12:41 Bilinmän duranok | |
|
BILINMÄN DURANOK
Publisistika
 Kahramanmaraş Pazarjyk episentrli ýer titremesi oslanman durka bolan tebigy hadysamy? Döwlet şu hakykaty bilenokmy - ýer titremeleri tötänlikde bolanok... Sebitiñ taryhyñ dürli döwürlerinde uly ýer titremelerini başdan geçirenligi hakykat. Özem ýer titremesi bilen Ortaýer deñziniñ atasy saýylýan Tetis deñziniñ gömülendigi mälim. On million ýyl mundan öñki döwürden söz açýarys! Kemalpaşazadanyñ "Tewarihi Ali-Osman" ("Osmanlynyñ taryhy") eserinden Şemdanizada Süleýmän ependiniñ "Müridi-Tewarih" ("Müritleriñ taryhy") eserine çenli eserlerde osmanly taryhçylarynyñ taryhda bolup geçen ýer titremeleri hakda ýazmadygy ýok. Hatda şeýle ýowuz tebigy heläkçiligiñ statistiki görkezijilerine çenli bar kitaplarynda! - Türkiýe dünýä boýunça iñ aktiw ýer titreme zolaklaryndan biri bolup, Alp-Gimalaý dag halkasynyñ sepleşýän ýerinde ýerleşýär... - Afrika-Arabystan litosfera plitalarynyñ demirgazyk-demirgazykgündogar hereketi Gündogar Anadoly sebitini iñ howply geografiýa öwürýär... - Hawa, Türkiýäniñ iñ ýiti we iñ diri esasy razlomyndan biri Gündogar Anadoly razlomydyr, şu razlom bilen Öli deñiz razlomy Kahramanmaraş jülgesinde kesişýär... - Kahramanmaraşdan we onuñ töwereginden geçýän Gölbaşy-Türkogly razlom parçasy 90 km-lik uzynlygy bilen hemişe-de uly ýer titremeleri döredip bilme mümkinçiligi bar… Şu zatlary bilmeýän ýokdugyna garamazdan, şuña görä ädimler ädilýärmi? Gynansak-da... * * * XX asyrdan bäri diñe Kahramanmaraşda 5.0 balldan geçen uly ýer titremeleri ýatladaýyn: 1901-nji ýylda Ekinözü etrabynda, 1908-nji ýylda Nurhak etrabynda, 1961-nji ýylda merkezde, 1996-njy ýylda Andyryn etrabynda, 2012-nji ýylda Andyryn etrabynda, 2012-nji ýylda Pazarjyk etrabynda ýer titredi. Sebitiñ ýerleşýän geologiki şertleri sebäpli geçmişden şu günümize çenli ýykgynçylykly ýer titremelerini döredýändigi mälim hakykat... Açyñ-da serediñ, karta: Gündogar Anadoly razlom halkasynda Kahramanmaraşda, Elazıgde, Bingölde, Osmaniýede, Hataýda we başga ýerlerde nähili uly ýer titremeleri bolup geçendigini görersiñiz. Müñ gezek duýduryldy, müñ gezek ýazyldy: şu sebit soñ döwürlerde emele gelen ýer titremelerinde has uly titremelerine hamyla! Ýer titremesi durmuşyñ garaşman durkañ edýän oýny däl...  Soñky ýyllarda ösýän tehnologiýa arkaly Geografiki maglumatlar sistemasynyñ ((GMS) meýilnamalaýyn işleri bütin dünýäde ýaýbañlandyryldy. Şol sanda ýerleýin maglumatlar ýygnalýar, toplanýar, öwrenilýär, analizlenmäge taýýar görnüşe getirilip, öñüni alyş işleri geçirilýär. Geçen ýyl Ýaponiýada bolup geçen 7.3 ballyk Fukuşima ýer titremesinde bary-ýogy iki adam öldi. Eýse nämüçin Türkiýede tebigy heläkçilikden öñ howpy minimal derejä düşürmek tilsimleri hemişe bärden gaýdýar? Nämüçin infrastruktura, topografiýa, aragatnaşyk guramak, mülk ulanylyşy ýaly heläkçilikleýinlige üns berlenok? Nämüçin şu boýunça kabul edilmeli kararlar kabul edilenok, maksatnamalaýyn meýilnamalar işlenip düzülenok, ýerleýin alternatiwalar taýýarlananok? Bizde hemme zat kagyz ýüzünde! Meselem, sebitde uzyn razlomlar boýunça esli wagtdan bäri ýer titremesini döretmeýän segmentler-seýsmiki boşluk ýakyn geljekde uly ýer titremesini döreder! Ýer titremesi boýunça hünärmenler muny näçe gezek duýdurdy. Diñleýän barmy olary? Gepine pitiwa edilmeýän professorlar Jelal Şengor, Şener Üşümezsoý ýaly sylanýan geologlara çenli mediýa tarapyndan populizme ýesir edildi. Professor Oguz Gündogdy gaharyny içine sygdyryp bilmän ýogaldy. Baryp-ha, 1948-nji ýylda Demirgazyk Anadoly razlom halkasynyñ hakyky gurluşyny tapandygy üçin Germaniýa ýaly birnäçe ýurtlarda abraýly baýraklara mynasyp bolan, ýurdumyzyñ ylym dünýäsinde "geologiýanyñ atasy" diýip ýatlanýan professor Ihsan Ketiniñ adyny näçe adam bilýär? Ýer titremesi biziñ ýurt möçberindäki undaññaçlygyzdyr...  * * * Ýer titremesiniñ öñüni alyp bolmaýar, ýöne ony agyzdyryklap bolýar. Ýöne: Döwletiñ gurduran hassahanasy, mekdebi, Asudalygy goraýyş jemgyýetçilik merkezleri, howa menzili ýykylýan bolsa... Biz kime näme düşündirip bileris? Eliñ bilen ýakan oduñy gözýaş bilen söndürip bolmaýar-a... Ýer titremesi diñe bir sebiti ýykyp-ýumranok, ol haraba astynda ruhy ýaraly gojaman ýurt goýup gidýär... Agyr sözleri aýtmak islämok. Haýyş, sizem etmäñ. Ilki ýaralaryñ saralmagy lazym... Soñra? Soñrasy mydama undaññaçlyk, gynansak-da... Soner ÝALÇYN. syalcin@sozcu.com.tr "SÖZCÜ" gazeti, 07.02.2023 ý. | |
|
| |
| Teswirleriň ählisi: 4 | |||||
| |||||
0
