Çensiz öwgi

ÇENSIZ ÖWGI

1969-njy ýylyñ 31-nji ýanwary.
Germaniýada "68-nji ýyl nesiliniñ" ýokary okuw jaýlarynyñ demonstrasiýalarynyñ dowam edýän wagty.
Filosof Adornonyñ protestleri tankyt editing gahary gelen rewolýusioner talyplar ony elitist saýyp, guran Jemgyýetçilik ylmy-barlaglar instituty - Frankfurt mekdebine döküldi. Özem bu mekdep marksizme täzeçe düşündirişleri berýän we onuñ tankydy teoriýalaryny öwrenýän sosial ylym ojagydy…
Çepçi talyplar demonstrasiýalarynyñ dogrudygyna ýürekden ynanýandyklary üçin tankyda takat edenokdylar:
Adorno şeýle diýýär:
"- Nirde bolanymyzda-da ahmal galmaly däl borjumyz şu: Başgalaryñ häkimiýetiniñ-de, öz häkimiýetsizligimiziñ-de bizi akmaklaşdyrmagyna ýol bermezlik!"
Yzyndan şeýle diýýär:
"- Ýalñyş ömürde dogry ömür ýok.
Pikirlenip bilýän adam agressiw bolmaýar".
Eýse... düýnden şu güne geler bolsak.
Federatiw Germaniýadan Türkiýä dolanyp gelsek...

* * *

Türk syýasy durmuşy tankydy sürgüne ýollady!
Syýasatçylaryñ köpüsi oñaýsyz ugurlarynyñ, ýalñyş taraplarynyñ tankyt edilmegini diñläsi, eşdesi gelenok. Ýogsam bolmasa:
Syýasy tankyt çözgüde goldanýar, meselem onuñ demokratiýanyñ ösmegi ugrunda gymmaty uly, yýasy reformalar üçin ýatladyjy tarapy-da bar we ş.m.
Şeýle bolýan bolsa, nämüçin tankyt ýurdumyzdan kowuldy?
Seretseñizläñ... Islendik wakanyñ, faktyñ ýa-da meseläniñ kemçilikli we ýalñyş ýerlerini görkezen wagtyñyzda haýbat atmalara çenli uzaýan gödek jogaplara, kemsitmelere, masgaralanmalara duçar bolýarsyñyz. Her ýatan daşyñ aşagyndan "duşmançylyk" gözlenensoñ näme bolýandyr öýdýäñiz: añ-düşünje öñbaşçylygyny ýitirýär. Şeýle göýdük syýasat çölleşdirmek bilenem çäklenmeýär, kirledýär. Şeýdibem tankydy akylyñ ganyna galynýar...
Her lider özüne bagly "gapyguly" gözleýär.
AKP-ni tankyt babatda tankyt edip oturmagyñ geregi barmy, onuñ nähilidigini ýigrimi ýyl bäri görüp ýörüs-ä!
Düýp mesele - JHP ýolbaşçylarynyñam totalitarlyga tarap taýma howpy dälmi?
- Kylyçdarogly Ekmeleddin Ihsanoglyny kandidat görkezdi, "bökjekläp, bökjekläp saýlaw sandyklarynyñ başyna gidersiñiz" diýdi. Saýlawyñ birinji tapgyrynda ýeñildi.
- Kylyçdarogly "gel bakaly, Muharrem Inje" diýdi.
Kylyçdarogly öñümizdäki saýlawda öz kandidaturasyny goýmak isleýär. Goýup biler, öz pikiri... "Altyly stolda" konsensus-ylalaşyga gelinermi, görmeli bor...
Meniñ garşy çykýan zadym - Kylyçdaroglynyñ kandidaturasy boýunça tankydy pikirini aýdýan islendik adamyñ aýyplanmagy. Täzeden saýlanmagy kepillik astyna almak isleýän halk deputatlary, kürsüsini saklap galmak isleýän partiýa ýolbaşçylary, munisipalitet başlyklary ýa-da hakykatdanam Kylyçdaroglynyñ üstün çykjagyna ynanýanlar elleriniñ aýasynda saklanýar, a tankyt edenlere bolsa akyl-paýhasdan, wyždandan uzak "jady awy" gurnalýar!
Adornonyñ mekdebine dökülen talyp ýaşlar ýaly üýtgeşik söz eşdesleri gelenok. Bar bilýän zatlary çensiz öwgi...

* * *

Ankara munisipalitetiniñ başlygy Mansur Ýawaşyñ göwnünde prezidentlige kandidaturasyny goýmak bardy, muña şek-şübhe ýok. Hatda iñ soñky gezek HDP saýlawçylarynyñ özüni goldaýandygy hakdaky jemgyýetçilik seljermesiniñ netijesini-de paýlaşypdy. Emma oña şeýle erbet basyş edildi welin, "kandidatym Kylyçdarogly" diýmäge mejbur edildi!
Şeýle taktika häzir Stambul munisipalitetiniñ başlygy Ekrem Imamogluna-da edilýär! Imamogly dogrusyny edip, "altyly stola" yşarat edýär. Emma onuñ bu hereketi partiýanyñ adminstrasiýasyna ýeterlik bolanok, olar kejeñeklik bilen onuñ agzyndan "Kylyçdarogly" sözüniñ çykmagyny isleýär!
Nähili gynançly syýasy atmosfera bu:
Bir adam partiýanyñ mejlisiniñ şahsy düzümini kesgitlemeli;
Bir adam partiýanyñ merkezi adminstrasiýasynyñ şahsy düzümini kesgitlemeli;
Bir adam halk deputatlarynyñ sanawyny düzmeli;
Bir adam etrap, welaýat başlyklaryny bellemeli;
Bir adam prezidentlige kandidaturasyny goýjak adamyñ kimdigini kesgitlemeli;
(Ah! Hemişe şobir syýasy sahna gaýtalanyp dur-dq: ne Ekmeleddin Ihsanoglynyñ, ne-de Muharrem Injeniñ kandidaturasy hakda gürletmedi, jedelini etdirmedi. Düýnki boluşy şu günem başdan geçirýäris).
Munuñ AKP totalitarlygyndan näme party bar?

* * *

Tankydy syýasat ýeke-täk tipli mejburylyga garşy çykýan antifaşizmdir.
Tankyt etmek - adamyñ erkinleşmegidir.
Tankyt etmek - derñäp, seljerip, ýerbe-ýer edip bilmekdir.
Serediñ... Aýgytly döwürden geçýäris - tankyt ysmaza uçradylsa, tankyda duşmançylyk edilse, demokratik düzgüne geçmek bütinleý gury arzuw bolup galar.
Goý, her kim gürlesin, her kim ýazsyn...
Galyberse-de, tankyt etmek ýazyjynyñ jogapkärçiligidir, borjudyr.

Soner ÝALÇYN.
syalcin@sozcu.com.tr

"SÖZCÜ" gazeti, 25.01.2023 ý.