Dawanyñ sebäbi

DAWANYÑ SEBÄBI

Amerikan şekillendiriş sungatynyñ pop-art akymynyñ görnükli wekillerinden Endi Uýorholyñ aýdan şu sözüni eşitmedik ýokdur:
"Her kim bir gün 15 minutlygyna meşhur bolar".
Sözi şeýle rewizirläp bileris:
"Her kes bir gün mediallaşar!”
Rast aýdan eken.
Mediýa aýratynam soñky ýyllarda gaty çalt üýtgedi. Üýtgän mediýa täze gymmatlyklar tapgyryny - paradigmany emele getirdi, medeniýet mediallaşdy! Täze medeniýet industriýasy döredildi, döredilýär...
Gelejegiñ mediýasyny gurmak dowam edýär: şahslaryñ, jemgyýetleriñ, döwletleriñ ähli ýaşaýyş-durmuş ugurlaryny serenjam beriji global mediýa tarapyndan şekillendirilmek işi alnyp barylýar.
Facebook, Twitter, Apple, Instagram, YouTube, Google ýaly täze mediýa tehnologiýalary durmuşymyzyñ her bir ugruny söwdalaşdyrýan, adamlary biri-birinden üzñeleşdirýän, şahsylaşdyrýan "täze medeniýet" getirýär.
Kän gürrüñini etmelidirisem öýdemzok:
Şu jemgyýetçilik öwrülşiginiñ - aşa mediýa garaşlylylygynyñ adamlarda döredýän täsiri nähili?
El telefonlary arkaly islendik wagt (nämäniñ dogry, nämäniñ ýalandygy näbelli) "informasiýa-habar bombalamasyna" uçradylmagymyz nämäni añladýar?

Özüñizem duýýansyñyz: Hiç bir sosial-medeni mesele mediýanyñ täsiri bolmazdan gürrüñi edilmejek, ara alyp maslahatlaşylmajak derejä geldi. Adamlar mediýa gurşawynyñ içine salyndy...
Meselem:
Syýasat medeniýeti (meselem, aragatnaşygy) ugruny üýtgetdi. Syýasy partiýalaryñ jemgyýetçilik bilen gatnaşygy kesildi. Mediýa tarap ýüzüni öwren "kürsi syýasaty" oñladyldy.
Syýasatçylaryñ halk bilen aragatnaşygynyñ ýoly indi diñe tehnologiýa arkaly amala aşyrylýar. Gujaklaşmak, elleşmek, dert-aladalaryny diñlemek däl-de, tehnologiki serişdeler arkaly reýting almak, has köp ýüklenmek, fenomen bolmak esasy maksada öwrüldi!
Işiñ özeninde... syýasat bilen bir hatarda jemgyýetçilik ugurlaryny gysýan, düzgünsizleşdirýän bazar esasly neoliberal bir tipli düzgün bilen ýüzbe-ýüz bolduk. Hawa, medeni imperialism bilen ýüzbe-ýüz bolduk. Gündelik durmuşymyza täsir etme boýunça-da mediýa aýgytlaýjy rol oýnaýar.
Bularyñ barsy bize şeýle ýuwutdyrylýar:
"Garaşsyz we bitarap mediýa". Diñe şu sözüñ özi ullakan mekirlik...
"Azatlygy diñe mediýa üpjün edip biler". Bu sözüñ özi ullakan ýalan...
Mediýa indi diñe manipulirlemegiñ serişdesi. Gürrüñsiz, hemişe filtrasiýasy-da gapdalynda.
Meselem:
Pandemiýa döwründe waksinalar hakdaky şübhelerimizi ýazmagymyza, ýeke sowal bermegimize idin bermediler. Global dünýä size nämäni buýurýan bolsa, şony aýtmagyñyz, şony ýazmagyñyz talap edildi. Tersine bolanda, sizi mediýadan kowmak haýbatyny atdylar. Al, saña, mediýa azatlygy!
Mediallaşma pikir-düşünjäni gemirýän "populýar ynanç" gurýar.
- Ýeke-täk dogry - onuñ dogrusy.
- Ýeke-täk hakykat - onuñ hakykaty.

Diñe bizem däl, adamzat yza dolanyp gelip bolmajak ýola sokuldy. Ýeke-täk umyt - alternatiw aragatnaşyk ulgamlarynyñ köpelmegi. Emma muny etdirmezlik üçin nämeleri edenoklar...
Mysal üçin:
ABŞ bilen Hytaýyñ arasynda aldym-berdimli bäsdeşlik bar. Bu ýöne bir söwda bäsdeşligidir öýdüp pikirem etmäñ! ABŞ-nyñ Senatyna çenli bu işe burnuny sokdy. Hytaýdaky "Byte Dance" şereketinjñ eýesi "TikTok"-yñ ABŞ-daky verileri Hytaýa äkidendigi sebäpli derñew işiniñ açylmagyny talap edýär! Google we Apple-den "TikTok"-y işletme marketlerinden çykarylmagyny isleýär. (Wah, şu asamlaryñ özlerini alyp baryşlaryny, hüý-häsiýetlerini üýtgeden ugrukdyrmalar ýurdumyzda TikTok “jahyllaryñ, aladasyzlaryñ üýşýän mesgeni” ýaly gödek garaýşy kimler gegemon garaýşa öwürdi? Ýogsam bolmasa, Google-nyñ berýän maglumaty "TikTok" ulanyjylaryñ agramly böleginiñ ýaşlardygyny habar berýär).
Beýleki bir ýandan amerikan tehnologiýa şereketleriniñ şahsy maglumatlary näme edýändiginiñ üstünde nämüçin gürrüñ gozgalanok? Maglumat skandallarynyñ üsti niçiksi çalt örtüldi?
Netijede:
Dünýäde şular ýaly medial söweş bar.
Zol özgerip-ösüp durýan mediýa tehnologiýasynyñ garşysynda biz nämeleri etmeli?
Medeni imperializm bilen garşyma-garşy bolandygymyzy hiç kim duýanokmy?
Ýurdumyz bu bolup geçýänlere - "tomaşalara" diñe tomaşaçy bolup galaýjakmyka?

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 03.11.2022 ý.