Golçylardan globalçylara

GOLÇYLARDAN GLOBALÇYLARA

Türkiýede "Winston", "Camel", "LD", "LD Slender", "Monte Carlo", "Monte Carlo Slender", "More", "Anadolu", "Glamour", "Salem" çilimlerini Ýaponiýanyñ "JTI" temmäki şereketi satýar.
Amerikan "Philip Morris" şereketi "Marlboro", "Parliament", "LM" çilimlerini satýar…
Iñlisleriñ "BAT" şereketi "Viceroy", "Pall Mall", "Kent" çilimlerini satýar…
Iñlisleriñ "Imperial To­bacco" şereketi "Davidoff" we "West" çilimlerini satýar…
"European Tobacco" şereketi "Winner", "HD", "Vigor", "Violet" çilimlerini öndürip satýar!
Hany biziñ özümizde önýän "Yeni Harman", "Maltepe", "Kulüp", "Yenice", "Bafra", "Gelincik", "Samsun", "Bahar", "Birinci" çilimlerimiz?
Dünýäniñ iñ gowy temmäki önümleriniñ biri Anadoluda öndürilýän “Şark tipi / Orien­tal-Türk tütünü”-di.
Biziñ çilimlerimize daşary ýurtlardan uly isleg bildirip satyn alardylar.
Şonuñ üçinem kese ýerli bankirler Osmanlydan almaly pullarynyñ deregne (“Rü­sumu Sitte” kararnamasyna esaslanyp) döwletiñ temmäki önümçiliginden gelýän girdejisine el urdy. Muny başga döwletleriñ guran "Düyun-ı Umumiye/ REJİ" kompaniýasy-da etdi.
Respublika döwründe "Reji"-niñ adminstrasiýasyna kyrk iki ýyllap halka ezýet edip-horlap gelen gelendigi üçin ýigrenç bilen garaldy. Ony näletläp birgiden aýdym düzüldi...
Milli azat-edijilik urşumyzy diñe söweş meýdanlarynda bolup geçen uruşdyr öýtmäñ.
1921-nji ýylda REJI-niñ ygtyýarlyklary we girdejileri çäklendirildi.
1923-nji ýylda REJI-niñ gaznasy konfiskasiýalaşdyrylyp döwletiñ hasabyna geçirildi.
1925-nji ýylda temmäki we temmäki önümçiligi boýunça ähli işleriñ döwlet eýeçiligine geçirilmegi kararlaşdyryldy.
Birnäçe ýyl geçensoñ näme boldy?

• ULLAKAN ÝALAN

Neoliberalizmiñ dörän segseninji ýyllarynda ummasyz girdeji getirýän "TEKEL"-e peýda getirenok ýalany bilen "döwleti soýýan kärhana" diýip, duşmançylyk edildi. Yzyndanam...
1984-nji ýylda daşary ýurt çilimlerini import etmek gadagançylygy ýatyryldy.
1986-njy ýylda "TEKEL" bilen bilelikde öndürmek şerti bilen hususy sektorlara çilim öndürmäge rugsat berildi. Ilkinji hususy sektor kimdir öýdýäñiz: "Philips Morris"! Bu amerikan şereketi "TEKEL" bilen bile “Tekel 2000” çilimini öndürdi. 1991-nji ýylda global şereketlere çilim öndürme we satma hukugy berildi.
Bütindünýä bankynyñ "nökeri" Kemal Derwiş 2002-nji ýylla temmäki önümçiligi pudagymyzyñ ölüm permanyna gol çekdi.
- Temmäki önümçiligine berilýän goldaw kesildi...
- "TEKEL"-i hususylaşdyrylmagyñ ýoly açyldy…
AKP "boýun sunujylyk" baýdagyny elden bermedi: "TEKEL" hususylaşdyryldy we 292 million dollara Nihat Özdemire we onuñ şärikdeşlerine ujypsyzja baha bilen satdy.
Nihat Özdemir "Mey"-i üç ýyl geçensoñ şereketiñ paýdarlygynyñ 92 göterimini 810 million dollara ABŞ-nyñ "Texas Pacific Group" kompaniýasyna satyp goýberdi.
Bu amerikan şereketi-de "Mey"-i 2.1 milliard dollara "Johnny Walker" wiskisini we "Guinness" piwosynyñ iñlis hojaýyny "Diageo"-a satdy!
Türkiýede temmäki önümçiliginiñ 89.3 göterimi kese ýerlileriñ gözegçiligine geçdi.
Özem:
AKP global şereketleriñ peýdasyna dokuz welaýatymyzda (Adyýaman, Batman, Bitlis, Burdur, Diýarbekır, Hataý, Mardin, Muş, Trabzon) temmäki önümçiligini goýbolsun edenlere alternatiw önüm öndürmek üçin maddy hemaýat etjekdigini mälim etdi.
AKP temmäkiden gününi görýän zähmetkeşlerimiziñ bogulmagyna ýardamçy boldy. Mysal üçin:
Ýurtda milli temmäki önümçiligini ösdürmek maksady bilen 1986-njy ýyldan başlap import edilen temmäki önümleriniñ her kilogramyna alynýan 3 dollar we her guta 40 sent alýan temmäki fondy 2009-njy ýylda üýtgeşmeler girizmek arkaly üýtgedildi.
2010-njy ýyldan başlap "çişirilen temmäki", "çişirilen temmäki damary", "gaýtadan işlenen temmäki" ýaly temmäki önümlerinde bu ýagdaf nola diredi!
Owradylmadyk import "ýaprak temmäkide" bolsa birinji gezek 2011-nji ýylda kilogramyna 3 dollar paç alan temmäki fondy muny ilki 2.25 dollara, soñra her ýylyñ ahyrynda güýje girizilýän Ministrler Kabinetiniñ kararlaryna esaslanyp, tapgyrlaýyn azaldyp-azaldyp, 2016-njy ýyla çenli 0.60 dollara çenli pese düşürdi. Ýewropa bileleşigi-Türkiýe ösüş beýannamasy bilenem 2018-nji ýylda paç doly aradan aýryldy! AKP-niñ temmäki fonduna girizen bu üýtgeşmeleri arkaly Türkiýäniñ çeken zyýany 2010-nj6 ýyldan 2017-nji ýyla çenli 2.3 milliard dollara barabar boldy!

• NÄME ÇEKDIRILÝÄR?

Gymmatly türk temmäkisi kese ýerlileriñ eli bilen eksport edilýärkä, import temmäki arkaly näme gelendigine seretseñizläñ?
1983-nji ýylda genetikasy üýtgedilen (GMO-ly) temmäki öndürildi. Yzysüre...
ABŞ gerbisid-"zyýanly" otlardan taýýarlanan GMO-ly temmäki önümçiligine rugsat berdi. Aýratynam...
Temmäkiler "öwüşgin" hökmünde baha berlen himiki goşundylar bilen garylyp müşderi üçin has göze gelüwli hala getirildi!
ABŞ GMO-ly industrial temmäki arkaly näme etjek bolýarka
2000-nji ýylda Stambulda geçirilen Çilimiñ zyýanyna garşy bütindünýä kongresinde çykyş eden Bütindünýä çilimiñ zyýanyna garşy göreşijiler guramasynyñ başlygy Dewid Simpson şu ajy hakykaty ýüzümize urdy:
-“ABŞ-da we Angliýada çilim çekýänleriñ sany azalýar, muña derek Türkiýede çilimkeşleriñ sany barha köpelýär, mundan beýlägem köpeler.”
Simpsonyñ aýdany hakykat bolup çykdy: Türkiýäni import çilimiñ elpe-şelpeligine öwürdiler. Häzir Türkiýede 15 million adam çilim çekýär. Ýylda 110 milliard guty çilim çekilýär...
Adyýamanda bäş-üç sany temmäki öndürijiniñ nägileçilikli çykyşyna şu perswektiwadan hem seredip görüñ...

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 06.07.2021 ý.