Gürrüñ gümürtik galmasyn...

Ýaş tankytçynyň mekdebi

GÜRRÜŇ GÜMÜRTIK GALMASYN...

Güýçli şahyrlaryň islendik döwürde döräp bilýändigine Gurbannazar Ezizow bilen Halyl Kulyýewiň döredijiligi aýdyň mysal. Olar durgunlyk döwrüniň “gülläp ösýän mahaly” özleriniň kämil eserlerini döretdiler. Eýsem bu iki şahyry durgunlyk döwründe, durgunlygyň diňe bir halk hojalygyna däl, eýsem edebi hojalygymyza hem agyr zarba uran döwründe, adamlaryň belli bir bölegini ruhy taýdan göýdük edip taşlan döwürde ýaşandyklary, eser döredendikleri üçin ýazgaryp bolarmy?! Ýa-da feodal-patriarhal döwürde ýaşany üçin “onuň düşünjesi şol eýýam bilen zäherlenen” diýip, alagada Magtymgulyny inkär edäýmek bolarmy?!
Edebiýatda şeýle meýilleriň höküm süren pursatlaram bolupdy. Ýöne bu ýagdaý 20-30-njy ýyllarda bolupdy. Biziň häzirki getirjek mysalymyz 80-nji ýyllaryň ahyryna degişli.
Haýsydyr bir döwürde dogany, ýaşany, eser döredeni üçin ýazyjyny ýa-da şahyry ýazgaryp bolmajakdygy düşnüklidir. Beýle düşünjä bir ýa iki adam eýerse – jähennem, ýöne şu düşünjä bir uly gazetiň redaktory, dörediji ýaşlaryň ykbaly ynanylan adam, galyberse-de, ýazyjylaryň belli bir topary gulluk etse nähili bolar?
Ine, muňa bir mysal:
1987-nji ýylyň 11-nji dekabrynda “Edebiýat we sungat” gazetinde dörediji ýaşlar hakynda anketa çap edildi. Şol anketa dörediji ýaşlara dahylly bolsa-da, ýaşlaryň ýekejesem oňa gatnaşdyrylmady. Ýöne meni bu ýagdaý däl-de, redaksiýanyň häzirki dörediji ýaşlara “durgunly döwrüniň önümi” hökmünde çemeleşenligi haýran galdyrdy. Nämemiş, “durgunlyk döwri dörediji ýaşlaryň terbiýe derejesine, şahs hökmünde kemala gelmeklerine öz ajy tagamyny goşanmyş”.
Eger şeýle bolýan bolsa, eger durgunlyk döwri ýaşlara mazaly tagmasyny basan bolsa, onda olardan ibaly bir zada garaşyp oturmagyň hajaty hem ýok-da? Ilki bilen-ä, bu anketanyň äheňi bir zada - şol durgunly ýyllarynda ýüze çykan nogsanlyklaryň ählisini dörediji ýaşlaryň üstüne ýüklemek meýline syrygana meňzedi. Döwür hakynda ýaňy öz sözlerini aýdyp başlan ýaşlar hakda, heniz ilkinji kitapçalaryny hem çykardyp ýetişmedik ýaşlar hakda näme üçin şeýle äheňde gürrüň etmek gerek bolanlygy böwrüňi diňledýär.
Durgunlyk döwrüşi häzirki ýaşlaryň juwanlygyna, ýetginjek döwrüne gabat gelen bolsa, orta ýaşly nesliň tüýs kämil döwri bilen gabatlaşdy. Bir topar ýazyjylaryň kitaplarynyň yzly-yzyna çap edilmegi şol döwrüň önümi dälmi? Olaryň bir toparyna Lenin komsomoly baýragynyň laureaty diýen hormatly at döwürde dakylmadymy?
Ýagdaý tutuş edebiýatda şeýlekä, nämü üçin edebi prosesde düýpli rol oýnan uly ýa-da orta nesliň döredijiligi hakda düýpli gürrüň gozgamagyň deregine ýaňy döredijilik ýoluna gadam basan ýaşlaryň döredijiligi saýlanyp alyndyka? Olaryň döredijiliginde döwür öz ýüzüni beýleki nesilleriňkä garanda gowy görkezdi diýlip şeýle edildimikä?
Meseläniň şeýle goýulmagynyň hiç bir norma sygmaýandygyny ilki bilen ýaşlaryň ykbaly ynanylan adam aýtmalydy.
Dogryş, TSSR Ýazyjylar Soýuzynyň prawleniýesiniň ýaşlar bilen işlemek boýunça şol wagtky sekretary Atamyrat Atabaýew gazetiň “Ýaş şahyrlar hakynda söhbet” diýen anketasyna ilkinjileriň biri bolup seslendi. Ýöne ol zehinli ýaşlary goramagyň, goldamagyň, olaryň döredijiligi hakynda dogruçyl pikiri orta atmagyň deregine, ýaş şahyrlara bolan kinesini orta atdy oturyberdi.
Ine, onuň ýaş şahyrlar hakyndaky pikiri:
“...Tankydy aňsat görýän ýokdur welin, ýaş şahyrlar oňa halys çydamsyz. (Biz şeýle ýaş şahyrlaryň bardygyny inkär etmekçi däl. – D.G.) Neşirýatlaryň redaksiýalarynda içki resenziýa ýazanyňda, gazetde olaryň adresine tankydy bellik aýtsaň, özüňe dürli ugurlardan hüjüm edip başlaýarlar. Fiziki taýdan müçükdirmäge synanyşýanlaram bar...”
Bu gürrüňler TSSR Ýazyjylar soýuzynyň dörediji ýaşlar bilen işlemek boýunça sekretarynyň, ýaş ýazyjylaryň hemaýatkäri bolmaly adamyň gepine däl-de, köçe gürrüňine, has dogrusy, gybata çalym edýär. Ýaşlaryň döredijiligine jogap bermeli, olaryň zehinine görä hersini öz ýerinde goýmaga synanyşmaly adam häzirki dörediji ýaşlary okyjylara huliganlar hökmünde görkezmäge ymtylýar, eger şeýle bolmasa “fiziki taýdan müçükdirmäge synanyşýan ýaşlar” kimler bolýar?!
Şeýle pikir A.Atabaýewiň TSSR Ýazyjylar soýuzynyň prawleniýesiniň 1987-nji ýylyň dekabrynda ýaşlaryň döredijiligine bagyşlanyp geçirilen ýörite plenumynda eden dokladynda (doklad metbugatda gysgaldylyp çap edilipdi) hem gaýtalandy. Elbetde, doklad TSSR Ýazyjylar soýuzynyň prawleniýesiniň prezidiumynyň adyndan edilýär. Emma munuň özi ondaky öňe sürülýän pikirleriň dogrulygy babatdaky jogapkärçiligi gowşatman, gaýta artdyrýar. Umuman, A.Atabaýewiň şol dokladynda “öwlen” ýaşlar hakda-da, “döwlen” ýaşlar hakda-da subutnama kemterlik etdi. Ol käbir ýaşlary subutnamasyz öwüp arşa çykarsa, käbir ýaşlara meseläniň aňyrsyna ýetmän ige sürtdi.
Ine, muňa bir mysal:
“Ýaş prozaçy Gowşutgeldi Daňatarowyň “Çory gülküsi” hem “Ajap” hekaýalary “Edebiýat we sungat” gazetinde çap edilen badyna, ol hemmeleriň ünsüni özüne çekdi. Örän tebigy dil, sadadan çylşyrymly dialoglaryň üsti bilen gahrymanlaryň psihologiýasyny açyp görkezmek bu awtoryň ullakan üstünligidir. Gowşutgeldi hekaýa ýazmagyň ussady. Ol turuwbaşdan öz ýoluny tapan awtor. Öz ýüzi, galam ýörediş täri bar. Dogrusyny aýtsaň, ol taýyn ýazyjy. Şu gün Soýuza çlenlige alsaň hem hiç haçan ýüzümiz utanar öýdemok”.
Bu sözlerden, göwnüme bolmasa, ýene-de durgunlyk ýyllarynyň ysy gelýär.
Şeýle dabaraly sözler bilen Gowşutgeldä ýagşylyk edilendir öýdemok.
“Hekaýa ýazmagyň ussady” bolmak üçin hiç bolmanda Nurmyrat Saryhanow ýaly şahsyýet bolup orta çykmak gerek bolaýmasyn?! Eger G.Daňatarow şu sözlere güp ynanan bolsa, onuň geljekde gowy eser döretjegine özüm-ä şübhelenýän, ýöne, belki, bu zatlar tersine bolaýady-da...
A.Atabaýewiň şular ýaly mahabatlandyrmalaryny A.Wеlsаparaowyň, G.Orazowyň mysallarynda-da dowam etdirse bolardy. Onuň deregine dokladda M.Babanazarow, G.Kakabaýew, B.Gökleňow, O.Guwanjalyýew, A.Вugaýеw, Ý.Аnnagurbаnow, A.Nurmämmedоw, O.Ýagmyrow ýaly ençeme zehinli ýaşlaryň döredijiligine ýeterlik üns berilmedi.
Käbir mysallar: B.Gökleňowyň goşgular kitapçasynyň çap edilenligine, onuň esasan, poeziýa žanrynda çykyş edýändigine garamazdan, onuň goşgulary hakynda dokladda kelam agyz sözem aýdylmady.
Ýa-da şol döwre çenli A.Nurmämmedоwyň ençeme goşgularynyň, poemalarynyň metbugatda çap edilenligine, onuň “Tabyt” atly powestiniň bolsa “Sowet edebiýaty” žurnalynyň ýyllyk baýragyna mynasyp bolanlygyna garamazdan, onuň ady diňe ýaş publisistleriň spisogyna girizilipdir.
Ýaş şahyrlar hakynda gürrüň gidende bolsa olar dokladda iki topara – “geljegine umyt bildirilýän ýaş şahyrlara we tema ownukçyllygyndan, gözýetimiň çäkliliginden, dar çygyrdan çykyp bilmezlikden, öň ýörelen ýollardan ýöremekden, öň eşidilýän owazlardan ejir çekýän ýaş şahyrlara” bölündi.
Birinji topara girýänler şular:
G.Kakabaýew, G.Orazow, H.Kakalyýew, G.Zarypowa, M.Babanazarow, O.Çaryýew, D.Annamyradow, O.Çaryýewa, D.Amanow, A.Вugaýеw.
Ikinji topara girýänler bolsa ine, şular:
H.Çaryýew, Ý.Agageldiýew, D.Gurbanow, T.Ýaýlanow, A.Muhadow, O.Jumaýewa, G.Sähetdurdyýew.
Dokladda, hiç bolmanda, şol umyt bildirýän ýaş şahyrlaryň döredijiligine çuňňur analiz berler diýip umyt etdik. Ýöne, gynansagam, şol edebi analize derek ýene-de subutnamasyz mahabatly sözler bilen çäklenildi:
“Bu şahyrlar döredijiliginde öz ýoluny gözleýän, belli bir derejede öňe saýlanýan awtorlardyr. Iň esasy zat bu awtorlaryň milli topraga direýän, gyzgyn çägämizden howur alýan, sähramyzyň giňişliginden ruh alýan, derýalarymyzdan joşgun alýan, daglarymyzdan buýsanç alýan graždanlyk pafosly poeziýany döretmäge ymtylyşlarynyň güýçlüdigi. Şeýle hem bu awtorlaryň öz sözüni diňe özüçe aýtmaga synanyşyk edýändigi, köplenç şol synanyşygyň hem başa barýandygy bolsa gerek”. Eýsem, şu sözlerden şol mahabatlandyrylýan ýaşlaryň döredijiligini göz öňüne getirmek mümkinmi? Şeýle subutnamasyz umumy sözleriň deregine, hiç bolmanda, olaryň ýekejesiniň döredijiligi analiz edilen bolsa, gör, nähili manyly bolardy! Hiç bolmanda ýekejesiniň!
A.Atabaýewiň şol dokladynda ýaşlaryň adresine aýdylan tankydy belliklerem düýpli delillendirilmedi. Gaýta A.Atabaýewiň ýaşlaryň adresine tankydy bellikler edende juda subýektiwlige ýüz urandygy, şahsy kineleriň täsirinden saplanyp bilmändigi äşgär boldy. Adatça özüň hakda gürlemek gelşiksiz hasaplanýanam bolsa, men bu ýerde pikiriň has anyk we düşnükli bolmagy üçin A.Atabaýewiň hut öz döredijiligime bolan garaýşy hakda aýtmakçy. Ilki bilen şol garaýşyň sähel wagtyň içinde belli-külli üýtgändigini nygtamakçy, onuň sebäbine ünsi çekmekçi.
Şol dokladda maňa “gözýetimi çäkli” awtor hökmünde baha berilýär, şol dokladdan birnäçe aý öň ýaş şahyrlaryň döredijiligi hakynda “Ýaşlyk” žurnalynda çap edilen makalasynda bolsa, A.Atabaýew maňa “gözýetimi giň” awtor hökümnde çemeleşýärdi. Şol makalada: “Bu ýaş şahyryň gözýetimi giň” diýen sözlem bar. Eýsem men haýsy Atabaýewe ynanmaly?!
Meniň “gözýetimi giň” awtordan, sanlyja aýyň dowamynda “gözýetimi çäkli” awtora öwrülmegime şol plenumyň öňüsyrasy “Ýaş kommunist” gazetinde çap edilen “Ýaşlara ynanyň” atly makalam sebäp bolan bolmaly. Muny A.Atabaýewiň: “...“Ýaşlara ynanyň” diýen makalanyň “Ýaş kommunist” gazetinde peýda bolmagy bizi geňirgendirýär... gazet öz ýerini has degerli materiallar bilen aýan bolsa gowy bolardy...” diýen sözleri hem tassyklaýar.
Ýöne ýaşlaryň ykbaly ynanylan adamyň öz dokladynda şol makalany püçege çykarmaga howlukman, ilki bilen şol makalada aýdylýan pikirlerde rasional däneleriň bardygyny ýa ýokdugyny seljermegi gerek eken, ol makala näme üçin ýaşlar gazetiniň tutuş sahypasyny eçilenligi hakynda çynlakaý oýlanmagy, bu zatlary akylly-başly ölçerip-dökmegi, öz adresine aýdylýan tankydyň dogrudygy ýa-da nädogrudygy hakynda birsellem pikir öwürmegi gerek eken. A.Atabaýew bolsa şol makalada öz adresine tankydy bellik aýdylýany üçin, haýdan-haý şol makalanyň üstünden atanak çekdi oturyberdi.
Mesele şol makalada däl-de, hakykatdanam şu günki dörediji ýaşlarda ýüze çykan problemalarda. Şol problemalar ör boýuna galyp durka, olary ýülmemek, görmezlige salmak, äsgermezlik etmek olary bar düýrmegi bilen inkär etmek eýsem kimiň peýdasynaka?
Ýaş ýazyjylaryň neşirýatlar bilen gatnaşygy barada, olaryň özbaşdak kitaplaryny çykartmakdaky ýyllarboýy emele gelen býurokratik böwetler hakynda dokladda ýagşydan-ýamandan bir sözem ýok, gaýta “Neşirýatlarymyzda hem özbaşdak hem köpçülikleýin ýygyndylar gereginçe neşir edilýär” diýen ýaly howaýy sözler bar. Bu dogrudanam, şeýlemikä? Geliň, faktlara ýüzleneliň.
Soňky on ýyldan gowrak döwrüň içinde neşirýatlar tarapyndan ýaş ýazyjylaryň eserleriniň çap ediliş ýagdaýy bilen içgin tanyşmak şeýle netijä getirýär.
1975-nji ýylda neşirýatlarda çap edilen özbaşdak eserleriň 25 prosenti ýaşlaryňky bolan bolsa, 1980-nji ýylda ol san 19 prosente, 1985-nji ýylda bolsa 7 prosente çenli aşak düşýär.
Eýsem bireýýäm özbaşdak kitaplary çykmaly ýaşlaryň neşirýatlar tarapyndan “bagty çüwende” umumy ýygyndylara girizilmegi TSSR Ýazyjylar Soýuzynyň prawleniýesiniň ýaşlar bilen işlemek boýunça sekretaryny biynjalyk etmeýärmikä?
Dokladda: “Gowy ýazyp bilseň, zähmet çekip, hakyky ilhalar eser döredip bilseň, eýe tapylýar” diýen sözler bar. Ýaşlaryň eserlerine gezek gelende neşirýatlaryň olardan ýyl-ýyldan sowaşmagy, olaryň gowy eser döredip bilmeýänliginden nyşanmyka? Onda ýaşlaryň adyna aýdylan hälki dabaraly sözler ýapa-da degenok-da...
Merkezi neşirler türkmen edebiýatynyň şu günki ýaşlary diýip A.Atabaýewiň deň-duşlaryna düşünýärler. Türkmen edebiýatynyň şu günki ýaşlary hökmünde şol neşirýatlarda kitap çykarmaly bolsa, ilki bilen 40 bilen 50-niň aralygyndaky “ýaşlaryň” sözme-söz terjimeleri merkeze ugradylýar.
Şu strukturany üýtgetmäge bireýýäm wagt ýetmedimi?! Şu meseleler babatda töwerekleýin pikir öwürmäge derek, dokladda bu zatlaryň hemmesi barada ýekeje sözlem bilen oňşuk edilýär, olam diýseň gümürtik sözlem:
“Ýaş ýazyjy-şahyrlaryň eserlerini merkezi neşirlerde çap etdirmek meselesinde käbir işler edildi”.
Şunuň bilen wessalam-söz tamam. Ýogsa-da, şol “käbir işler edildi” diýildigi nämekä?
Indi ýene-de bir gezek poeziýadaky ýaşlaryň “özlerini tapyp bilmän kösenişleri” barada.
Eýsem Mämmetnazar Babanazarow, Gylyçmyrat Kakabaýew, Bapba Gökleňow poeziýada “özlerini tapyp bilmän kösenýär” diýseň kim ynanar?
M.Babanazarowy mundan bäş ýyl, hatda on ýyl öňem ýazyjylaryň hataryna kabul etseň bolýardy, emma häzire-bu güne çenli uly spisogyň içinde onuň ady “zehinli ýaş şahyr” hökmünde agzalmak bilen oňulýar.
Goşgy ýazýan ýaşlaryň hemmesini biraýakdan sürmek, olaryň iň zehinlileri barada-da “80-nji ýyllarda poeziýamyza gelen ýaşlar özlerini tapyp bilmän kösenýärler” diýip çürt-kesik netijä gelmek, olara prozaçy ýaşlara garanda “ikinji sortly” ýaşlar hökmünde çemeleşmek bu, iň sypaýy dilde aýdanyňda, faktlar bilen subut edilmeli zatdyr.
Indi geliň, A.Atabaýewiň dokladynda ýaş ýazyjylary SSSR Ýazyjylar soýuzynyň çlenligine kabul etmek barada öňe sürlen pikirlere ser salyp geçeliň.
“Indiden beýläk çlenlige geçýän adamlaryň döredijiligi Soýuzyň ýanynda işleýän sowetlerde ara alnyp maslahatlaşyljak... Islendik sowet – poeziýa soweti bolsun, ýa proza soweti, beýleki sowetler maslahat geçirip, Soýuza çlenlige geçmäge laýyk hasap edilen çlenleri kabul ediş komissiýasynyň garamagyna hödürlenýär... Şu praktika Ýazyjylar Soýuzyna çlenlige geçmek meselesinde dogry ýol bolar diýip hasap edýärin”.
Ýaşlar bu babatda ýaşlar bilen işlemek boýunça sekretardan köp täzelige garaşypdy. Emma bu sözlerde täzeleniş döwrüň ruhy görünmedi. Eýsem ýaşlaryň ykbalyny ýene-de iň soňunda durgunlyk döwründen miras galan şol kabul ediş komissiýasy kesgitleýän bolsa, onda şu meselede üýtgeýän zat bir barmy? Şol komissiýanyň sostawynda ýaşlardan ýekeje adamam ýok. Iň esasy hem şol komissiýanyň çlenleriniň köpüsi ýaşlaryň döredijiligine näbelet adamlar, komissiýanyň sostawyna hormat üçin girizilen adamlar.
Bu komissiýa ençe ýyl bäri ýolbaşçylyk edip gelýän TSSRiň halk ýazyjysy Gylyç Kulyýew häzirki türkmen edebiýatynyň ýaşlaryndan düýbünden bihabar. Elbetde, biziň bu morta pikirimiz bilen hormatly ýazyjymyzyň birbada ylalaşmazlygy mümkin, ýöne fakt welin faktlygyna galýar. Ine, oňa ýönekeý bir subutnama: “Edebiýat we sungat” gazetiniň şu ýylyň 10-njy oktýabrynda çykan nomerinde Annaguly Nurmämmedowyň Magtymgulynyň edebi obrazy baradaky makalasy çap edilipdir. Men makalanyň awtoryny tanamok. Şu güne çenli ne tankydy makalasyna gabat geldim, ne-de edebi eserini okadym. Kärdeşlerimiň aýtmagyna görä, ol şol gazetde edebi işgär bolup işleýär”. (“E-S”, 14.11.1986 ý.)
Soňky ýyllarda respublikan metbugatda ýaşlaryň arasynda iň aktiw çykyş edýän awtor hakynda kabul ediş komissiýasynyň başlygy diňe “kärdeşlerinden eşidip galýan bolsa” onda setanda-seýranda metbugatda çykyş edýän zehinli ýaşlaryň onuň gözüne ilmejegi şeýle-de düşnükli bolsa gerek. Hut şu ýagdaýam biziň ýaşuly ýazyjymyzyň öz ýaş galamdaşlary babatdaky pozisiýasyny azda-kände okyjylara açyp görkezmeýärmi?! Ýaşlary tanamajak-bilmejek bolsaň, olaryň eserleri bilen gönüden-göni hut özüň tanyşmajak bolsaň, onda ýaşlary çlenlige kabul ediş komissiýasyna uzak ýyllaryň dowamynda başlyklyk etmegiň nämä geregi bar?!
Ýa-da men ýalňyşýanmy?!
Bu komissiýanyň işini üýtgedip gurmaga bireýýäm wagt ýetdi.
Rast aç-açanlykmy, onda çlenlige kabul ediljek adamam döwrüň ruhuna görä kabul edilsin. Onuň ykbaly günleriň bir güni Ýazyjylar soýuzynyň bir kabinetine ýygnanan 10-12 sany adamyň eline berilmän, aýdaly, onuň kandidaturasynyň Ýazyjylar soýuzynyň çlenligine hödürlenendigi metbugat arkaly jemgyýetçilige mälim edilsin. Goý, ol adamyň geljekde ýazyjylyk biledini götermäge mynasypdygyny ýa däldigini giň edebi jemgyýetçilik, galyberse-de, okyjylar köpçüligi çözsün. Diňe şeýle edilende hakyky ýazyjyny saýlap bolar. Ýogsa tanyş-bilişlik, dost-ýarlyk, şahsy wepadarlyk, wezipä daýanmak bilen şol biledi edinenler şindi-şindiler bolar durar.
Plenumyň yzysüre “Ýaş kommunist” gazetinde bu plenumyň dörediji ýaşlara bagyşlananam bolsa, onuň maksadyna ýetmänligi, onuň sözüň hakyky manysynda ýaşlar plenumy bolup bilmänligi ýaňzydylýardy.
Beýleki gazet-žurnallarda bolsa şu plenumyň adyna, durgunlyk döwrüniň ýörelgelerinden ugur alnyp, diňe dabaraly sözler aýdyldy.
Ýaş ýazyjylaryň şol plenumda gören-eşidenleri bilen gazet-žurnallarda okanlary aýry-aýry zatlar bolup çykdy.
Respublikada çap dilýän gazet-žurnallaryň ýekejesinde-de şol plenumda edilen dokladyň ady bilen (“Ýaş ýazyjynyň sosial-garždanlyk poziziýasy”) mazmunynyň biri-birine gabatlaşmaýanlygy hakynda “dil ýarylmady”. Hakykatda welin dokladda ýaş ýazyjynyň sosial-garždanlyk pozisiýasy barada anyk hiç hili pikir, ýörelge ýok. Göwnüme bolmasa, rast dokladyň ady “Ýaş ýazyjynyň sosial-graždanlyk pozisiýasymy?”, onda esasy gürrüň şol pozisiýanyň töwereginde jemlenmeli ýaly.ýa-da dokladdaky şol mahabatly sözler, topar-topar at sanalmalar, spisoklar, şu setirleriň awtoryny edebiýat ogurlygynda aýyplamalar sosial-graždanlyk pozisiýa bolýarmyka?
Plenum ýaşlara bagyşlananam bolsa, onda ýaşlaryň köpüsine öz pikirini aýtmaga mümkinçilik döredilmedi.
Dokladda meniň döredijiligime ep-esli ýer berlipdir.
Islendik pikiri orta atmak bir zat, şol pikiri logikanyň kada-kanunlaryna laýyklykda subut etmek bolsa başga zat. Eýsem A.Atabaýew uly tribunadan edebi jemgyýetçiligiň, galyberse-de, giň okyjylar köpçüliginiň dykgatyna hödürlän pikirlerini nähili derejede subut etdi? Ine, şu mesele prinsipial meseledir.
Edebiýat ogurlygy – bu edebi hojalykdaky kezzapçylyk, gözboýagçylyk, özge şahyrlaryň tapan pikirlerini, setirlerini öz haýryna “artdyryp ýazmak”, şahyrlaryň paýhasyny, dürdäne pähimlerini talamakdyr. Ogry biriniň jübüsine el ursa, edebiýat ogrusy biriniň akylyna, pikirine, paýhasyna el urýar.
Ine, şu nukdaýnazardan edebiýat ogurlygy hakda söz açmak bilen A.Atabaýew döwletli işiň başyny başlady. Eger-de bu zatlaryň barysy paýhas eleginden geçirilip edilen bolsady, bu wajyp iş üçin A.Atabaýewiň diňe elini gysmaly bolardy. Ýöne bularyň barysy näçe geň görünse-de, kimdir biriniň awtorlyk şahsyýetini hiç bir delilsiz edebiýat jemgyýetçiliginiň, okyjylar köpçüliginiň öňünde kemsitmegiň, ony masgaralamagyň hatyrasyna edilen bolsa näme diýersiň?!
Kimdir birine hiç bir esassyz uly tribunadan töhmet atylsa, soňam ol metbugatda çap edilip, şol pozisiýa hasam berkleşdirilse näme diýersiň?!
Dogrudanam, men dokladda aýdylyşy ýaly, ondan-mundan “gyrp-çyrp” edip, kümsüklik edip ýörmükäm? Meniň gowy şahyrlardan, adamlardan, alymlardan, hudožniklerden belli bir derejede täsirlenýän bolmagym, olara sözüň gowy manysynda öýkünýän bolmagym ahmal. Ýöne ogurlyk bilen edebiýat biri-birine sygyşmaýan düşünjeler, edil magnitiň položitel we otrisatel meýdanlary ýaly birek-biregi inkär edýän zatlar ahyryn. Edebiýata gelip, düýpli bir zat aýtmajak bolsa, şol adamyň edebiýatda köri ýok hasap edýärin. Hut şonuň üçinem edebiýaty edebiýat ogrularyndan halas etmegi öňünde maksat edinen adamy edebiýatda şahsyýet hasap edip bolar, edebiýat üçin jany-teni bilen göreşýän gerçek hökmünde ykrar edip bolar.
A.Atabaýewiň maňa ogurlyk ýapmaga iteren goşgularymyň biri hem “Karl Marks hakynda ballada” diýen goşgym. Bu goşgy hakynda onuň plenumda eden dokladynda şeýle sözler bar:
“Ýaş şahyryň Karl Marksy ýolbarsa meňzedip ýazan goşgusynyň hem täzelik däldigini aýtmalydyrys. Ol salwador şahyry Roks Daltonyň “Из благородных глаз, озаряющих косматую голову льва” diýen setirleriniň gaýtalanmasydyr”.
Elbetde, men Marksy ýolbarsa meňzedip “Amerikany açmanymy” bilýärin. Ony ilkinji gezek ýolbarsa meňzeden öz giýewsi, fransuz rewolýusioneri Pol Lafarkdy. Men bu goşgyny ilkinji gezek 1984-nji ýylyň maýynda, paýtagtyň Azatlyk prospektiniň ugrundaky Magtymgulynyň ýadygärliginiň öňünde okapdym. Şonda Marksy ýolbarsa meňzetmek bilen antigoşgy ýazmanlygymy, progressiw meksikan hudožnigi A.Kinterosyň onuň ýüz keşbini ýolbarsa meňzedip çeken kartinasynyň K.Marks hakynda iň gowy žiwopis eserleriniň biri hasaplanýandygyny öz kärdeşlerime düşündirmek gaty kyn bolupdy. Şol kartinanyň reproduksiýasy 1983-nji ýylyň oktýabryndaky “Иностранная литература” žurnalynyň 1-nji sahabynda çap edilipdi. Şol wagt men K.Marks hakynda başga-da bir şahyryň şeýle äheňli goşgusynyň bardygyny bilen bolsadym, gör nähili begenjekdim! Ol fakt meniň “syýasata garşy gelýän” goşgy ýazmanlygym hakynda iň uly tutaryk boljakdy.
Şol wagtlar A.Atabaýewiň ol goşgy hakyndaky garaýşy hem maňa aýandy. Şol döwürde ol bu goşgy hakynda kimdir birinden “ogurlanan, göçürilen, gyrp-çyrp edilen goşgy” diýen pikirde däldi-de, “syýasy taýdan yrga goşgy” diýen pikirdedi.
“Ýaşlyk” žurnalynyň poeziýa bölüminde işleýärkä-de, ol bugoşgyny ýokardaky pikirden ugyr alyp yzyna gaýtarypdy. Ýöne A.Aatabaýewiň dokladynda welin ol goşgy “syýasy taýdan yrga” goşgulykdan Roks Dalto diýen salwador şahyryndan ogurlanan goşga öwrüldi.
Meniň A.Atabaýewiň aýdyşy ýaly, “gözýetimim näçe giňem bolsa”, beýle şahyryň barlygyndan bihabardym. Men onuň gözlegine A.Atabaýewiň dokladyndan soň çykdym.
Ony ilki salwador edebiýatyndan, soň latyn amerikasy we ispan edebiýatyndan, teý-ahyr tutuş amerikan edebiýatyndan gözledim. Ahyr soňunda-da A.Atabaýewiň Rosk Dalto diýýän salwador şahyrynyň Roke Dalton ekendigini anykladym. Megerem, A.Atabaýew ol hakda kimdir birinden eşiden bolmaly. Şujagaz faktyň özem, A.Atabaýewiň şol şahyryň goşgusyny doly okanlygyna şübhe döredýär. Ony eline alyp okan adam salwadorly şahyryň adyny türkmen okyjysyna ýoýlan görnüşde ýetirmezdi. Goý, bu tötänlikde bolan zat diýeliň. Geliň indi Roke Daltonnyň “Karl Marks” goşgusy bilen meniň Karl Marksa bagyşlan goşgymyň tekstlerini biri-biri bilen deňeşdirip göreliň:

Из благороднх глаз, озаряющих косматую голову льва,
из пыльной сырости полутемных библиотек,
из безбрешных объятий Женни Вестфален,
из безконечных и зябких изгнаний,
полных каждодневного нишенства,
из ярости рейнских редакций
потонувших в табачном дыму,
из глубины мерцания,
разогнавшего всемирную мглу,
ты явился отредактировать шаткую версию Бога –
великий виновник надежды,
ответственнейший из ответственных
за счастье, которые продолжаеть путью.

Sözme-söz terjimesi:

Ýolbarsyň tüýlek kellesini şöhlelendirýän mährem gözlerden,
Alagarňky kitaphanalaryň çaňly çyglylygyndan,
Ženni Westfaleniň uç-gyraksyz gujagyndan,
Her güni garyplykdan doly soňsuz we sowuk yzarlanmalardan,
Çilim tüssesine gark bolan Reýn redaksiýalarynyň gazabyndan,
Bütindünýä tümlügini dargadan ýylpyldynyň jümmüşinden –
Sen Hudaýyň yrga delilini redaktirlemäge geldiň.
Sen umydyň beýik günäkäri,
Öz ýoluny dowam edýän bagt üçin
Ähli jogapkärleriň jogapkäri.

Ine-de, meniň “Ýaş kommmunist” gazetiniň 1987-nji ýylyň 17-nji sentýabr sanynda çap edilen “Karl Marks hakynda ballada” diýen goşgymyň teksti:

Marks ýolbarssypat däldi aslynda.
Ýazdygyça güýçli şire meňzedi.
Beýik Taglymaty Ýeriň üstünde
Barlylaryň bary üçin mergidi.
Tagzym ediň ýolbarssypat Marksa,
Tagzym ediň ýolbars ýüregine oň!
Ýolbars ýüregini alyp eline,
Danko deý ýol açdy ýöremäge ol.
Şalaň permany däl oň ýazan zady,
Dünýä halklarynyň permany ýaly.
Top bilen däl, Beýik Düşünje bilen
Meşhur etdi köne Germaniýany.
Marksyň ýolbars dek ägirt kellesi
Endiretdi Bismarklaryň äňini.
Ýewr ýüzüniň zelillerniň hemmesi
Marksdan soň üýtgetdiler däbini.
Onuň bilen bile turup ýatdylar
Uniwersitetleriň gumanitarlary.

Hudaýdanam beter ondan gorkdular,
Ýurtlaryň, şäherleň hökümdarlary.
Isa pygamberi haçdan asan dek,
Bardy ony asjak haçdan ýa dardan.
Marks ýüregine neşter basan dek,
Buržuýlar galypdy keýpden-humardan.
Injile däl, “Kapitala” uýdular
Ýoksullary, bendileri Zeminiň.
Soňam köne hudaýlardan doýdular,
Täze ynanç ellerinde zelilleň.
Karl Marks dünýä proletarynyň
Söweşde ýeňilmez Armadasydy.
Köne dünýäň köçesinde gurulan
Daglaň gaýasy deý barrikadady.
Muňa çydamady buržuýlaň bary,
Olaryň barysy güýjüni jemläp,
Ýeke-täk Marksda galan deý ary,
Marksyň ýüregni atdylar çenäp.
Gitleri sürdüler onuň üstüne
Hem sürdüler iki jahan ureşuny.
Şonda-da üýtgedip bilmediler hiç
K.Marksyň Beýik Taglymatyny,
K.Marksyň granitden durkuny –
Onuň ýolbars ýaly sarsman durşuny.

Görşüňiz ýaly, meniň goşgymda bar gep Marksyň ýolbarsa meňzemeginde ýa-da meňzemezliginde däl eken. Meniň bu goşgyny salwador şahyry Roke Daltondan “ogurlanymy ýa-da ogurlamanymy” bolsa, goý bu iki goşgyny biri-biri bilen deňeşdirip gören okyjynyň özi çözsün. Salwador şahyry Karl Marks hakynda goşgy ýazypdyr diýip, maňa şol geniý hakynda goşgy ýazmany gadagan edip bolmaz ahyryn.
A.Atabaýew meni diňe agzalan dokladynda ogurlykda aýyplanok. Şeýle meýil onuň käbir makalalarynda hem bar. Mysal üçin, ol “Ýaşlyk” žurnalynyň 1987-nji ýylyň 2-nji sanynda çap etdiren makalasynda meniň:

“Bagyň göwni ýazdadyr
Ýazlaryň göwni gazda”.

diýen setirlerimi özüçe üýtgedip, bir sözüni täzeläp, şu aşakdaky görnüşde getirýär:

“Bagyň göwni ýazdadyr
Ýazlaryň göwni ýazda”.

“Bilmedim” diýen goşgymyň äheňiniň şahyr H.Kulyýewden çilnendigini nygtaýar. Ýöne bu äheň meniňkem däl, meniň mugallymym, şahyr Halyl Kulyýewiňkem däl. Bu äheň – HALK DÖREDIJILIGINDEN. Onda belki, A.Atabaýewiň pikirçe, klassyk formada goşgy ýazmagam ogurlykdyr. A.Atabaýewiň özünde hem şunuň ýaly äheňli goşgularyň onlarçasynyň barlygyna güwä geçip bilerin. Ýöne onuňam, başga şahyryňam beýle etmäge haky bar. Eger biriniň setiri, bendi, pikiri, ideýasy, temasy, intonasiýasy, goşgusy öz adyňa geçirilse, onda başga mesele. Onda okyjylar köpçüliginiň öňünde şol adamy edebiýat ogurlygynda aýyplamak bolar.
A.Atabaýewiň “Goşgular-a täze, pikirler bolsa...” diýen şol makalasynda ýene-de şeýle sözler bar:

“Talantly şahyr N.Rejebowyň goşgusynda şeýle setirler bar:

“Adam ogly meňzeş seniñ ykbalyň,
Meňzeş seniň sallançakdyr, tabydyň”.

Bu setirleri şahyr “özüçe” ýazýar:

“Sallançak ýasaýan agaç ussasy,
Ahyr bir gün ýasaýandyr tabydam”.

Men şu goşgymda, hakykatdanam, şahyr N.Rejebowyň goşgusyndaky ýokardaky setirlerini özümçe işläýdimmikäm? Meseläni doly aýdyňlaşdyrmak üçin iki goşgynyňam asyl nusgasyny dolulygyna deňeşdirip görmek zerur. Diňe şeýle edilende hakykatyň üstüni açyp bolar:

Ýapraklaň ýüzünde derýaň döreýşin,
Derýada ýapraklaň reňňini gördüm.
Dogulýar, topraga duwlanýar ynsan,
Bugdaýda ynsanyň meňzini gördüm.

Otda gördüm daragtlaryň ösüşin,
Güllerde synladym sönüşin oduň.
Erkin rifmalaşýar ölüm hem ömür,
Ýaryň gije,
Ýaryň gündiz, eý adam!

Toýnagyň astynda çüýlenen nallar
Ýatladyp dur ýabylaryň hamydyn.
Ynsan, ogly meňzeş seniň ykbalyň,
Meňzeş seniň sallançakdyr tabydyň.
N.Rejebow “Meňzeşlik”

Ine-de, meniň goşgym:

Gije ýana-ýana ýaşyn paýradan
Ýa enedir, ýa şahyrdyr, ýa şemdir.
Galamyny bilbil ýaly saýradan
Şahyryň iline yhlasy çyndyr.

Bu dünýäniň şatlyk-gamyn jemleseň,
Olar gije-gündiz mysaly deňdir.
Hem dutaryň owazyny diňleseň,
Bir tary şatlykdyr, bir tary gamdyr.

Des-deňligi üçin şatlyk-gussasy,
Deňdir dünýäň şerbet bilen awusam.
Sallançak ýasaýan agaç ussasy
Ahyr bir gün ýasaýandyr tabydam.

Goşgularyň ikisinde-de “sallançak” we “tabyt” antonimleri bar diýäýmeseň, başga näme “meňzeşligiň” bardygyna özüm-ä düşünemok. “Ömür” bilen “Ömürem” biri-birine antonim sözler, bular barada bir şahyr goşgy ýazypdyr diýip, beýleki şahyrlaryň sesine suw sepilen ýaly etdirip bolmaz-a. Her şahyryň bu antonimlere öz garaýşy, öz filosofiýasy bar.
Şahyr N.Rejebow “ynsan oglunyň sallançagy bilen tabydynyň meňzeşligi” hakyndaky pikiri orta atmak bilen goşga nokat goýýar, meniň goşgym bolsa ömrüni sallançak ýasap geçiren, adamlara diňe şatlyk paýlamagy niýet edinen ussanyň öz erkine bagly bolmadyk dünýäniň kanunlaryna görä, günleriň bir gününde tabyt ýasamaga-da mejbur bolýanlygy hakyndaky pikir bilen jemlenýär.
Bu-da entek hemmesi däl. A.Atabaýew subutsyz pikirini has umumylaşdyrýar:
“...Ýaş şahyr Durdymuhammet Gurbanowyň goşgulary soňky döwürde metbugatda köp çap edilýär, bu ýaş ýigidiň hem goşgularyny doly analizleseň, setirleriniň köpüsiniň eýesini başga ýerden gözlemek mümkin. Bu ýaş şahyryň gözýetimi giň. Şonuň üçinem onuň käbir goşgularynyň eýesini rus edebiýatyndan hem beýleki doganlyk edebiýatlardan hem agtarmak mümkin. Ýaş şahyryň “Dörtburçluklar” diýen goşgusy Ý.Lewitanskiniň goşgusyny ýada salsa, başga bir goşgusy Ý.Smelýakowy ýada salýar”.
Metbugatda aýdylan şeýle sözleriň subut edilmelidigi düşnüklidir. Emma A.Atabaýew öz pikirini subut etmek üçin azara agalanok. Geliň onuň ýokardaky sözlerini özümiz bir ujundan derňäp başlalyň.
Rus we doganlyk halklaryň edebiýatynyň anyk haýsy awtorlaryndan meniň anyk haýsy goşgularymy agtarmak mümkin? Olar nirede we haçan çap edilipdir? Hany delil, fakt, mysal, subutnama? Meniň haýsy goşgym Ý.Smelýakowyň haýsy goşgusyny ýada salýar? Meniň adym bilen çap edilen goşgularyň hakyky eýeleri başga ýerlerden bolýan bolsa, olar kimler? Olaryň atlary, familiýalary ýokmuka?
Indi Ý.Lewitanskiniň goşgusyny ýada salýan “Dörtburçluklar” goşgusy hakynda.
Ý.Lewitanskiniň tutuş döredijiligini agtaryp çykyp, şeýle goşga duşmadym. Ýöne men Ý.Lewitanskiniň döredijiliginden spesialist däl, belki, onda şeýle goşgy bolsa-da bardyr, ýöne meniň özümde “Dörtburçluklar” diýen goşgynyň ýokdugyny welin açyk aýdyp biljek. Eger A.Atabaýew meniň “Dörtburçluklar” diýen goşgymyň bardygyny bilýän bolsa, nirede okanyny aýtmaly eken-dä!..
Edebiýat meýdany gaty giň. Ony beýdip öz duýgudaşlyk bildirmeýän ýaş şahyrlaryňdan gabanyp, olara töhmet atyp ýörmek juda gelşiksiz ýagdaý. Onda edebiýat üçin arkasyny şorladyp işläp biljek ýazyjylaryň hemmesi üçin ýeterlik meýdan bar ahyryn. Ol meýdanyň çägi tükeniksizdir.
Originallyk hakda her bir şahyr, şol sanda A.Atabaýewiň özi hem alada etmeli. Gynansagam, hut şu meselede A.Atabaýewiň özi, Magtymguly şahyt aýtmyşlaýyn, “ilki özüni düzetmeli”. Ýaşlaryň döredijiligine bagyşlanan plenumda aýdyşym ýaly: “Eger-de sözüň hakyky manysyndaky meňzeşlikler “gyrp-çyrplar”, “kak-soklar”, “özüňçe ýazmalar”, “göçürmeler” ogurlyklar hakynda gürrüň gidýän bolsa, onda bu ugutrdan Atabaýewiň döredijiligi uly bir monografiýa ýazyp bolardy”. Men bu sözlerimiň howaýy bir zat däldigini häzirlikçe diňe türkmen edebiýatyna salgylanyp, takyk mysallar bilen subut edeýin. Gynandyrýan ýeri, şeýle mysallar A.Atabaýewiň döredijiliginde el uran ýeriňden çykyp dur. Olaryň hemmesini ýekän-ýekän sanap çykmak mümkinem däl. Şonuň üçinem diňe käbir mysallara ýüzlenäýeliň:

“Ol hakda gazete ýazan sözleriň
Entek ol ölmänkä aýdan bolsadyň,
Halyny bir sorap gaýdan bolsadyň,
Belki, ol ölmezdi, ýaşardy, belki,
Adamyň gadryny bilmeli ilki”.
G.Seýitliýew.

“Ölende-de gerek ýöne dirikä
Adama hoş sözi gaýgyrman aýdyň”.
A.Atabaýew.

“Gowynyň gadyryn bilsinler diýip,
Erbetlik diýen zat döränmiş kem-kem”.
K.Gurbannepesow.

“Ýagşyň gadry bilinsin diýip tebigat
Ýamanlaram inderipdir dünýäme”.
A.Atabaýew.

“Janyň sagat wagty şunça il bolup,
Seniň saglygyňy goran bolsadyk.
Onda sen tabydyň içinde bolman,
Tabyt seniň pejiň içinde bordy”.
K.Gurbannepesow.

“Wah, şu ýatan – şu görgüli ölende,
Aýdan oňat sözlerňiziň ýaryny
Dirikä eşiden bolsady bende,
Diňlän bolsadyňyz onuň zaryny
Ölmezdi ol”.
A.Atabaýew.

“Owadan dünýäniň syry azaldy,
Düýnki syrlar bu gün eýýäm aýandyr.
Açyşly dünýäde açylman galan
Syr bar bolsa, meger, ol hem
Aýaldyr”.
B.Hudaýnazarow.

“Aýal diýen sözüň manysy giňdir,
Ýeke sözde düýpsüz çuňluk ýatandyr.
Manysyn bir sözde aýdaýmak kyndyr,
Aýal bize çözmesi kyn mataldyr”.
A.Atabaýew.

“Şoň üçinem gussa batan çaglarym,
Keselim bejerýän tebigat bilen”.
G.Ezizow.

“Gök otlara baryp derdiňi diýseň,
Otlar lukman bolup bejerer derdiň”.
A.Atabaýew.

“Ömrüň agajyndan düşüp dur günler,
Günler ömrüň eleginde elener”.
G.Ezizow.

“Agaçlar aýrylýar sakgaldan-saçdan,
Ýyllar ýaprak bolup düşýär agaçdan”.
A.Atabaýew.

Adamçylykdyr, tötänlikden ýa-da atdanlykdan, bir şahyry halys gowy görmegiňden haýsydyr bir setiriň beýleki şahyrlaryň setirlerine çalym etmegi gaty ähtimal. Ýaşlykda haýsydyr bir şahyra öýkünmegiňem mümkin. Ýöne bu ýagdaý A.Atabaýewiň döredijiliginde tötänligiňem, atdanlygyňam, galyberse-de, öýkünjeňligiňem çäginden bireýýäm çykdy.
Ol zerur hasap etse diňe bir şahyrlaryň setirlerini, bentlerini däl-de, tutuş goşgynyň süňňüni, pikirini, äheňini, temasyny, ideýasyny öz adyna geçirip goýbermegi gabahat işdirem öýtmeýär. Ine, meniň elimde şahyr Orazmyrat Gurdowyň “Lenini ýaralan gülläň agysy” goşgusy bilen A.Atabaýewiň “Lenin muzeýinde” goşgusy. Bu goşgularyň birinjisi “Türkmenistan” neşirýaty tarapyndan 1988-nji ýylda çap edilen “Bir başa bir Watan bar” goşgular kitabyna, ikinjisi bolsa, şol neşirýat tarapyndan 1979-njy ýylda çap edilen “Çuňluk” goşgular kitabyna girizilipdir. Goşgularyň ikisinde-de şol bir pikir, şol bir ideýa, şol bir intonasiýa, ýöne Atabaýewiň “Çuňlugynyň” O.Gurdowyň “Bir başa bir Watan bar” kitabyndan tas on ýyl öň çykanlygyna garamazdan, O.Gurdowyňam şol goşgusy “Çuňluga” girizilen A.Atabaýewiň goşgusyndan tas on ýyl öň “Edebiýat we sungat” gazetinde gazetinde çap edilipdi.
Öz wagtynda Nargylyç Hojageldiýew A.Atabaýewiň bu “uçran derdiniň” öňüni almagyň wajyplygy hakynda “Edebiýat we sungat” gazetiniň 1977-nji ýylyň 10-njy awgust sanynda howsalaly makala ýazypdy. Ýöne A.Atabaýew öz adresine aýdylan tankytdan özi üçin netije çykarmady.
Türkmen edebiýatynyň ýene bir tankytçysy Durdymuhammet Nuralyýewem özüniň “Şahyr bolçulygynda şygyr gytçylygy” makalasynda onuň bu derdi hakynda ýaňzydyp geçipdi.
Özi şeýle zatlar bilen meşgullanyp ýören adamyň beýlekilere bu ugurdan “degerli maslahat” bermäge moral hakynyň ýokdugyny ol unutdy. Şeýle bir pähim bar: “Terbiýe bermek üçin ilki özüň terbiýeli bolmaly”. Dogry aýdylan gürrüň. Belki, ýene-de mysal gerekdir?

“Iň bolmanda düýşümde gel”.
I.Nuryýew.

“Huda meden daşda ýarym,
Bagtym bolup düýşüme gir”.
A.Atabaýew.

“Bir bakyşda bendi etdiň gyz, niçik,
Gözleriňde beýle gudrat barmy ýa?”
T.Sadykow.

“Bir bakyşda bent eýledi gözleriň,
Gözleriňde aýry jady barmy ýa”.
A.Atabaýew.

Soňky mysal bilen A.Atabaýewiň ylalaşmazlygy mümkin. Sebäbi şu setirleriň alnan kitaby bolan “Çuňluk” T.Sadykowyň “Seniň hatlaryň” kitabyndan (redaktory A.Atabaýewiň özi) has ir çykdy. “Çuňlugyň” neşir edilen ýyly 1979-njy ýyl, ýöne T.Sadykowyň bu iki setirini hem onuň kitabyndan däl-de, “Ýaş kommunist” gazetiniň 1972-nji ýylyň 9-njy maýynda çykan sanyndan aldym. Diýmek, T.Sadykowyň bu iki setiri A.Atabaýewiň setirlerinden tasa ýedi ýyl öň çap edilen eken.
Indiki getirjek mysallarymyz A.Atabaýewiň “Dowamat dowam” poemasyndan.
Filologiýa ylymlarynyň kandidaty M.Amansähedow “Ýaşlyk” žurnalynyň 1988-nji ýylyň 8-nji sanynda çap eden makalasynda bu täwüre mysallara “ugur alyş täsirleri” diýip ýörite at dakypdyr. Özem şeýle täsirleriň ýokardaky ady agzalan poemada bardygynam ýatladypdyr. Alym sözüni dowam etdirip şeýle diýýär: “...ugur alyş täsiriniň şowly ýaş şowsuzdygyny ýüze çykarmak ýörite derňewiň obýekti. Ýöne, biziň pikirimizçe, ugur alyş täsirlenmesine aýratyn ýykgyn ediliberse-de bolmaz. Ondan soň dogrudan hem, birek-biregi inkär etmäge baryp ýetäýmek daş däl. Beýel bolmaýanda-da, döredijilik örüsi daralar. Iseleseň-iselemeseň, şahyrlary bir obýekte örklär. Munuň bolsa edebi döredijilikde känbir oňlanmaýandygy ykrar edilen hakykat”.
Jaýdar aýdylan sözler.
Belki, biziň bu getirjek mysallarymyz hem, A.Atabaýewiň pikiriçe “ugur alyş täsirleridir”, ýöne Magtymgula öýkünip, onuň filosofiýasyna çümüp goşgy ýazmak bir zat, onuň setirlerini çala-çula üýtgedip, setirleriň ene durkundaky şiresinden, maňzyndan zat goýman, öz eýeçilige geçirmek başga zat. Belki, A.Atabaýewiň bu eden işleri onuň üçin ogurlygam däldir. Ýöne biz bu zatlara dogurlygam diýip biljek däl. Mysal gerekmi? Baş üstüne:

“Asman diýrler zeminde, zemin diýrler asmanda.
Biur-birege gümanda, güman senden bihabar”.
Magtymguly.

“Asmandan gözläniň tapylýar ýerden,
Ýerden gözlän zadyň bardyr asmanda”.
A.Atabaýew.

Ýene bir warianty:

“Gelýärmi ol Ýeriň belentliginden,
Ýa gelýärmi çuňlugyndan asmanyň”.
A.Atabaýew.

Üçünji wariantda Magtymgulynyň “senden” diýen sözüne diňe “menden” diýen üýtgeşiklik girizilýär. Ine, ol:

“Asman” diýseň zeminde,
“Zemin” diýseň asmanda.
Bir-birine gümanda,
Güman menden bihabar”.
A.Atabaýew.

“Özi gaýyp zülpleri ýeldaýa aşyk bolmuşam”
Magtymguly.

“Özi gaýyp hem zülpleri ýeldaýa
Men aşyk bolmuşam arşda-kürsde”.
A.Atabaýew.

“Durusyn içmişler laýa sataşdym”.
Magtymguly.

“Durusyn içmişler,
Galdy gyrmança”.
A.Atabaýew.

“Asla seni görmemişem, dildarym”.
Magtymguly.

“Asla seni görmesem-de, dildarym”.
A.Atabaýew.

“Yşk dagyn assalar gögüň boýnundan,
Gök titreýip, çeke bilmez bu derdi”.
Magtymguly.

“Ynsan yşkyn gök boýnundan sallasaň...
Ynsan yşkyn daglar göterip bilmez”.
A.Atabaýew.

“Niçe wagtdan bäri iýip doýmaz sen,
Aklyny aldyran däli dünýä, heý”.
Magtymguly.

“Köne dünýä gan içipdir, ganmandyr,
Öz perzendin öz perzendi sanmandyr”.
A.Atabaýew.

“Güne garşy dogan aýy gözel sen”.
Magtymguly.

“Çykmazmyň sen güne garşy lowurdap”.
A.Atabaýew.

“Käşgä adfam bu dünýäge gelmese,
Gelenden soň ömür sürse, ölmese”.
Magtymguly.

“Owal adam bu jahana,
Gelmeseýdi dünýede.
Gelenden soň ömür sürse,
Ölmeseýdi dünýede”.
A.Atabaýew.

Mysallary ýene-de näçe uzaltsaň uzaldybermeli.
Eger-de Magtymguly diri bolan bolsady, ol öz mirasyny goramagyň müňde bir tärini tapardy. Beýik Pyragy: “öz bossanymy ygtybarly halkyma tabşyrdym” diýip arkaýyn ýatyr. Onuň bossanyny goramalam, ol lälezarlyga eýeçilik etmelem onuň yzynda galan halky. Ol öz bossanynyň beýle-beýle talanjagyny nireden bilsin?! Bu zatlar üçin A.Atabaýewi Magtymgula meňzedip ýörenlerem bolupdy. Ýöne bu ýerde A.Atabaýewiň Magtymgula meňzeşliginiň däl-de, Magtymgulynyň Magtymgula meňzeşliginiň bardygy köre-de bellidir. Näme, öwrüp-çöwreniň bilen Magtymgulynyň setirleri A.Atabaýewiňki bolaýýarmyşmy?
A.Atabaýewiň dörediji ýaşlara bagyşlanyp geçirilen plenumda eden dokladynda ýene-de şeýle sözler bar:
“Aýdan sözüň bilen, edýän ündewiň bilen, wagyz edýän filosofiýaň bilen edýän işiň deň gelmese, hakyky ýazyjy bolup bolmaz”.
Mamla gürrüň. Ýöne bu ilki bilen A.Atabaýewiň özüne degişli. Ile maslahat bermek üçin, kärdeşleriňi aýyplamak üçin, ilki öz döredijiligiňe nazar aýlamaly.

Durdymuhammet GURBANOW.

“Sowet edebiýaty” žurnaly, 1989 ý.