23:01 Abdylhamyt jöhitlere Ierusalimiñ ýerine Yragy teklip etdi | |
ABDYLHAMYT JÖHITLERE IERUSALIMIÑ ÝERINE YRAGY TEKLIP ETDI
Taryhy makalalar
Soltan Abdylhamydyñ hiç bir ýagdaýda Ierusalimi gözden sypdyrmasy mümkin däldi, teleseriallarda suratlandyrylýan soltan doly çeper-hyýaly obraz. Hakyky Abdylhamyt jöhitleri elden giderip biljek däldi Soltan Abdylhamyt II tagta çykaryna garaşylmaýan şazadady. Şonuñ üçinem ol beýleki şazadalara garanda erkin ýetişdirilipdi. Ol Müsür ýaly birnäçe daşary ýurdy görüp gelipdi. Söwda bilen meşgullanyp, şahsy gaznasyna-da ep-esli maýa toplapdy. Ine, birdenem, ykbalyñ öwrümi Soltan Hamyda tagtyñ ýollaryny açdy oturyberdi. Tagta çykyşy bolsa oña doly trawma bolupdy. Agasy Soltan Abduleziz tagtdan agdarylandan soñ şübheli ýagdaýda ölüpdi. Uly agasy soltan Myrat V tagta çykanyna kän wagt geçmänkä aklyndan azaşyp, tagtdan çetleşdirilipdi. Hasam ýamany Soltan Hamyt Mithat paşanyñ gözegçiligindäki hökümetde "93-nji ýylyñ urşuna" şaýat bolup, döwlet ýolbaşçylarynyñ ýalñyş kararlarynyñ nähili uly betbagtçylyklara äkidýändigini gözi bilen görüpdi. Emma ony şübhe girdabyna iterjek waka bolsa Ali Suawiniñ gurnan "Çyragan dökülşigidi". Dony-sellesi, çapraz pikirleri bilen tanalan Galatasaraý gimnaziýasynyñ öñki müdiri Ali Suawi "93-nji ýyl urşundan" soñ Stambulda migrant ýagdaýyna düşen raýatlary yzyna salyp, "Çyragan" köşgüne dökülip, ol ýerdäki gözegçilik astynda saklanýan Soltan Myrat V-i tagta çykarmaga synanyşypdy. Ali Suawi Ýedi Sekiz Hasan paşanyñ kellesine uran taýagynyñ zarbyna öldi, şeýdibem döwlet agdarlyşygyna eden synanyşygy şowsuzlyga uçrady. Soltan Abdylhamyt / Fotosurat: Wikipedia Bu hadysadan soñ Soltan Abdylhamyt soñunyñ agasy Abdyleziz ýaly bolmagyndan gorkup, ýalñyş ädimleri ätdi. Soltan bolup biläýjek döwlet agdarlyşygyna synanyşygyñ öñüni almak, özüni we maşgalasyny goramak üçin iñlis ilçisiniñ üsti bilen Angliýadan kömek sorady. Onuñ bu haýyş Osmanla gymmat düşdi. Iñlis söweşjeñ gämileri Stambul bogazyna labyr atyp, yzyndan hederiñ sebäp bolan konfliktlerinden birinde Kipr ýeke ok atylmazdan iñlislere berlipdi. Soltan Abdylhamyt köşeşip, özüni dürsänden soñ suw señrikden agypdy. Ata-babalaryndan ýadygär galan ýerleri iñlisler gapyp alypdy, bu ýagdaý Soltan Abdylhamydy çuññur gaýgy-gussa batyrypdy. Kipr kagyz ýüzünde osmanly ýurdy bolup galanam bolsa, iş ýüzünde iñlisleriñ eline geçipdi. Bu ýagdaý soltanyñ ýer meselesinde alnyp barylýan syýasatda has seresaply bolmagyna getirdi. Jöhit göçleri Jöhitlere (ýewreýlere) iñ ýakyn duran patyşa Abdylhamytdyr. Ol Osmanly döwletiniñ taryhynyñ dowamynda jöhit raýatlary bilen ýakyn gatnaşyk saklady. Jöhit raýatlaryñ Osmanlyda özlerini birinji derejeli raýat hasaplamaklary üçin döwletiñ ähli strukturalarynda işlemeklerine mümkinçilik döredilipdi, aýratynam maddy taýdan güýçlenmekleri goldanýardy. Hatda sionizme garşy göreşi döwlet syýasatyna öwren Abdylhamydyñ döwründe-de asly jöhit Nazir paşa ýalylar köplükdi. Soltan Abdylhamyt pikir edilşi ýaly Ýewropada we Russiýada uly kösençlikleri çekýän jöhitleriñ osmanly ýurtlaryna gelip ýerleşmeklerine garşy däldi. Gaýtam sionizmiñ iñ uly goldawçysy hasaplanýan Teodor Gersl bilen soltanyñ duşman däl-de, dostduklaryny aýdyp bolar. Soltan Abdylhamydyñ Gersli duşman saýmaýandygyny görkezýän iñ gowy subutnamany - döwletiñ iñ ýokary medallaryndan "Mejidiýe" nyşanynyñ Gerslle berilenligindenem bilip bolýar. Şeýle-de, jöhitleriñ Ispaniýadan halas edilip, osmanly topraklaryna getirilmeginiñ 400 ýyllygyny tutuş ýurtda dabaraly belläp geçmegi buýranam Soltan Abdylhamydyñ özüdi. • Sionistler we Abdylhamyt nähili ýüzbe-ýüz boldy Gersliñ Soltan Abdylhamyda eden Ieusalim bilen birlikde palestin topraklaryna ýerleşmek talaby-da, pikir edilşi ýaly gazaply garşylyga uçramandy, ýöne Abdylhamyt bu teklibi kabulam etmedi. Professorlar Hüseýin Çeligiñ, Wahdetdin Enginiñ arhiw materiallaryny gözläp ýüze çykaran maglumatlarynda Soltan Abdylhamyt möhüm hyzmatdaşlary hasaplaýan ýewropa jöhitlerini elden gidermejek bolup, olaryñ palestinaly teklibine ýok diýenem bolsa, Yrakda we onuñ töwereginde (Mesopotamiýada) jöhitleriñ bir ýere göçüp gelmegine rugsat berip biljekdigini beýan edipdir. Sionistler bolsa ykdysady taýdan halys batan Osmanlynyñ bildirilýän talaplara garşy durup bilmejegini pikir edip Ierusalim bilen birlikde Palestina göçüp gelmek pikirini öñe sürdi. Soltan Abdylhamyt sionistleriñ bu tutumyny görmezlige salyp bilmedi we ýewropaly jöhitlere Palestina meselesinde garşy çykdy. Şeýle-de, döwlet derejesindäki dokumentlerdenem görlüşi ýaly, patyşa Ierusalime zyýarata gelen her jöhidiñ ýakyndan yzarlanmagyny buýrupdyr we iñ esasysy-da Palestinadaky satyn alynan her garyş ýeri ýakyndan öwrenildir. Soltan Abdylhamyt Palestinadaky ýerleriñ sionistlere satylmagynyñ öñüni almak üçin döwlet işgärlerine yzyny üzmän görkezmeler ugradypdyr, pozitiw fondlaryñ Ierusalimdäki mülkleri satyn almagyny goldapdyr we Ierusalimde şübheli hasaplanýan mülkleri hut özi satyn alyp, şahsy mülküne goşupdyr. Resmi maglumatlardan görlüşi ýaly, Soltan Abdylhamyt Ierusalimde sionisler bilen "tutdum-gapdym" oýnuny oýnapdyr. Teodor Gersl • Abdylhamytdan Ierusalimiñ talap edilmegi resmi dokumentlerde Soltan Abdylhamytdan Ierusalim bilen bile Palestinadan pul we syýasy goldawyñ öwezine ýer islän Teodor Gersl bu teklibi bir gezek edip oñmandy. Gersliñ baý işewür we mediýa hojaýyny Mesýe Newlinskini "Ýyldyz" köşgüne ugradyp, Palestinanyñ berilmegini soramagy resmi hasaplara-da geçdi. Newlinskiý Kritdäki çöküşligi-de amatly pursat bilip, sionistleriñ bu "naýynjar" teklibini kabul eden ýagdaýlarynda Osmanlynyñ ähli dert-aladalaryndan halas boljakdygyny şu sözler bilen beýan edipdir: "Hökümeti-Seniýäniñ ahwaly-maliýesi jöhit maýadarlaryñ goldawy bolmazdan düzeljek iş däl. Bu maýadarlar bolsa Hökümeti-Osmaniýäniñ garamagyndaky Arzy-Palestinanyñ bir bölejik ýerinde müstemlekat (awtonom) görnüşinde ýaşamakdan başga zat islänok. Jeddi-jelilüşany jenaby-patyşahy soltan Selim han hezretleri öz wagtynda Garbiýe (Günbatar) jöhitleriniñ Memaliki-şahanesine gelmegine rugsat beripdir. Şu gezehem zaty-şahane jöhitleriñ şu müşgilini bitirse, hiç hili zyýan görmez. Çünki jöhitleriñ syýasat bilen işi ýok. Beýleki bir ýandan hökümet muña rugsat bermedik ýagdaýynda jöhitler barybir maksadyna başga ýoldan başga emeller bilen ýeterler. Jöhitleriñ akylly, baýlygynyñ kändigini-de, metbugat serişdeleri bilenem kän işleri bitirip bilýändigini ýatdan çykarmañ". Newlinski gysgaça şeýle diýýärdi: - Palestinany bize beriñ, bizem sizi ähli dert-aladalaryñyzdan dyndaralyñ. Bu size syýasy taýdanam hiç hili kynçylyk döretmez, çünki jöhitler syýasat bilen meşgullanýan halk däl, eger siz jöhitleriñ teklibini kabul etmeseñizem, barybir jöhitler bir alajyny tapyp, ol ýerleri alarlar. Abdylhamydyñ muña näme jogap bereni belli dälem bolsa, Ierusalimdäki gözegçiligi güýçlendirişine seredenimizde, bu sözler "Ýyldyz" köşgünde oñyn garşylanmandyr. • Soltan Abdylhamyt Ierusalimiñ iñ uly pomeşigidi Soltan Abdylhamyt aýratynam Ierusalim sebitindäki ýer alyş-çalşyklaryny berk gözegçiligi astynda saklaýardy. Ol sionistleriñ we sionizme ýakyn durýan fondlaryñ bu ýerlerden ýer almagynyñ öñüni almak üçin elinden gelenini edýärdi. Şeýle görnüşde käbir fondlaryñ sebitde mülkleri satyn almagyna ýardam edişi ýaly strategiki nokatlardaky käbir mülkleri satyn alyp gorag astyna almaga synanyşýardy. Bu synanyşyk şeýle bir sepgide ýetipdi welin, Palestinanyñ iñ uly pomeşigi (ýer eýesi) Soltan Abdylhamyt bolupdy. Soltan Abdylhamydyñ hiç bir ýagdaýda Ierusalimi gözden sypdyrmasy mümkin däldi, teleseriallarda suratlandyrylýan soltan doly çeper-hyýaly obraz. Hakyky Abdylhamyt jöhitleri elden giderip biljek däldi. Aýdylşy ýaly Teodor Gersl bilen duşmançylygy-da ýokdy, gaýtam Gersl Abdylhamydy jöhitleriñ magnawy atasy hökmünde sylaýardy. Soltan bolsa Gersli iñ ýokary medaly bilen sylaglapdyr. Ikisiniñ düşünişmedik meselesi ýeri paýlaşyp bilmezlik däl-de, ýeriñ lokasiýasyna degişli meseledi. * Giñişleýin öwrenmek üçin Döwlet arhiwiniñ taýýarlan "Osmanly dokumentlerinde Palestina" kitabyny okap bilersiñiz. Mehmet MAZLUM ÇELIK. Ýekşenbe, 30.08.2023 ý. | |
|
Teswirleriň ählisi: 7 | ||||||||
| ||||||||