Baýamakmy ýa paýamak?!.

BAÝAMAKMY ÝA PAÝAMAK?!.

Adatça, rus, iñlis, türk, arap-pars dillerini baý hasap edýärler. Gynansak-da, käte bu pikire aşa gol ýapýanlar türkmen dilini garyp we söz gory az dilleriñ biridigine ynanýarlar. Agzalan dilleriñ baýlygyny inkär etmek we öz ene dilimiziñ ol dillerden has baýdygyny subut etjek bolmak ýaly howaýy pikirimiz ýok. Emma türkmen diliniñ şol dillerden birjigem pesde durmaýandygyny, söz gorunyñam dünýäniñ islendik halkynyñ dilinden baý bolmasa garyp däldigini, dünýä dilleriniñ iñ mañyzly-maýaly, şireli dilleriñ biridigini welin, ýekeje mysalyñ üsti bilen okyjylarymyza görkezmek isleýäris.
Ilçilikde gyz bäbegi doglan maşgalanyñ çagasy mübäreklenende, "Tüweleme, baýapsyñ-ow, ýaşy uzyn bolsun!" diýilýär. Hernäçe gutlag sözüniñ arasyna goşulyp aýdylsa-da, hernäçe sepi bildirilmez ýaly asyrlaryñ dowamynda ýuwmarlanyp-ýylmanyp biziñ döwrümize gelip ýetenen bolsa, gyzy bolanyñ "Bizem-ä ýene baýadyk...", ýa-da gyzy bolana "Tüweleme, baýapsyñ-ow..." diýilýän sözlerde "baýamak" sözüne üýtgeşik agram (ton) berilip aýdylýandygy üçin, bu sözde birhili ajy ýañsy bar ýaly duýulýar. Şol ajy ýañsy hem bizi bu sözüñ düýp manysyny dörjeläp görmäge iterdi. Kiçijik gözlegimiz bizi "baýamak" sözüniñ häzirki berýän manysyndan düýpgöter başga many berýän sözüñ üstünden äkitdi.
Söz deñeşdrmesini geçirmezden öñ, gürrüñimiz ynamly bolar ýaly gündelik durmuşymyzda bu sözi has ýygjam ulanýan ýene bir ýerimize ünsüñizi çekmek isleýäris. Üns berýän bolsañyz, öýçülikde çörek, un, duz, ýag we şuña meñzeş azyk önümleri azalyp ugrandygyny bildirmek üçin "baýamak" añlatmasy ulanylýar. Görüp otursak, her sözüni sypaýy we aýlawlyrak aýtmagy halaýan salyhatly türkmen halky durmuş hajatlary üçin juda derwaýys iýmitler babatda "azalypdyr", "gutarypdyr" ýaly sözleri ulanmagy gulaga bijaý eşidilýär diýip hasaplaýan eken. Dogrudanam, çörek, un, duz, ýag ~ diriligiñ özeni. Islesek, islemesek gündelik durmuşda her demde diýen ýaly gerekli bolup duran bu iýmitleriñ gutarmagy, hat-da azalmagy-da adamlaryñ kalbyna gulgula salýan bolara çemeli.
Ýogsa-da, "baýapdyr" sözi öz aýdylyşy ýaly, özüniñ ters manysyny añladýan, emma eşideniñde howatyrlanma döretmez ýaly, göçme manyda aýdylýan añlatmamyka?
Sözi siññin yzarlaýañ welin, onuñ "azalypdyr" diýen manyny gönüden-göni añladýandygyny görmek bolýar.
"Paý" sözi pars dilinde "aýak" manysyny añladýar. "Ýabyñ suwy paýawlapdyr" diýenimizde, biz ýabyñ suwunyñ gutarañkyrlap, kesilmäge az galandygyna düşünýäris. Şu jümle arkaly biz gürrüñini edýän "baýamak" sözümiziñ asyl durkunyñ "paýamak" işligindendigini görýäris. Sözüñ munuñ ýaly özgerişi bolsa, dilimiziñ fonetiki kadasyna laýyklykda, sözüñ başyndaky "P" dymyk çekimsiziniñ "B" açyk çekimsize öwrülmegi arkaly bolup geçýär. Şeýlelikde, "paýamak" sözi "baýamak" görnüşine eýe bolup, many taýdan bolsa "aýaklamak", "gutarañkyrlamak" manylaryny añladyp gelýär. Ýokarda mysal getirilen iki ýagdaýda-da bu manylaryñ hemmä düşnükli bolmadyk başga halkyñ sözi arkaly az-owlak ýañsy, kinaýa ýokundysy goşulyp öwrümli aýdylyşy bolsa, halkymyzyñ çuññur içki medeniýetinden gelip çykýar.