerimizem olara haýran!

* * *

Ömer Faiz ependini protokol düzgünlerine laýyklykda Parižiñ şäher sowetiniñ başlygy bilen duşuşdyrýarlar. Biziñ Ömerimiz bolýan zatlary görende gözüne ynanmandyr. Mysal üçin köçeler her gün tekerli munisipalitet maşynlary bilen suwlanypdyr. Duşuşykda Parižiñ şäher sowetiniñ başlygy sorapdyr:
- Siz Stambulda köçeleri nähili suwlaýarsyñyz?
Köçeleriniñ suwlanýandygyny ömründe birinji gezek gören Ömer Faiz epensi şobada jogap beripdir:
- Bizde şäher sowetiniñ köçeleri suwlamagyna hajat ýok. Naharhana ýöredýänler hapa suwuny köçe dökýär. Sertaraşlar sabynly suwuny köçä dökýär. Öýlerden kir suwlary köçä dökülýär. Bakgallar meselem peýnir gabynyñ düýbündäki suwuny, zeýtun basyran gabynyñ suwuny, kofeçi ýuwan çäýnek-käseleriniñ suwuny hemişe köçä drkýär. Şeýdihem biziñ köçelerimiz halk tarapyndan wagtly-wagtynda suwlanyp-arassalanyp dur!
Parižiñ şäher sowetiniñ başlygy bu gezek:
- Siziñ Stambul şäher sowetiñiziñ býužeti näçeräk? - diýip sorapdyr.
Ömer Faiz ependi esli salym pikirlenipdir. "O nämäñ býužeti, gadyrdan? Bizde býužet diýen zat ýok" diýip bilmändigi üçinem kellesine gelen sany aýdyp goýberipdir. Fransuzyñ akyl logikasy bu sany almandyr:
- Ýöne bujagaz pul bilen hiç zat edip bolanog-a!
Ömer Faiz ependi-de dogry sözüni gaýgyrýan adam däl. Ol şobada:
- Bolmanam biz hiç zat edemzok-da! - diýipdir.

* * *

Ýewropa sapar edilerem, alkogolly içgiler, meý-şeraplar bolmazmy!
Ömer Faiz ependi teatrda özleriniñ hormatyna guralan zyýapatlary gürrüñ berýär:
"Bufetlerde çeşmeler (krançikler) dygysyz gözlenýän we halanýan içgileri näçe diýseñ akdyryp durdy. Dogrusyny aýtsak, her dürli ikirjiñlenmäni bir gyra goýup, bularyñ hemmesinden datdyk. Fuat paşa hezretleri maña delegasiýanyñ ymamy Hasan Nami ependiniñem bu mürähetlere goşulyp-goşulmaýandygyny soranda, mollamyzy halas etmek üçin "Içýäniñ nämedigini bilmek üçin ymam ependimiz datman-etmän nädip fetwa beribilsin! Onuñ alyhezreyleri muny mazaly seljermän karara geläýjekmikä" diýdim".
Aýdyşyndan "edýäniñ näme" diýilmejek azat ýurda aýagyny seken ymam ependimizem içip kellesini sämedipdir!

* * *

"Köçelerde halk bize uly gyzyklanma we teşnelik bilen seredýärdi. Bir ýaş zenan nämüçin köpimiziñ sakgallydygyny sorady. "Sözümiziñ diñlenmegi üçin" diýdim. Ol şonda gökje gözlerini gyrp-gyrp edip, ikinji soragyny berdi. "Hemmäñizem-ä sakgally ekeniñiz, kimiñ sözüni diñlemeli indi?" Şobada jogap berdim. "Kimiñ sakgaly uzyn bolsa, şoñky diñlenýär!"

* * *

Soltan Abdyleziz kyrk ýedi güne çeken resmi saparyndan ýadaw, ýöne keýpihon halda dolanýar. Ol ýanyndakylar bilen birlikde hem Ýewropa, hem daşary ýurtlara ilkinji (we iñ soñky) gezek çykan patyşa bolma titulyny gazanypdy, şol sanda ol ýerlerde gören siwilizasiýasyndan köp zatlary öwrenipdi.
Aslynda Ýewropadaky siwilizasiýa bütin delegasiýany haýrana goýupdy. (Resmi saparda şol wagt şazada bolan Abdylhamyt hem bar eken).

* * *

Aradan uzak-uzak ýyllar geçdi. Emma bu resmi sapardan we ýewropa siwilizasiýasyndan hiç hili sapak alynmady, hiç zat öwrenilmedi. Hemme zat yatdan çykdy gitdi, öñki hammam, öñki tas öñki-öñkiligine dowam etdi.
Osmanly ýyllaryñ dowamynda kese ýerlileriñ boýunturygyna girip çagşady we taryh arenasyndan çekildi... Çünki bu döwlet dini fanatizmiñ, jahylyýetiñ zynjyrlary astynda yza galypdy we yzanda-çuwan halda ikiýana urunýardy. Şeýdibem boljak iş bolupdy.

Emin ÇÖLAŞAN.

"SÖZCÜ" gazeti, 21.09.2024 ý.