AHLAK GYMMATLYGY - GORAGA MÄTÄÇ BARLYKDYR!
Jemgyýetçilik añynyñ tizligi ölçeýän abzallara eýgertmejek derejede çalt ösýänligindenmi nämemi, soñky ýyllarda dünýä jemgyýetçiliginiñ we ylmynyñ iñ gowy gazananlaryny özümize özleşdirmek bilen birlikde, owallar türkmene mahsus bolmadyk ýaramaz hüý-häsiýetler hem aramyza ýyldyrym çaltlygynda ornaşyp barýar. Hatda diñe bir ornaşmagam däl, hiç hili geñ-tañsy görülenok, köpçülikleýin ýazgarylanok, gaýtam adaty bir bolaýmaly zatlara we durmuşumyzyñ aýrylmaz bölegine öwrülip barýar.
Adatça, türkmen halky agras halk. Ol köpçülikde beýemçisiräp suwjaryşyp ýörmegi, wäşisirejek bolup kilçirmegi, umuman artyk sözlüligi halamaýar. Fransuz diplomaty Gullibef de Blokwiliñ "Türkmenlerde ýesirlikde", amerikan žurnalisti Mak Gahanyñ "Gazawat urşy", A.Lomakiniñ "Türkmen adatlary" ýaly baryp 150 ýyl töwerekleri mundan öñ ýazyp giden hersi çelpek ýaly taryhy-dokumental kitaplaryny okaýañ welin, bary-ýogy 10 arka ýeter-ýetmez nesil şejeresiniñ añyrsyndaky ata-babalarymyzyñ nähili belent derejedäki ahlaklarynyñ we häsiýetleriniñ bolandygyna göz ýetirýärsiñ. Ol kitaplaryñ gatyny açanyñda hakyky türkmeniñ keşbi ör-boýuna galýar. Bu bir tarapdan bizde buýsanç duýgusyny döredýän bolsa, ikinji bir tarapdan päk ahlakly ata-babalarymyzyñ öñünde utanç duýgusyny döredýär. Beýik türk şahyry Nejip Fazyl Kysaküregiñ: "Fatih Soltan Mehmet ikilenç direlip geläýse bize näme diýjegini bilemok, emma "Stambuly wizantiýalylar eýeläpdir öýdýän..." diýip, gaýtadan söweşe girerdi" diýen ýalyrak bir sözi bar. Bu sözi häzirki bolşumyza kybap getirenimizde, 150 mundan owalky atalarymyzyñ gelip düşen halymyzy görenlerinde bize näme diýjegi belli däl welin, ýurdy ruslar eýeläpdir diýip, ilaty gaýtadan Gökdepä üýşürerlermikä diýýän. Ahlak, edep-terbiýe barada oýlananymda, ilki bilen öz durmuşymyzda bolup geçen waka ýadyma düşýär. 10-12 ýaşly çagakak atamyzyñ alty oglunyñ hojalygyny bereketlendirip oturan miweli agaçlardan doly mellegine günuzyn işlemäge giderdik. Özüñize mälim, şular ýaly hojalyk ogully-gyzly bolýar. Agşamlyk üýşülip nahar edinilensoñ ýuwaşlyk bilen her kim öz öýüne dagalardy. Agalarymyzyñ iki-üç sanysynyñ öýi obanyñ bir çetinde bolsa, iki-üç sanysynyñ öýi obanyñ beýleki çetindedi. Onsoñ garry enemiz (atamyñ ejesi) agtyk gyzlarynyñ birine "Aý-uu, pylany, gyzlary bar-da pylan köçeden özüñ geçirip gel" diýerdi welin, özüm bilen deñ-duş agalarymyñ gyzlary "Ene, ynha, pylan agamyñ ogly bar-a, öz doganym dälmi näme ol, bile gaýdarys" diýseler-de etmezdi. Gaýtam "Goýaweri, göze görnüp başlan gyzy ýetişip barýan oglan bilen bile goýberip bolmaz, onda-da ikindinden soñ" diýerdi. Biz enemiziñ aýdýanlarynyñ düýp manysyna düşünmän "Enemiziñ aýdýan zadyny" diýer-de, gülüşip oñaýýardyk. Garry enem pahyr urşa gidip dereksiz ýiten adamsyna garaşyp, 2007-nji ýylda 100-e golaý ýaşap aradan çykdy. Pahyryñ iñ soñky deminde-de gözi gapydady...
Bu gün biz ýigit çykdyk. Birwagt adyny ýazyp bilmän gol çekmeli ýere başam barmagyny basýan, doglandan tä ýogalýança obasyndan çykman ölüp giden, Käbe deregine ýüzüñe sylyp togap etmeli bu adamlaryñ bilýän zatlaryny biz indi diniñ-şerigatyñ düzgünlerini beýan edýän galyñ-galyñ kitaplary açyp biljek bolýarys. Dogrudanam namaz ýaşy buýrulan oguly (12 ýaş), we gyzy (9 ýaş) hatda bir garyndan çykan doganam bolsa ikiçäk goýmaly däl eken...
Olar bu zatlary nädip bildilerkä? Mal yzynda, ekin-tikin yzynda entäp ýörüşlerine bu zatlary bilmäge haçan wagt tapdylarka? Ýogsa-da, biz näme üçin heññamlaryñ henize çenli görmedik ösüşini başdan geçirýän şu döwründe, hojalyk işlerimiziñ tas ýarysyndan gowragyny ösen tehnologik enjamlar bilen amala aşyrýan wagtymyzda eklenç, iş we ş.m bahanalary tutaryk edinip, bala-çagalarymyza türkmençilik edim-gylymlaryny, asylly däp-dessurlarymyzy, dini we milli gymmatlyklarymyzy öwretmäge wagt tapyp bilemzok? Geçen asyryñ başynda doglanlaryñ (garry enemiziñ döwürdeşleri) eýse biziñ öñünizde näme eden etmişleri barka? Näme üçin biz olaryñ nusgalyk edim-gylymlaryny nesillerimize mynasyp görnüşde siñdirip bilemzok?
Türkiýäniñ häzirki 12-nji Prezidenti Rejep Taýýyp Erdogan irkiräk çykyşlarynyñ birinde: "Biz Günbataryñ ahlagyny däl-de, ylmyny özleşdirmelidiris" diýipdi. Bu çykyş wagtynda syrtyny ýewropaly ketdelere direýän syýasy oppozisionerler tarapyndan dini şowinizme tarap taýma diýlip düşünilipdi. Dogrudanam, biz Günbataryñ ahlagyndan näme almaly? Aýalyny biri-birinden gysganmaýan fransuzlaryñ maşgala edim-gylymlarynymy? Ýa bolmasa gollandiýaly meşhur futbolçy Raýn Giggsyñ birnäçe ýyllap agasynyñ aýaly bilen "gezenden" soñ, munuñ üçin agasyndan şahsy internet hasabynyñ üsti bilen ötünç soramagymy biziñ ýaşlarymyz üçin görüm-göreldelik hüý-häsiýetler?! Erkek erkege, zenan zenana nika baglaşmaga rugsat berýän kanunlary durmuşa ornaşdyrýan Ýewropa döwletleriniñ lýuks durmuşymy bize ülñülik durmuş ölçegleri? Eger bu türk jemgyýetçiligi ýewropanyñ haýwanlaşan ahlagyny belli bir derejede özüne siñdirýän bolsa, biziñ türkmen jemgyýetimiz hem köp ýaramaz gylyklary türk jemgyýetçiliginden alýar. Munuñ beýle bolmagyna türk teleýaýlymlary we olarda berilýän türk teleseriallary az iş bitirenok. Bu gün Magtymguly Pyragynyñ, Berdi Kerbabaýewiñ ýa bolmasa Gaýgysyz Atabaýewiñ, Nedirbaý Atabaýewiñ haçan we nirede doglandygyny we haçan nirede aradan çykandygyny, olaryñ türkmen üçin näme iş edendiklerini bilmeýän bir ýetginjek ýa-da ýaş gyz haýsydyr bir türk artistiniñ ýa-da aýdymçysynyñ doglan ýylynam bilýär, maşgalasynda näçe adam bardygynam bilýär, hatda kim bilen pynhan gatnaşyk saklaýandygynam, agşamky ýatyw-turywyna çenli ilik-düwme bilýär. Has beteri-de, olaryñ adyna adyny, geýnişine geýnişini, sypatyna sypatyny, gepleýşine gepleýşini meñzetjek bolup ýören suwumsyzlar bar. Bu nämäni añladýar? Millilikden daşlaşmagymy? Biz-ä muny diñe millilikden daşlaşmagy däl-de, adamçylykdan daşlaşmak diýip düşünýäris. Ahlagy bozuk adamlar bilen türkmen halky bir çanakdan nahar iýmändir. Nahar iýmek beýle-de dursun, toýda-ýasda-da gatnaşylmandyr. Il gözünden düşen adamyñ ahyrky gününde neñeñ-niçik hala galýandygyny görnükli ýazyjy Osman Öde "Binobat dünýäniñ nobaty"* hekaýasynda ussatlyk bilen görkezýär. Hatda şular ýaly ýagdaýa bir säwlik bilen düşseñem muny hiç kime düşündirjek gümanyñ ýok. Il-günüñ ýazgaran adamy başyny alyp bir ýerlere gidäýmese, oña ýaşaýan ýerinde orun ýok. Bu ýagdaý bolsa ýazyjynyñ "Ogry depe" ** hekaýasynda suratlandyrylýar. Ýakyn döwrümiziñ uly şahyry Berdinazar Hudaýnazarow "Dönüklik"*** atly goşgusynda türkmeniñ añyrdan gelme arassa ahlagyna dönüklik eden aýalyñ düşen güni juda täsir ediji we terbiýeleýji görnüşde açylyp görkezilipdir. Hatda juda aýylganç şekilde goşgyny tamamlaýar:
Ol gepläp bilenok geleli bäri.
Göýä bogazynda galan dek şänik.
Ol nädip geplesin? Nädip geplesin? ~
Öz öýüñden çyksa iñ uly dönük?!.
Eger şu bendiñ manysyny has globallaşdyryp alsak, onda türkmen halkynyñ içinden dömüp çykan şunça ahlaksyzlyklary görenimizde, onda özümize "BIZ TÜRKMEN!" diýip gezip ýörmegimiziñ hiç hili manysy-da ýok. Türkmensähraly türkmenleriñ biriniñ aýdyşy ýaly: "Eý, türkmen, näme boldy saña?!.." diýip durmaly boldy ýöne...
Berdinazar aganyñ sypatlandyran "aýallaryny" türkmen soñ-soñlaram unutmandyr. Berdinazar şahyryñ galagoply we agyr ýyllaryny başdan geçiren Baýram Jütdiýewiñ goşgularynda-da "mes Abadanyñ"**** we Öwezdurdy Nepesowyñ "Uzak-uzak ýyllar" romanynyñ gahrymanynyñ keşbinde-de ör-boýuna galyp, kalbymyzda ýigrenç duýgusyny oýarýar.
Öñler at-abraýdan düşenleri il-gün obadan kowar ekenler. "Dinden çyksañ çyk, ilden çykma" diýen söz düzümi şondan gelip çykýar. Ilden çykmak -ilden çykarylmak, obadan kowulmak. Bu türkmen üçin ölümdenem million esse agyr zat. Belki-de, şonuñ üçin türkmen ençeme asyrlap döwletsiz ýaşandygyna garamazdan, dogan-garyndaşyna, obasyna gezek gelende janyny orta goýmaly bolsa-da goýandyr. Halallyk, dogruçyllyk prinsiplerinden zerre ýaly hem taýmandyr we bu ahlak gymmatlyklaryny zannyna siñdiripdir. Halallygy, dogruçyllygy milli çarçuwada türkmen ýaly süññüne siñdiren başga millet ýeriñ ýüzünde ýokdur. Türkmençilik diýlen ahlak kodeksi hut şol gymmatlygyñ ýazylmadyk, ýöne nesilden-nesile, gandan gana geçip gelýän kada-kanunlarydyr. Bular ýaly ýokary ahlaga baryp birinji müñýyllygyñ soñky çärýeginde yslamy biziñ aramyza getiren musulman araplaryñ özleri haýran galypdyr...
Gynansak-da, Osman Ödäniñ "Takdyryñ ýagyr teni"***** hekaýasyny okanyñda, näme üçin şu hekaýanyñ gahrymany ýaly halal we hakykatdan ölse-de dänmeýän dogruçyl adamlar häzir ýokka?" diýip böwrüñe diñ salanyñy duýman galýarsyñ.
Eýýäm togsanynjy ýyllara gelenimizde, "mes Abadanlaryñ" has köpelendigini, öñ ile çykanda müýnürgäp gezýän kemçinleriñ "geçileriniñ daga ýaýrandygyny" ýygy-ýygydan görmäge başladyk. Öwezdurdy Nepesowyñ "Zyýarat", "Kyýamat-magşara çenli", "Gyrnak" romanlary, Orazguly Annaýewiñ "Girdap" romany, Kömek Kulyýewiñ "Tükenmezköne" ****** powesti hut şol ýyllaryñ ahlak tragediýasyny suratlandyrýar. Belki-de, Nobatguly Rejebowyñ "Söýýän - sen girişmi jelepçilige..."****** diýip başlanýan goşgusy hem şol çat açyp başlan gelin-gyz haýasynyñ, türkmen ahlagynyñ agysy diýip düşünmelidir?!
Nebsimiz agyrsa-da, ahlak gymmatlyklarymyzy daşky täsirlerden juda we juda goramaly häzirki döwründe ýazyjy-şahyrlarymyz ahlak temasyna az ýüzlenýärler. Eýse ýazyjy-şahyrlarymyz "Demoklyñ gylyjy" ýaly aram-aram depämize galgap gidýän bu ahlaksyzlyk belasy ilimizi tutuş gaplap alaýsa dagy (almaz, enşalla!), iliñ-günüñ bir adamy hökmünde öz maşgalalary bu belalardan aman galar öýdýärlermikä?!.
Öñem biri "Özüñi düzet, 1000 adam halas bolsun!" diýipdir. Bu söz bilen hem ylalaşýan, hem ylalaşamok. Ylalaşýan tarapym: bu sözde "özüñ nusgalyk, görüm-göreldelik ynsan bol, goý töweregiñdäki saña ýakyn 1000 adam düzelsin" diýen manyny alýaryn, ylalaşmaýan tarapym: "özüñi bil, öz güýjüñ ýetäýjek ýakyn adamlaryñy halas et, ile näme bolsa şo bolsun" diýen many bar... Atdan-abraýdan düşüp ýören ýakynlarymyz, dost-ýarlarymyz, tanyş-bilişlerimiz bolmasa-da, gitdigiçe ýukalýan ahlak perdesiniñ erte-birigün biziñem başymyzdan inmejekdigine kim kepil geçip biler? Biz-ä kepil geçip biljek däl. Sizem özüñiz babatda kepil geçip bilersiñiz öýdemok.
Näme etmeli? Meselem, öýde aýallarymyza türk teleseriallaryna, çagalarymyza dürli masonik simwollar bilen gurşalan amerikan multifilmlerine tomaşa etmegi gadagan etmeli diýerismi? Ýa bolmasa şuña meñzeş bir çäklendirme? Ýok! Beýtmek düýbünden ýalñyş. Biz islesek-islemesek-de jemgyýetimiz daşky dünýäniñ bir bölegi bolup durýandygy üçin şahsy we döwlet derejesindäki gadagançylyklar muña hiç hili täsir edip bilmez. Gaýtam tersine daşardan gelýän zyýanly täsirlere bolan islegleri artdyrar. Onda näme etmeli? Munuñ üçin ilkinji nobatda milli medeniýetimizi: ruhy, medeni we dini gymmatlyklarymyza esaslanýan täze milli sungattmyzy, täze milli edebiýatymyzy döretmeli. Biz muny propogandirlemek üçin telewideniýäniñem, gazet-žurnallaryñam, neşirýatyñam, internetiñem, mahlasy mümkin bolan we amatly islendik serişdeden ýerlikli peýdalanmaly. Bu gün soñky klaslarda okaýan mekdep okuwçylarynyñ el telefonlarynda ýygy-ýygydan duşýan her dürli pornografik wideorolikleriñ ýerini milli medeniýetimiziñ parçasy bolan täsirli kinofilmleriñ bölekleri, milli ahlakdan gyşarmaýan klipler we ş.m gymmatly eserler bilen dolduryp bilmesek, onda türkmen intelligensiýasynyñ jemgyýete täsir edip biliş güýjüniñ entek-entekler pesdigini, hatda muny amala aşyrmak üçin agzabam oturmagyñ hajatynyñ ýokdugyny görkezýär. Eger biz munuñ hötdesinden gelip bilmesek onda Şyhmyrat Abdyllaýewiñ:
Sada yigit ynanypdy ,, dost "diýip,
Bilman ynam-ygtykatyñ çägini.
,, Dost" diýilyan bet niýete has uýup,
Duzun iýip, azdyrypdy gäbini.
Onuñ maşgalasyn alyp nazara,
Gözlerini çarhlap, ogryn bakýardy.
(Galam titireýar yzyn yazara,)
Bolşy gelne günbe-günden ýakýardy.
... Gyzgyn posalaryñ haram lezzeti
Ikisiniñ ygtyýaryn alypdy.
Işikde duranyñ köñül ezýeti,
Ynamyn ýer bilen ýegsan kylypdy.
Wejera görnüşe gahar gaýnady,
Go: mlaryñ içinde urdy kuregi.
Aşhana pyçagy elde oýnady,
Ildirdi ujuna iki ýüregi.
«Bar diýýärler herki işiñ alajy»,
«Bu söz düşer daryganlañ ýadyna».
Obañ çetindäki igde agajy
Hem gulaç ýüp ýetdi onuñ "dadyna".
Sada ýigit arman bilen gitmedi,
Ýumulgydy dideleri-gabagy.
Namys onuñ abraýyny dikledi,
Ýykyp-ýumrup ,, ahmyr" atly gabawy.
- ýaly mazmundaky eserlere sýužet boljak maşgala tragediýalarynyñ ýygy-ýygydan duş gelmegine kaýyllyk bilen tomaşa edip oñaýmaly bolýarys. Eýse daşardan aralaşýan we türkmene mahsus bolmadyk ýaramaz hüý-häsiýetler şo ýaramazlyklaryñ netijesi dälmi näme?...
Milli medeniýetimiziñ, edebiýatymyzyñ hak Howandary Hormatly Prezidentimiz G.Berdimuhammedowyñ döredijilik intelligensiýasyna döredip berýän giñ mümkinçilikleriniñ çäginde jemgyýetimize daşardan aralaşýan edýän zyýanly täsirlere garşy bu tutumly işleriñ amala aşyryljakdygyna tüýs ýürekden ynanýarys.
Ahlak mätäçligi goraga mätäç barlykdyr. Her kim özüne düşýän mukaddes borjuny ýerine ýetirse, ýazyjy-şahyrlarymyzam oña gala bolsa, şol gorag öz-özünden amal bolar.
____________________________
♣ Bellik:
*"Binobat dünýäniñ nobaty" - hekaýa saýtda goýuldy.
**"Ogry depe" - hekaýa saýtda goýuldy.
***"Dönüklik" - goşgy saýtda goýuldy.
****Agzalýan goşgy saýtda goýuldy.
*****"Takdyryñ ýagyr teni" - hekaýa saýtda goýuldy.
*****"Tükenmezköne" - powest saýtda goýuldy.
******"Söýýän" - goşgy saýtda goýuldy.
