Ar alyş halkasy

AR ALYŞ HALKASY

Öññin... telewizoryñ pultuny basyşdyryp kanallaryñ arasynda ýüzüp ýörkäm, "Hanna Arendt" awtobiografik kinofilmine gabat geldim. Tomaşa eden epizodlarym nasist generaly Adolf Eýhmanyñ MOSSAD tarapyndan Argentinada ele salnyp, Ierysaline getirilişini we 1961-nji ýylda sud edilişini gürrüñ berýän ýerleridi.
"The New Yorker" amerikan žurnalynyñ adyndan sud mejlislerune gatnaşan syýasatşynas Hanna Arendtiñ derñew işi hakdaky tankydy ýazgylary onuñ öz jöhit jemagaty tarapyndan uly nägilelik bilen garşylandy.
Nasistler döwründe Germaniýadan gaçmaga mejbur bolan, Fransiýadaky konslagerlerden kynlyk bilen gaçyp ABŞ-ne giden Arendtiñ sud prosesine gönükdiren tankydyna onuñ iñ ýakyn dostlary-da düşünesi gelmedi.
Arendtiñ aýdýanlary düşünmez ýaly zat däldi:
Derñew işini "günäkäriñ we nasistik režimiñ üstünden däl-de, taryh boýunça amala aşyrylyp gelinen antisemitizmiñ (jöhit duşmançylygy) üstünden ýöreden baş prokuror Gideon Hausneri "erbet we arzan ritorikada" aýyplady...
Suduñ kararyny Eýhmanyñ haýsy etmişleri edendiginiñ üstünden däl-de, jöhitleriñ genosid döwründen gören horluklarynyñ üstünden bermegini tankyt etdi...
Şeýle-de:
Argentinadan Eýhmanyñ bikanun ýagdaýda alnyp gaçylmagyny hukuka ters hasaplap tankyt etdi...
Ysraýylyñ premýer-ministri Ben Gurionyñ sud mejlislerini tomaşa öwürmegini ýazgardy...
Arendtiñ Ysraýylyñ derñew işini ar almagyñ serişdesune öwürendigi hakdaky kesgitlemeleri dünýäni ikä böldi.
Türkiýedenem käbir intellektuallar bu çekişmä goşuldy.

* * *

1962-nji ýylyñ 13-nji iýuny.
Musulman sosialist Nuretdin Topçy "Yeni İstiklal" žurnalynda suduñ karary barada şeýle ýazdy:
- Eýhmana ölüm jezasy berildi. Bu hadysany tebigy hasaplamak gerek. Çünki ol millionlarça jöhidiñ ganyna galypdy. Biz bu ölüm jezasynyñ hukuk tarapyny jedelleşmän diñe ýakyn we uzak geljekde döretjek güýji bilen çaklaýan ruhy-jemgyýetçilik netijelerine yşarat edesimiz gelýär.
- Ysraýyl Eýhmany dardan asmak bilen ondan jöhit dünýäsiniñ aryny aldy. Emma bu ar alma nämä ýarady? Waka ýöne bir ölüm jezasynyñ berilýän sahnasy millionlarça adamyñ ýüregini sowatdy. Ýöne munuñ bilen birlikde Germaniýada, Awstriýada, Argentinada, Meksikada jöhitleriñ garşysyna bolup geçen demonstrasiýalar oýlandyryjydyr.
Eýsem bu ýürek sowatma meýli bulen halkyñ ykbaly howp astyna salynmandyrmy?
- Ysraýylyñ ýagdaýynyñ nähili boljakdygyny çaklamak kyn däl. Jöhitler özleri üçin iñ uly betbagtlygy elin taýýarladylar... Dogry ýa-da nädogry ar almak hyjuwy bilen akdyrylan ganlar adamzat taryhynyñ ähli döwürlerinde betbagtçylyklar bilen heläkçilikleriñ gözbaşy bolupdyr.
Aýratynam indiwidleriñ ganyna bulaşan bu ar alyş bir topbaga ýa-da halka gönükdirilen bolsa, ol jemagatyñ we halkyñ durmuş we nägilelik bildirmek güýjüni soñsuz formada artdyrýar..."

* * *

Jöhit Hanna Arendt bilen musulman Nuretdin Topçy bir pikirde tapyşdy:
Adalatyñ, hukugyñ ar alyş guralyna öwrülmegi eýesini kör eder, daş-töweregini görkezmez we ahyrynda olam şoñka meñzeş akybete uçrar...
Öññin...
Ysraýyl bilen "Hamasyñ" ýaraşyk baglaşjakdygy hakdaky habarlar dünýäde uly gyzyklanma tolkunyny döretdi. Emma Ysraýylyñ premýer-ministri Netanýahu "Hamasyñ" şertlerine boýun bolmak Ysraýyla betbagtçylyk getirer" diýip, hüjümleri dowam etdirjekdigini aýtdy.
Ine... Gürrüñ aýlanyp-dolanyp, simwoliki manyda 1961-nji ýyldaky Eýhman derñewine gelýär: Ar alyş jeza guraly bolup bilmez. Ýogsa näme: nasistlerem ar almak maksady bilen alty million jöhidi gyrmadymy?
Ar alma ýeñişiniñ ömrüniñ gysgadygy görle-görle gelinýär...
Ar alma odunyñ wagty-sagady gelende eýesini-de hökmany suratda ýakýandygy görle-görle gelinýär.
Netanýahu ýaly agressiýadan, öçden güýç alýn syýasatçylar ýurtlaryny, jemgyýetlerini ar alyş halkasyndan çykarmaýar.
Nähili gymmada düşende-de, adalaty we külli adamzady tutanýerlilik bilen goramak gerek...
Ýogsam bolmasa, durmuşy we syýasaty başdan geçirişiñiz başgalardan ar almaga esaslanýan bolsa, terrorçy toparlardan tapawudyñyz bolmaz!
Şuny ýatdan çykarmañ:
Ähli terrorçy toparlar "agressiýa, öç almaga mejbur bolýarys" bahanasynyñ yzyna bukulýarlar...

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 09.02.2024 ý.