Eneñ-atañ dakan ady üýtgedilmese ýagşy

ENE-ATAÑ DAKAN ADY ÜÝTGEDILMESE ÝAGŞY

Çaga köplenç gije ýaryndan soñ ýa-da daña golaý ýagty jahana inýär. Öñler obalarda belli-belli göbegeneler bolardy. Olar ini halallykda, sadalykda, ynamdarlykda, ynsaplylykda, sahylykda özüni tanadan zenanlar bolardy. Çaga ilki ýerden göterene çekýär diýerdiler. Şeýle eneler çagyrylyp, göbek kesdirerdiler. Göbek gany ýere gömlerdi. Ene topraga göbek gany siñen ýeri diýlerdi. Göbegenä halat ýapylardy. Türkmenler ömrüniñ ahyryna çenli göbegenelerini unutmaýarlar, oña hormat goýýarlar.
Çaganyñ göbegi kesilenden soñ, molla çagyrylyp, iñ ýakyn hossary ýa-da ene-atasy ýüreginden syzdyryp, göwnüne makul ady saýlap alýar. Şondan soñ molla azan çekerdi. Azan aýdylanda, çaga dakylan at getirilerdi. Saýlanyp dakylan at çugdum-çugdum bolýar. Mysal üçin, älem nurlary aýa-güne guwanyp, olara meñzäp ýüzüniñ nurly, kalbynyñ päkizeligi, il-güni gün ýaly çoýmagy arzuw edilip: Aýdogdy, Gündogdy, Aýperi, Aýbölek, Aýsuluw, Aýbibi ýaly atlary daksa, çaganyñ dogan aýy: Meret, Baýram, Gurban, Aşyr, Sapar ýaly oglanlara dakylýar. Şeýle atlary dakmak bilen, türkmen näçe ýyl ömür tanapyny külterlese-de, eneden dogan aýy belli bolup dur. Köplenç aý atlarynyñ yzyna oglanlara: Mämmet, Myrat, Berdi, Gurban, Durdy ýaly atlar goşulyp, Aşyrmämmet, Baýramgeldi, Merergeldi, Gurbandurdy, Saparmämmet ýaly goşma atlar-da dakylýar. Gyzlara bolsa Meretgül, Aşyrbibi, Sapartäç, Baýramgül ýaly atlar dakylýar. Ene-ata oglunyñ gaýratly, güýçki, batyr bolmagyny isläp, Arslan, Gaplañ, Ýolbars, Möjek ýaly atlary daksa, uzak ýaşap, çydamly bolmaklaryny küýsäp, Sazak, Gandym, Çerkez, Borjak, Ýowşan ýaly atlary dakmagy unutmaýarlar. Gyzlara bolsa tagamly miweleriñ, owadan guşlaryñ, gülleriñ, pasyllaryñ naýbaşy baharyñ, göwnüñi galkyndyrýan atlary: Nartäç, Alma, Üzümgül, Bägül, Gülälek, Bahar, Owadan, Näzik ýaly atlary dakýarlar.
Ene-atanyñ ýüregi ogulda-gyzda. Ene üçin ikisi-de des-deñ. Ýöne ata-babalarymyz ogly gyzdan ileri tutupdyrlar. Ogul halal ojagyñ eýesi, gyz kesekiniñki bolýar diýen düşünje güýçli täsir edipdir. Şeýle bolany üçin "Oguldyr döwletiñ başy, gyz-da bolsa göwün hoşy" diýen pähimler nakyla öwrülipdir. Ýöne gyzyñ rehimdarlygyny ogla deñemändirler. Muny durmuşy synlaýanlar aýyl-saýyl eder.
Öñler adyñ yzyna lakam goýlardy. Munuñ aýratyn sebäbi bar. Kürendagyñ içinde Gyradeñ diýen obada üç sany Hajy atly adam bardy. Olaryñ biri uzyndan gelen, injigi inçedi. Ona Hajygulak diýerdiler. Biriniñ sesi bogukdy, muña Hajybogujak diýerdiler. Ýene biri barjamlydy. Gyş, ýaz aýlary goýun üstüne göçende, ýeke öýli oturardy. Goýny ogullary bakardym onuñ adyny Hajyleýlek diýip tutardylar.
Bir wagtlar Parawbibiniñ arçyny Mämi, dilewary ýanyna çagyryp: "Inim, biziñ obamyzda bäş sany Mämmet atly bar. Toýda-tomaşada, ýasda biri gerek bolsa, "Mämmet, bäri gel!' diýsem, bäşisi bar bolsa hemmesi ýanyma gelýär. Şolaryñ gylyk-häsiýetine, ýüz-gözlerine gelşip duran lakam dakmaly" diýende, dilewar kişi: "Arçyn, ol bir kyn iş däl. Häzir atlarynyñ yzyna lakam tirkäris" diýipdir-de, birine Mämmetşagal, ikinjisine Mämmetkesik, üçünjisine Mämmetçapyk, dördünjisine Mämmetkör, bäşinjisine Mämmetgenek diýen lakamlary ýelmäpdir.
Lakam gadymdan gelýär. Bu bolýan zat. Lakam bir başga. Azan aýdylyp dakylýan ady üýtgedip dakylýan ady üýtgedip, soñ dakylýan at bir başga. Şuny okyjylaryñ saýgaryp-seljermegini küýsäp, şu ýazgylarymyñ başyny çatmaly boldum. Özüñ barada ýazyp-pozmag-a uslyp däl. Şeýle-de bolsa, özümden başlamaly boldy. Ene-atamyñ dakan ady Halmyrat. Ýüregimiñ üstünde tegelek hal bar. Şona esaslanan bolmaklary mümkin. Bu türkmeniñ ata-babadan gelýän yrymy. Dädemiñ ady Näzmeñli. Örän seýrek bolsa-da, bir adamyñ çyn ady hem ýalan ady bolardy. Ýalan adyny telegräk görseler, "Çyn adyñ näme?" diýip sorardylar. Ol soragyñ möwriti ötdi. Çyn adyñy soraýan ýok. Ýalan at ýörgünli bolýar. Çyn adyñy aýtsañ, kesek-ä beýlede dursun, dogan-garyndaşlaryñ, obadaşlaryñ-da bilenok.

Ýalan at nähili döreýär?

Eger-de ene-ata çagasyny aşa gowy görse, ýalan at dakýar. Ol at hiç hili many añlatmaýar. Mysal üçin, Düküjik, Çüýçük, Şaka, Haşan, Mürji, Baýaw, Güwjan ýaly atlar. Öñler beýle atlar asla bolmazdy. Many añladardy. Ýokardaky ýaly atlar hiç hili many añlatmaýar. Türkmeniñ söz baýlygynda-da bolmaýar. Başga ýerlerdäkini bilemok weli, günbatar türkmenlerde ýetmişinji ýyllaryñ başyndan bäri ýalan at dakmak halys köpeldi. Munuñ sebäbi nämede? Birinjiden-ä ýalan ady köplenç çaganyñ atasy dakýar. Öñler çaga dogandan soñ içlerinden begenerdiler, gowy görerdiler. Ýöne çaga ene-atasyny tanaýança öñüne alyp haý-küş etmezdi. Öz ene-atasyndan, goñşy-golamdan utanylardy. Utanç ýüzüñ perdesidi. Çagany her haçanda gowy görmeli, ýöne çyn adyny tutup gowy görmeli. Özümi bilip Tatar adymy gowy göremok. Gepe-söze düşünmeýänlere "çiçi" ýa-da "tat" diýerdiler. Samsyklaç bolandyryn-da. "Adyñ kim?" diýip sorasalar, "Tatar" diýmäge utanýaryn. Hatda gazet-žurnallara makala ýazyp, aşagyna ýalan ady ýazmaklygy gelşiksiz görýärin. Munuñ ady nähili diýiläýjek ýaly. Ýalan at dakylanlaryñ hemmesi-de şeýle bolmaly. Oglan öýlendirilip nika gyýlanda, sanaglysy gutaranda çyn ady aýdylýar. Ýalan at ömrüñ bilen dalaşýar. Ony özüñden aýyrmak hylalla.
Men ömrümde bir gerçek ýigidiñ ýalan ady ýazdyryp, çyn adyna eýe bolandygyny bilýärin. Ol zehinli şahyr, ezber žurnalist Täçdurdy Annagulyýewdi. O döwürde biz Gyzylarbat şäheriniñ günortasynda, Düýeji dagynyñ ilerki dabanyny ýassanyp oturan Çalsuw obasynda ýaşaýardyk. Annaguly aga 1937-nji ýylda Çalsuwa göçüp bardy. Ol öñ Gazanjyk raýonynyñ Gurbanmämmet oba sowetiniñ Onguýy obasynda ýaşaýan eken. Annaguly Garabaýyñ iki ogly bardy. Uly ogluna Çyratan (şora bitýän gaty ot -T.Ü.), kiçi ogluna Ballak diýerdiler. Çyratan guýmagursak zehinlidi. Ol 1937-nji ýylda doly däl orta mekdebi gutaryp, şol obada sowatsyz adamlary okadyp başlady. Ol klaslara "Likbez", "Çalasowatly" diýerdiler. Şol ýyllarda "Tokmak" žurnalynda "Arbadym", "Iýmäge" diýen satiriki goşgusy, dürli gazetlerde goşgularydyr makalalary çap edilip başlandy. 1939-njy ýylda Gazanjykda "Sosialistik maldarçylyk" diýen gazet çykyp başlady. Onuñ edebiýat bölüminiñ ilkinji müdirligine Täçdurdy Annagulyýew bellendi. Ine, şeýle adam tutanýerlilik bilen ene-atasynyñ dakan adyna eýe boldy. Çyratan diýip adyny tutsalar "Hy-hawwa" diýip jogap gaýtarmazdy. Özüne diýilýändirem öýtmezdi. Onsoñ obadaşlary alaçsyz onuñ hakyky adyjy tutup başladylar.
Şu zatlary ýazmak bilen, esasan, göz öñünde tutan maksadym, indiden beýläk ene-atalar özleriniñ gül ýaly çagalaryna bolar-bolmaz, bolgusyz, ýalan at dakmazlygyny arzuw etmek. Bardy-geldi ýalan at dakmakçy bolsalar, onda gowy atlar azlyk etjek däl-ä. Meselem: Şirim, Pirim, Söýenjim, Daýanjym, Guwanjym, Aşgabat, Balkan, Küren, Düýeji, Hazar, Sähra, Jülge, Arkaç ýaly goşmaça atlar dakylsa, gelişmänem durjak däl. Iñ gowus-a, ene-atanyñ dakan ady üýtgedilmese ýagşy.

Tatar ÜÝŞMEKOW.