Arazaly şahyryñ goşgulary

ARAZALY ŞAHYRYÑ GOŞGULARY

1938-nji ýylda Gulmaç oba Sowetine garaşly Çalsuw diýen obada birinji klasa okuwa bardym. Şol ýyllar NKWD-niñ höküm sürýän ýyllarydy. Adam bolanynyñ jany sal üstündedi. Aram-aram günäsiz bendeleriñ elini arkasyna sarap, at öñüne salyp, Gazanjykdaky türmä basardylar. Soñ ýalan töhmet ýüklenip, it ýenjen ýaly ýenjerdiler, nähak günäni boýun aldyryp bilseler-ä, Sibirden gözlerini açdyrardylar. Bolmasa-da köne kärizleriñ daşyna egele edip, ajal okuny gaýgyrman sepelärdiler.
Şeýle hasratly ýyllarda-da ýaş ýetginjeklerdir garrylar Arazaly şahyryñ goşgularyny ogryn-dogryn ýatdan aýdardylar. Onuñ Küren dagynyñ jülgelerindäki Kesearkaçdaky obalara giñden ýaýran şygyrlaryny häzir-bu güne çenli ýatdan aýdyp bilýän adamlar gyt däl. Şeýle adamlaryñ biri-de Gazanjyk etrabynyñ Gulmaç obasynda ýaşaýan Şyhy Teke ogludyr. Şyhy aga Arazaly şahyr bilen köp ýyllar tirkeşen adam.
Golaýda onuñ ýanyna baryp, ol şahyr barada gürrüñ bermegini soradym. Ol ilki şahyryñ gadyrdan, pälwan adam bolandygyny gürrüñ berdi. "Arazaly şahyr çynar ýaly, gerdenleri kebezläp duran, gapak döşli, örän görmegeý adamdy. Egninde köplenç, salyr gyrmyzy donly, başynda belli buhary telpegi bolardy. Kimdir biri özüne ýa-da birine goşgy goşdurmak islese, duran ýerinde goşgy goşardy. Hat-sowady ýokdy. Ýüzüniñ ugruna aýdýan goşgularyny üç-dört gezek eşitsek besdir. Dessine ýat tutardyk. Dilden-dile, agyzdan-agza geçerdi. Hemme ýerde onuñ goşgulary aýdylardy. O döwürdäki adamlaryñ ýady sakyz ýalydy. Ind-ä, näme, düýnki iýen-içeniñ-de ýada gelenok".
Il-günümiñ söýgüli şahyrynyñ goşgularyny eşidesim gelip, gorjanyp oturşyma gürrüñini bölmeli boldum.
- Şyhy aga, maña gürrüñ-de gerek weli, esasan, Arazaly şahyryñ goşgularyna muşdak. Ýadyña düşenini sen aýtsañ, menem ýazyp alsam, il-güne gaýtaryp bersek, bendilikde wagşylaryñ elinsen hata bolan, il söýgüsini gazanan şahyryñ ruhy tirsegine galardy - diýdim.
Agyr kesele uçran ýaşuly tirsegine daýandy-da, setirme-setir ýazdyryp ugrady. Şyhy aganyñ dilinden ýazan goşgymy ulus-ilime aýan edeýin.

GALDY

Gam çekermen garyp göwnüm galynça,
Meýdanda şat bolan günlerim galdy.
Sadylla men tä habarym alynça,
Buhar telpek, gyrmyz donlarym galdy.

Hoşlaşyp ugradym düýä münemde,
Kysmata kaýyl men dünýä inemde,
Haýry ýokdur her niçiksi ýanamda,
Kürenläp oturan illerim galdy.

Kamera basdylar, dar bolýar jaýy,
Biz görmedik täze dogan gün-aýy,
Garyba zowal ýok, ýek görer baýy,
Bedew atym, ownuk mallarym galdy.

Ýanymyz çüýredi tamynda ýata,
Hal galmady iki wagt pal ata,
Gyzylbaýyrdadyr Gaýtarmyş ata,
Mekanym, mesgenim, illerim galdy.

Şyhy aganyñ ildeşlerimiziñ söýgüli şahyry barasynda köpräk aýdasy, ýatlasy gelýärdi. Sähelçe demini dürsedi. Gürrüñi Arazaly şahyryñ atasyndan başlady: "Tekedurdy Özbek ogly sowet häkimiýetiniñ ilkinji ýyllarynda döwleti berkitmäge aktiw gatnaşypdy. Gazanjyk raýonynda dürli wezipelerde işledi. Ispolkomyñ başlygy boldy. Şol döwürde Jüneýit han ýek görülýän adamlaryñ biridi. Biziñ ildeşlerimiz-ä ony aşa gowy görerdiler. Ylaýta-da baýlar, näme sorasalar bererdiler. Weli kakañ (belli baý) owadan al sakar aty bardy. Ony toýa-tomaşa diñe özi münerdi. Jüneýit han iki sany alaşa iberip: "Weli baý aty maña bersin" diýip sargyt edende, şol aty berip goýberdi. O wagtlar bedewleri adamlar öz başyna deñärdiler.
Şol döwürde Jüneýit han Eýrana geçjek maksady bilen, Ortaguýuda goş basyp ýatypdyr. Alamat gurakçylyk boldy. Mallar açlykdan gyrlyp başlanda, bütin Kesearkaçda ýaşaýanlar üýşüp-üýşüp arza ýazdylar. "Guma malymyzy çykarmaga çekinýäris. Jüneýit han bilen ýaraşyk baglaşylsa gowy boljak" diýip arzalarda görkezildi. 1927-nji ýylyñ güýzü de Gaýgysyz Atabaýew üç adamdan ybarat komissiýa düzüp, Jüneýit hana maslahat iberdi. Olar: "Ýomut iliniñ belli ulama ahuny - Arazguly ahunyñ ogly, Türkmenistanyñ saglygy saklaýyş ministriniñ orunbasary Baýramjan Ahunow, Türkmenistan Ýokary Sowetiniñ işgäri Molla Püri Abamow, Gazanjyk raýispolkomynyñ başlygy Tekedurdy Özbekowdy (Türkmenistanyñ Döwlet arhiwindäki materiallarda bar -T.Ü.)
Jüneýit han diñe Tekedurdy agany kabul edip: "Egee men ýaraşyk etsem, döwlet maña ýer bölüp berip, şol ýerde ýaşamaga mümkinçilik döredermi?" diýen meseläni goýupdyr. Şonda Tekedurdy aga: "Men ony wada berip biljek däl" diýipdir. Jüneýit han ondan razy bolup: "Sen ýalan wadalar bermediñ, saña göwnüm bitdi" diýipdir. Jüneýit han ýaraşyk wada bermän, ony yzyna ugradypdyr. Tekedurdy aga özüniñ gepleşigini bolşy-bolşy ýaly aýdypdyr. Şonda käbir adamlar oña bigüman bolup: "Han Jüneýit bilen ýaraşyk barada gepleşmändir; ters gürrüñ geçiripdir" diýip, töhmet ýükläpdirler. Tussag edipdirler. Şondan soñ Tekedurdy agadan derek bolmady. Ony "halk duşmany" diýip atypdyrlar diýen gürrüñ-de döredi.
1931-nji ýylda Arazaly şahyry: "Basmaçylyga gatnaşan, halk duşmanynyñ ogly" diýip, Gazanjyk raýonynyñ Öýleguşluk diýen obasynda jemu ýigrimi bir adam edip tutdular. Gazanjyga ugratdylar. Arazaly şahyryñ elini arkasyna dañyp, aýagyny erkegiñ biline sarap, alyp gitdiler. Zenanlaryñdyr oglan-uşaklaryñ agy sesinden durar ýaly bolmady. Muny şahyryñ:

Hoşlaşyp ugradym düýä münemde,
Kysmata kaýyl men dünýä inemde,
Haýry ýokdur her niçiksi ýanamda,
Küreñläp oturan illerim galdy -

diýen setirleri-de tassyklaýar.
Şyhy aga ýoñsuz wagt mañlaýyna goluny goýup gyşardy. Onuñ juwan ýyllarda tirkeşen höwrüni içinden ýatlaýandygy mese-mälim duýulýardy. Ýene tirsegine daýandym
- Arazaly şahyr bilen obadaşlary Şyhmämmedi, Babagulyny, Gurtgeldini, Ýegengeldini, Annagurbany (Atowy), Annagylyjy, Annagylyjyñ ogly Oraznepesi tutup alyp gitdiler.
1932-nji ýylyñ gurban aýydy. Dädem (Teke gyzyl-belli pälwan) bilen Arazaly şahyr Aşgabadyñ türmesinde saklanýar diýip habar geldi. Özbek kaka (Tekedurdynyñ dädesiniñ ady dakylan) bilen Aşgabatdaky şol türmä bardyk. Hudaý tarapyn, penjireleriñ eteginde olary gözläp aýlanyşyp ýörkäk: "Atam, Şyhy!" diýen ses eşidildi. Birden bir galyñ depder patlap ýanymyza düşdi. Derrew gizledik.
Arazaly pahyr şol depderi daýysy Gurban molla Garajabaý ogluna gowşurmagy, ony köpeldip il-güne ýetirmegi sargady. Özbek kaka ikimiz şol türmäniñ töwereginden aýrylyp bilemzokdyk. Hiç bolmasa garalaryny görüp, göz bilen hoşlaşsak-da, razydyk. Şol ýerde ýatdyk.
Ertesi dädemi, Arazaly şahyry ýedi adam edip, daşy bäş sany konwoýly türmeden çykardylar. Gollaryny arkalaryna geçiripdirler. Iki elleriniñ başam barmaklaryny sim bilen mäkäm burup, atagzy bilen towlapdyrlar.
Şondan soñ bulardan-da derek bolmady. Öz garajanyma şony görüp atamdan tamamy üzdüm. Sebäbi o döwürde atylýanlar az däldi.
Dogrudanam, Gurban molla Arazaly şahyryñ goşgularyny üýşmeleñlerde okap beripdir. Birnäçe sowatly adamlar ondan göçürip-de alypdyrlar. Muny segsen ýaşa ser uran, baýy mugallym, uruş we zähmet weterany, gazanjykly Dikje Gaýyp ogly häzirki günlerde köp ýerlerde açyk, arkaýyn gürrüñ berýär. Şahyryñ ýegre tanalýan deñ-duşy Abdylla Weli ogly (merhum) şahyryñ goşgularyny göçürip alan, ile ýaýradan adam.
Soñra Arazaly şahyryñ şygyrlary hökümet tarapyndan indelip başlanýar. Goşgularyny bilýänlere türme garaşýardy. Gyzylarbadyñ ilersindäki Düýeji dagynyñ Çalsuw diýen obasynda Arazaly şahyryñ goşgusynda atlandyrylýan Marym (hak ady Bagy) bilen goñşy bolup ýaşadyk. Ilki-ilkiler ol Arazaly şahyryñ goşgularyny okap bererdi, soñ bes etdi. Arazaly şahyryñ şygyrlary ýere gömülipdir. Tussag edilmezinden öñ, köp goşgularynyñ bardygyny, halkyñ arasynda giñden ýaýrandygyny bilýän adam köp. Eger Arazaly şahyryñ goşgularyny ýygnap ile ýaýratsak, döwletli iş etdigimiz bolar.
Bu gadymy türkmen topragynyñ goýnunda men diýen zehinli kişileriñ telimsiniñ ýaşap geçendigini bilýäris. Dana Magtymgulynyñ: "Köp ýigitler gelip-geçdi jahandan, niýetine görä ykbal bolmady" diýşi ýaly, olaryñ aglabasy öz döwründe ykbalyñ ajy şarpygyny dadypdyrlar. Şeýle şahyrlar günbatar türkmenlerde-de kemlik edenok. Olardan Döwletmämmet Balgyzylyñ, Baýram şahyryñ, Aşyk Çañlynyñ, Taýly şahyryñ, Baýly şahyryñ mirasy öwrenildi. Mirasy öwrenilmedik şahyrlar-da azlyk etjek däl. Olardan Arazaly, Mugta, Aman şahyry hem-de "Eneş", "Bagty han", "Keýki han" ýaly goşgulary aýdyma öwrülip, häli-şindi ýañlanyp duran Gurban şahyry agzamak bolar.
Biziñ gürrüñimiz Arazaly Tekedurdy ogly hakynda. Arazaly şahyr juwan ýyllarynda Aşgabadyñ türmesinde 6 aý saklanýar. Soñ olar ýedi adam bolup, ganhorlaryñ ellerinden pida bolýarlar. Onuñ jesediniñ nirede galandygy bu güne çenli näbelli bolup galýar. Arazaly şahyr şonda bary-ýogy 25 ýaşyñ töwereginde bolmaly. Onuñ ýalñyz-ýeke gyzy yzynda galýar. Arazaly şahyry gören gojalar häzir-de, şükür Hudaýa, aramyzda ýaşap ýörler. Olaryñ gürrüñ bermegine görä, Arazaly şahyr Küren dagynyñ jülgelerinde, dag içiniñ çeşmeli, guýuly ýerlerinde, Arkaçda, Magtymguly Pyragynyñ yzy galan Gyzylbaýyrda ýaşapdyr. Şu ýerlerde toý-tomaşa bolsa Arazaly şahyrsyz geçmändir. Şahyr uzyn boýly, syrdam, ak ýüzli, gelşikli kişi bolupdyr. Onuñ owadan, ýyndam gyr aty toý dabaralarynda geçirilýän çapgylarda öñüne at geçirmändir. Goşgularyny öz ukyby, talanty boýunça heñe sylyp, aýdym edip aýdypdyr. Oña käte bagşy-da diýer ekenler. Halaýyklar şahyryñ goşgusyna gyzyklanyp, ürç edip ýat tutupdyrlar. Zehinli adamlar il arasynda gaýtalap-gaýtalap aýdypdyrlar.
Arazaly şahyryñ zyndana düşmezinden öñki ýyllardaky şygyrlarynyñ adyny bilseler-de, ýek-ýarym setirini aýdyp berseler-de, häzir birki bendini bilýänlere gabat gelmek kyn. Onuñ "Han Taganbibi", "Ýel biläni", "Gyzylbaýyr" ýaly goşgularynyñ bardygyna güwä geçýärler. Goşgynyñ döreýşiniñ-de sebäplerini ýatlaýarlar. Mysal üçin, baýyñ gyzy Taganbibi başdaşyndan ir galýar. Olaryñ obasyna Arazaly şahyr barýar. Ýaş gelin şahyra ýüzlenip: "Şahyr duran ýeriñde maña goşgy goşsañ, bir halykly, howutly erkek bereýin" diýýär. Şahyr gelniñ islegini ýerine ýetirip, "Han Taganbibi" diýen namasyny bagyş edýär.
Ýazgy galmansoñ, hakdan içen şahyryñ goşgulary ýiteñkirläp barypdyr. Şahyryñ okan ýeri ýok. Aşgabadyñ türmesinde goşan goşgulary kimdir biriniñ eli bilen ýazylan galyñ depderinde il-gününe aralaşýar. Giñden ýaýraýar. Goşgyny bilýänler 1937-1938-nji ýyllarda yzarlanýarlar. Käbiri howpdan gorkup ýyrtýar. Käbiri ýere gömýär. Arazaly şahyryñ gamly goşgularynyñ birnäçesi unudylyşypdyr.
Arazaly şahyryñ goşgulary meni öñräkden bäri bendi edip gelýär. Ýaş bir çene ýetensoñ, göwün diýen zatlaryñy edip bolanok. Şeýle-de bolsa, çendanlar ötüp-geçen belli-belli şahslar baradasyndaky lezzetli gürrüñleri diñlemek, ýazga geçirmek maksady bilen alys-ýakyndaky obalara, etraplara gidäýmäm bar. Nirä barsamam, Arazaly ýaly Hakdan içen şahyrlaryñ edebi mirasyna dahylly goşgulary, bentkeri, setirleri eşiderin diýip inçe tama edýärin. Türkmen ýöne ýere: "Dama-dama köl bolar" diýmändir ahyry!
Golaýda maña Arazaly şahyryñ käbir goşgularyny ýazga geçirmek miýesser etdi. Klassyky formada ýazyla bu goşgularda şahyryñ ýaşan döwrüniñ keşbiniñ ussatlyk bilen görkezilýändigine göz ýetirmek bolýar.
Sag-aman ýaşap ýörsem, gözlegi dowam etdirmekçi. Gojalan ýaşulularyñ salgy bermegine görä, gum içlerinde, Okda, Çerkezlide, Gyzylbaýyrda, Eýranda Arazaly şahyryñ goşgularyny bilýänler bolmalg. Şol ýerlere aýlansañ, maksadyña ýetersiñ diýýärler. "Umytly guş Käbä ýeter" diýipdirler.

Tatar ÜÝŞMEKOW.