Galamdaşlarym: Çingiz Aýtmatow

ÇINGIZ AÝTMATOW (1929)*

Çingiz Aýtmatow bilen sataşyp söhbet gurmak uly baýlyk. Onuñ bilen islendik meselede gürrüñ etseñ ruhy baýlygyñ artýar, gözýetimiñ giñeýär.
Çingiz Aýtmatowyñ soñky romanynda şeýle pikir bar: Tebigat bilen adamyñ bagry badaşan. Çünki tebigata ýeten şikesiñ bir ýany adama degýär ahyryn. Tebigatyñ baýlygy, gözelligi - adamyñ baýlygy, ruhy gözelligi.
Biz tebigylyk diýýäris. Bu sözüñ tebigy gylyk sözünden alnan bolmagy mümkin.
Çingiz Aýtmatowyñ tebigat dünýäsi bilen gaty irden bäri gyzyklanyp gelýänini bilýärin.
1961-nji ýylda Berdi Kerbabaýew, Aman Kekilow, Ata Atajanow, Kerim Gurbannepesow dagymyz türkmen edebiýatynyñ Gyrgyzystanda geçirilen ongünlügine gatnaşmaly bolduk. Şonda türkmen hem gyrgyz ýazyjylary bolup, ýurduñ iñ gözel ýeri bolan "Yssyk kölüñ" daşyndan ençeme günläp aýlanmak miýesser edipdi. Gyrgyzlaryñ Aaly Tokombaýew ýaly ýaşuly ýazyjylarynyñ ýanynda ýaşlardan Çingiz Aýtmatow bilen Şükürbek Beýşenalyýew hem bardy. Şo ýyllar Çingiziñ ilkinji ("Jemile") powestini Lui Aragon fransuz diline terjime eden eken. Aýtmatowyñ ýañy adygyp başlan mahalydy.
Gyrgyzystana gezelenjimden ýandepderçämde şeýle ýazgy bar.
"1961. Yssyk köl. Şükürbek Beýşenalyýew (gyrgyzlaryñ çagalar ýazyjysy) bilen söhbet gurup, gezmeläp ýörkäk, Çingiz Aýtmatow ýanymyza gelip, gürrüñe goşuldy:
- Siz bagtly adam. Çaga üçin eser ýazýanlar bagtlydyr. Bir-ä, ululara garanda çagalar kitaby köp okaýar. Ikinjidenem, çagalykda halan kitabymy ulalan soñ öz çagalaryna tapyp okap berýärkä, ýene-de okaýar. Şonuñ üçinem çagalar ýazyjysynyñ jogapkärçiligi uly. Sebäbi çaga aýdylan gep-gürrüñinden okan zadyna artygrak ynanýar".
Jaý aýdylan söz. Onuñ sözleri mende ýakymly täsir galdyrdy.
Aslyýetinde, onuñ çagalar, ýaşlar dünýäsi bilen öñräkden gyzyklanýany onuñ aýdýanlaryndanam, eserlerindenem mälim bolup başlady.
Ç.Aýtmatowyñ eserlerine dykgat berseñ, köpräk çaga hem ýaş ýigitler esasy gahrymanlar bolup dur. Olar ýaşam bolsa her hili kynçylyga çydamly, öñe okgunlt gahrymanlar... Şonuñ üçin Çingiz Aýtmatowyñ eserlerk ulular bilen bir hatarda dürli ýurtlaryñ ýaşlarynyñ elinden goýman okaýan eserlerine öwrüldi.
Çagalar dünýäsi añyrsyw gowzamaýan, giñ gülälekli meýdan ýaly owadan, ak kagyz ýaly arassa kalply, hemme zady öwrenjek bolýan bilesigeliji, duýgur, umman ýaly ylham meýdany. Ol bolsa çagalar edebiýaty bilen bir hatarda ulular edebiýatyna-da many-mazmun berip dur.
Çagalar dünýäsi täsin, şadyýan, gyzykly. Şahyr-ýazyjy muny gursagy çaga dünýäsine söýgä baýlygy, onuñ körpelere golaýdygy, hut öz çagalygyny unutman gelýändigi bilen gyzykly hem täsirli beýan edip bilýär. Aslyýetinde çagalygyndan ýatlama galmadyk bolsa, täzeden degişli zatlary ýygnap, çagalary öwrenip, çagalar üçin eser döretmek ýeñil düşmez. Çaga dünýäsi barada gürrüñ gozgalsa, bir gezek Çingiz Aýtmatowyñ aýdan sözleri ýadyma düşýär. Ol "Çagalyk hem oglanlyk döwrüniñ täsirleri möhüm. Ol täsirler mukaddes hem egsilmez ylham çeşmesi. Ondan hemişe adamlaryñ täsin pikirlerini, hüý-häsiýetlerini, şekilleri özboluşlylygy bilen susup alyp bolýar".
Gyrgyzystana giden ýyllarym institutda işläp, çagalar edebiýatyndan ylmy iş ýazyp ýördüm. Çingiziñ bir aýdan sözüniñ ylmy işime-de nepi degdi:
- Sen bir zada pähim edýärmiñ! Bizde-hä çagalar edebiýatynyñ añyrdan gelýän däbi uly däl. Ruslarda öñräkden bäri halk döredijiligi işlenip, toplanyp gelýär. Bizde-de, sizde-de K.Uşinskiniñki ýaly halkyñ döreden ownuk žanrlary ir döwürde ýörite jemlenip kitap edilmedi ahyr. Öñ zamanda elýazma bolaýmasa, biziñ halklarymyzda kitap çykarma ýokdy - Çingiz Şükürbegiñ egnine elini goýdy-da: - Biziñ Beýşenalyýewimiz bilen sen bu ugurfa ilkinjiler hatarynda öñe çykyp, ömrüni şoña bagyşlajak ýazyjylar bolanyñyz üçin men bu sözleri aýdýan - diýip, sözüni jemledi.
Çingiz Aýtmatowyñ ähli eserleriniñ içinden tebigat, haýwanat dünýäsi, tebigat bileb bagly hadysalar eriş-argaç bolup geçip dur. Çingiziñ tebigat dünýäsine çuññur duýgy, janköýer söýgi bilen bakmagy tötänden däl. Tebigatyñ çaga üçinem, uly üçinem deñ derejede golaýlygy bar.
Men Çingiz Aýtmatow bilen altmyş birinji ýylda hem duşuşdym. Şonda ol tebigat barada diýseñ janköýer gürrüñ etdi: - Tebigatyñ adama howandardygyny, az berip köp aljak bolsañ gyýylýandygyny duýmagymyz zerur. Ony örän siññitlu beýan etmek üçinem esere hyýalbent rowaýatlar, gyzykly wakalar tapmasañ, okyja täsiräm ýetmez, ýadynda-da galmaz. Munuñ üçin şonuñ peýda bilen zyýanyny öz egniñde çekmek, köp zatlary degşirip, köpem oýlanmak möhüm...
Ana, ýaşlykdan añyna siñip, gününe goýman gelýän şol tebigat bilen adam gatnaşygy 30-35 ýaşdan soñ Çingiz Aýtmatowyñ "Asyrdan uzaga çeken gün" romanynyñ baş meselesine öwrüldi.
Çingiz Aýtmatow tä soñky romanyna çenli diñe powest ýazdy. Ýöne ol powestler manysy boýunça romanyñ many-mazmunyny öz içine alýandygynam aýtmak gerek.
Çingiz Aýtmatowyñ dünýäniñ beýiklerini, hususan-da, Ýewropa, Amerika, Aziýa, Günbatar edebiýatynyñ gazananlaryny düýpli öwrenendigini eserleriniñ täzeçe, ýiti çözgütlerindenem, uly ýazyjynyñ çuñ manyly çykyşlaryndanam añmak kyn däl.
Çingiziñ juda okumyşlygy, ýiti zehinlidigi üçinem ol edebiýata ýokary taýýarlykly geldi. Ol ilkinji bitewi eseri "Jemile" powesti bilen dessine göze ildi. Çingiz Aýtmatow çuññur duýgy kämilligi, täzeçilligi, özboluşly batyrgaý garaýşy bilen bada-bat öñe saýlandy.
Çingiziñ özüniñ hem gahrymanlarynyñ agraslyk, hyjuwlylyk, öñe okgunlylyk häsiýeti hemmäniñ halap okaýan gowudan-gowy eserlerini orta çykardy. Men şeýle ajaýyp ýazyjy bilen kän gezek söhbetdeş bolanyma, täsin golaýlyk syzanyma, her duşuşykdan lezzet, nep alanyma guwanjymy okyja, gysgaragam bolsa, ýetirmek isledim.

Kaýum TAÑRYGULYÝEW,
Türkmenistanyñ halk ýazyjysy.

# "Garagum" žurnaly, 2008 ý. No 3
__________________________________
*Bellik: Makalanyñ çap bolan wagtynda Ç.Aýtmatow heniz aýatda diridi. Meşhur ýazyjy şol ýylyñ (2008) iýun aýynda aradan çykdy.