Musulmanlary syýasy gaflatdan açan hökümdar: Nureddin Zeññi

HAÇPARAZLARA GARŞY MUSULMANLARY SYÝASY GAFLATDAN AÇAN HÖKÜMDAR: NUREDDIN ZEÑÑI

Musulmanlaryñ bedibagtlygyny ýeñip, sandan çykan ýolbaşçylary duşman öñündäki gaflat ukusyndan açan türk(men) hökümdary Nureddin Zeññi 1174-nji ýylyñ 15-nji maýynda gözlerini hemişelik ýumdy

Seljuklaryñ Anadolyda gazanan ýeñişleri Rim imperiýasynyñ mirasdüşeri bolup oturan wizantiýalylaryñ köşgüni uly gaýgy-aladalara goýýardy.
Ýañy on ýedi ýaşan hökümdar Gylyçarslan günbatar Egeýden Anadolynyñ günorta-gündogaryna uzaýan sebitde hökümdarlygyny ýola goýupdy.
Wizantiýa köşgi Rim papasyna ýollan hatlarynda "türk(men)ler mukaddes uruş bilen togtadylmasa, Ýewropanyñ ýakyn taryhda başdan geçiren "emewi trawmasynyñ" gaýtalanyp biljekdigini aýdýardy.
Rim papasy Urban II Fransiýada Klermon gurultaýyny geçirdi we Ýakyn Gündogarda ähli deñagramlylygy üýtgedip taşlajak karar kabul etdi.

Fransiýada geçirilen Klermon gurultaýy

Karara laýyklykda Ýewropadaky ähli patyşalyklara we knýazlyklara habar ýollap, Ierusalimiñ musulmanlaryñ elinden azat edilmegini maksat edinýän ýörişe gatnaşmaga çagyrdy.
Bu ýörişler taryha "haçly ýörişler" ady bilen girdi. Pýotr Amýenskiniñ serkerdeliginde uly goşunyñ düzülmegi kän wagta çekmedi.

Birinji haçly ýörişi

Bu goşun gury ýeriñ üsti bilen Balkan ýarymadasynyñ üstünden aşyp Stambula geldi. Ilkibaşda dagynygam bolsa, goşun Stambula golaýlaşanda ulalyp, sany on müñlerlerden, ýüz müñlerden agypdy.
Wizantiýalylar ýol aşyp gelem bu uly goşuny şäherde saklaman, Iznigiñ eteginde gurlan "Pelekanon" ştabyna ýerleşdirýärdi.
Bu äpet goşundakylaryñ birem Anadolyny bilmeýärdi we harby düzgün-nyzama eýe däldi.
Gylyçarslanyñ jansyzlary-da bu boýunça maglumat beripdi. Ýaş soltanyñ goşuny azam bolsa, dessine herekete geçip, deñiziñ çägesi ýaly Drakon jülgesine ýaýrap ýatan haçparazlary 1096-njy ýylyñ 21-nji oktýabrynda aljyraññylyga saldy.
Ýaş soltan haçparazlary doly diýen ýaly ýok edipdi we ilki duşuşygynda uly ýeñiş gazanypdy.
Ikinji haçparaz kerweni Iznik ýolundan gelende, Gylyçarslan Malatýany zabt edip almagyñ ugrundady, ilkinji ýeñşiniñ beren badyhowalygy bilen hereket eden ýaş türkmen hökümdary uly ýalñyşlyk goýberdi.
Gabaw astyna alan şäherine tarap gaýdanda eýýäm giçdi. Haçparazlar seljuklaryñ paýtagtyny gabaw astyna alypdy. Ýaş hökümdaryñ galyñ sowutly we berk düzgün-nyzamly goşuny ýeñmegi mümkin däldi.

Hut Gylyçarslanyñ özüniñem gatnaşan birnäçe synanyşygy şowsuz tamamlanýar.
Şonuñ üçinem soltan paýtagtyny we halkyny yzda galdyryp, Anadolynyñ içlerine tarap çekilmäge başlaýar.
Bu ýeñliş diñe türk(men)leriñ häkimiýeti astyndaky Günbatar Egeýiñ elden gitmegine dãl, eýsem külli yslam äleminiñ otly halkanyñ içine düşmegine sebäp bolupdy. Bu ýeñlişden soñ haçparazlaryñ demirgazykdaky ýörişlerinde serkerdeligi eline alan Balduin Urfa tarap gaýtdy.
1097-nji ýylda Urfany doly golastyna geçiren haçparazlar has soñra ýüzüni Antakýa tarap öwürýär.
Kenara gelip urulýan tolkunlar ýaly haçparaz leşgerleri musulman ýolbaşçylaryñ elindäki sebitlere gazaply urýardylar we uly ýeñişleri gazanýardylar.
Antakýany elinde saklaýan hökümdar Ýagybasan birnäçe ýüz atlysy bilen zordan janyny halas edipdi we şäheri düýpli garşylyk görkezmezden terk edipdi.

• Ierusalimiñ talanmagy

Haçparazlar musulman ýolbaşçylaryñ özara agzalalyklaryndan we çaknyşyklaryndan peýdalanyp, üç ýyla ýetirmän häzirki Ýakyn Gündogar diýip ýurtlaryñ ep-esli bölegini basyp alypdylar.
Indi mukaddes maksatlary bolan Ierusalimiñ üstüne çozmaga hiç bir päsgelçilik galmandy.
Ierusalim şäheri musulmanlaryñ birinji kyblasydy we Hezreti Omaryñ (r.a) döwründe eýelenipdi.
Hezreti Omar şähere hristian we jöhit jemagatynyñ kethudalary bilen bilelikde giripdi we şäheriñ magnawy atmosferasyna uly hormat-sylag edipdi.
Hezreti Omaryñ şähere girende birinji eden işi beýleki dinleriñ mukaddes ýerlerini aýlanyp görmek bolupdy, namaz wagty gelende bolsa hristian jemagatynyñ patriarhyndan nirede namaz okap boljagyny sorapdy.
Patriarh şol wagt duran ýerlerinde namaz okap biljekdiklerini aýdanda, Hezreti Omar çalaja ýylgyryp munuñ dogry bolmajakdygyny aýdýar.
Hezreti Omar özünden soñ geljek musulmanlar "Omar şu ýerde namaz okady diýip, bärik eýe çykjak bolarlar" diýip, ol ýerde namaz okamandyr.
Ol bu hoşniýetli çemeleşmesini esaslandyryp, Ierusalimde "Hezreti Omar" metjidini gurdurdy we beýleki dinleriñ ybadathanalaryna degilmeginiñ öñüni aldy.
Haçparazlar 1099-njy ýylyñ 15-nji iýulynda Ierusalime girende birinji eden gabahatlyklarynyñ biri "Hezreti Omar" metjidini haraplamak boldy we ýene bir diniñ agzalary bolan müñ jöhidi hawralaryna (ybadathanalaryna) gabap ýakdylar.

Haçparazlaryñ Ierusalime girişi

Bu basybalyjylykly ýörişden soñ Ierusalim korollygy yglan edildi we Gotfrid tagta çykdy.
Haçparazlar güýjüni musulmanlaryñ geleñsizligineen, agzalalygyndan, biri-birlerine göripliginden, gorkaklygyndan alýardy.
Emeldarlar özüni hamana ýerleri basylyp alynmadyk ýaly biperwaý alyp barýardylar. Haýsydyr bir musulman emir ýa-da serkerde güýçlenip başlasa, beýlekiler derrew onuñ aýagynyñ aşagyny gazyp başlaýardylar. Gaýtam şu babatda pereñliler bilen dil düwüşmäge-de utananokdylar.
Halk bolsa haçparazlaryñ zulumy astynda titräp-gagşap durdy. Munuñ iñ esasy sebäbi-de, haçparazlar basyp alan şäherlerinde özlerine garşy giden adamlary gorkunç formada öldürýärdi.
Hatda musulman halklaryñ ýüregindäki haçparaz gorkusyny artdyrmak üçin "Tafurlar" atly adamhor (adam etini iýýän) goşun bölümleri-de döredilipdi. Ýewropadan gelen bu hristian urşujylar öldüren musulmanlarynyñ etini iýip tanalan esgerlerdi.

Bu gorkunç wagşyýanalyk ýazyjy Amin Malufyñ "Araplaryñ gözi bilen haçly ýörişleri" atly kitabynda şeýle beýan edilýär:

"Günbatarly basybalyjylar gurbanlary bolan şäher halkyny diñe aç ölmezlik üçin iýipdirlermi? Baştutanlary ertesi ýyl Rim papasyna ýollan resmi hatynda bu barada şeýle ýazýar: "Maarada goşun aýylganç gahatçylyga uçrady we bizi musulmanlaryñ jesetleri bilen oññut etmäge mejbur etdi". Ýöne munuñ özi ýüzugra aýdylan söze meñzeýär. Çünki Maara sebitiniñ halky bu ugursyz gyş geçýänçä açlygyñ şeýle düşündirişe mätäç däl hereketlerine şaýat bolupdy.
Özem şol adamlar "Tafurlar" diýýän fanatikleşen frank bandalarynyñ düzlük ýerlere ýaýrap, musulman etini iýmek isleýändiklerini aýdyp gygyrandyklaryny we agşamlaryna oduñ daşynda awlaryny iýmek üçin üýşendiklerini görüpdir.
Bu mejburylygyñ döreden adamhorlugymy ýa fanatizmden dörän adamhorlukmy?
Bularyñ barsy ynanyp bolmajak zatlara meñzeýär, emma şaýat bolunanlar, gürrüñ berilýän wakalar, gürrrñ berilýänleriñ üstüne çöken hapa howadan ötri ýüregiñi bulaýar.
Maara çaknyşygyna gatnaşan pereñli hronikaçt Albert d'Aiksiñ bir sözi bu baradaky aýylgançlygy başga mysala mätäçlik duýdurmazdan şeýle suratlandyrýar: "Biziñkiler diñe öldürilen türkleri we musulmanlary däl, eýsem itleri-de iýmekden gaýra durmaýardylar!"

Bizar-peteñi çykan, durmuşdan ýadan, gorkuzylan, titräp-gagşap duran musulman halk mundan beýläk asmandan inhek halasgäre garaşýardy, çünki başlarynda oturan emirlerdir serkerdeleriñ muny başarmajakdyklary görnüp durdy.

• Şum taryhy türkmen hökümdary we onuñ kürt serkerdesi ýykmagy başardy: Ymameddin Zeññi we Şirkuh

Ierusalim elden gidenden soñ Bagdat, Kair, Konýa hiç bir musulman paýtagty howpsuz däldi.
Musulmanlaryñ bedibagt taryhy türkmen serkerdesi Ymameddin Zeññiniñ Mosul atabegligine geçmegi bilen üýtgedi.
Bu türkmen serkerdesi ýüzlerçe köşgüniñ bardygyna garamazdan birinde-de bolanokdy, atyñ üstünden düşenokdy.
Onuñ iñ uly maksady musulmanlary haçparazlara garşy birleşdirip, kyrk ýyldan agan haçparaz zulmuny soñlandyrmakdy.
Şol maksat bilen Urfany täzeden eýeledi we Antakýanyñ üstüne ýörişleri gurnady.
Haçparazlar az wagta çeken aljyraññylyjdan soñ derrew jemlenişdi we Rim papasy Eugeniusdan täze haçly ýörişini geçirmek üçin kömek sorady.
Papalyk bu çagyryşa oñyn jogap berip, sany 70 müñden geçýän täze goşuny Ymameddin Zeññini ýok etmek üçin sebite ýollady.

Zeññini ýok etmek üçin herekete geçen uly haçparaz goşuny garaşmadyk duşmanyna duçar boldy.
Gylyçarslanyñ ogly Soltan Masut kakasynyñ ýeñlen ýeri Eskişehirde haçparazlaryñ üstüne döküldi we olardan kakasynyñ aryny aldy.
Zengi’yi yok etmek için harekete geçen büyük Haçlı ordusu, hiç beklemediği bir düşmanı karşısında buldu.
Söweş tamamlananda äpet haçparaz sülsadyndan bary-ýogy bäş müñe golaý urşujy galypdy.
Giýom Tirskiý “Birinji we ikinji haçly ýörişleriniñ senenamasy” atly işinde Soltan Masudyñ ýeñişini şeýle gürrüñ berýär:
"...Söweşden öñ ýarag, güýç, san taýdan deñleşip bolmajak ýaly görünen güýçli birliklerden we söweşjeñ rysarlaryñ güýçlerinden nam-nyşan ýokdy. Oña gatnaşanlaryñ aýtmagyna görä 70 müñ demir sowutly atlydan we pyýadadan ondan bir bölegi-de galmandy".
Soltan Masudyñ ýeñişi Ymameddin Zeññiniñ operasiýalaryny tizleşdirdi. Ol kürt serkerdesi Şirkuh bilen bile yzly-yzyna uly-uly ýeñişleri gazanýardy.
Kelte boýly Şirkuh gaharjañ häsiýetine garamazdan Zeññä uçursyz wepaly serkerdedi.

Ol taryha adyny Sinaý çölüni bäş-on atlysy bilen aşyp, Fatimi imperiýasyny soñlandyran we Müsüri zabt edip alan serkerde hökmünde ýazdyrypdy.
Şol ýörişde Şirkuhyñ ýanynda Ýusup atly ýaş inisi bardy. Bu ýigdekçe geljekde Selaheddin Ýusup ady bilen tanalyp, Ierusalimi eýeläpdi.

• Nureddin Zeññi taryh arenasyna çykýar

Nureddin Zeññi kakasynyñ ölüminden soñ hökümdar boldy. Duşmanyny iki ugurdan yzarlan Zeññi dessine herekete geçdi.
Bu iki duşmanynyñ biri haçparazlar bolsa, beýlekisi-de batyny terror toparlarynyñ üsti bilen sebiti howp astynda goýýan şaýylardy.
Haçparazlara garşy uruşdan başga strategiýa ýöretmeýän Zeññi şaýylara gezek gelende hem maddy, hem magnawy uruş yglan edipdi.
Zeññi şaýylyk düşünjesiniñ ýaýylmagynyñ öñüni almak üçin sünni ynanjyny güýçlendirip we kyrka golaý medrese gurduryp, ylym-bilim boýunça alnyp barylýan işleri goldady.
Munuñ özi Nyzamylmülküñ "Nyzamyýa" medreselerinden soñ girişilen iñ uly pedagogiki hereketdi.
Şeýle-de, halkyñ ýüregine aralaşan haçparaz gorkusyny aýyrmak üçin Zeññiniñ döwründe jumga hutbalarynda Ierusalimiñ täzeden eýelenmegine çagyryş edilýärdi, bu barada şahyrlara şygyrlar ýazdyrylýardy.
Bu syýasat arkaly Nureddin Zeññi musulman emirleriniñ we serkerdeleriniñ özüne garşy hüjüme geçmekleriniñ ýa-da bileleşmeginiñ bolup biläýjek mümkinçiliklerini aradan aýrypdy.
Bu syýasat gysga wagtyñ dowamynda garşylyklaýyn jogabyny alypdy: Dymaşyk we Müsür doly Zeññiniñ golastyna geçipdi.
Müsürde fatimileriñ doly ýok edilmegi haş-haşynlara meñzeş terror toparlarynyñ sünni-yslam ýurtlarynda dagy-duwara gara bermezligini gazanypdy.
Nureddin uruşyñ, pyssy-pyjurlygyñ we hiläniñ gol-pudak ýaýradan dawa-jenjelli ýurtlarynda adamkärçilik gymmatlyklaryny öñe tutup, musulman ilatyñ söýgüsini gazanypdy.
Ibn Esir onuñ artykmaçlyklary barada şeýle ýazýar:
"Geçmişde ýaşap geçen hökümdarlaryñ ömürnamalaryny okadym we bularyñ arasynda ilkinji dört halyfdan başga Nureddin ýaly merdanasyna we adylyna gabat gelmedim".

Ibn Esir onuñ hakyky döwlet adamsydygy hakda-da şeýle ýazýar:
"Nureddiniñ aýaly bir gezek gerek-ýarak zatlaryny almaga ýeterlik pulunyñ ýokdugyndan zeýrenýärdi. Nureddin Hymsda eýelik edýän we ýylda ýigrimi dinara golaý girdeji berýän üç dükanyny oña berdi. Emma aýaly munam az gördi welin, ol aýalyna şeýle diýdi: "Şundan başga zadym ýok. Elimdäki barja pulum meniñ musulmanlaryñ hazynadary bolandygym üçin we sen sebäpli olara hyýanat edip, o dünýämi dowzahyñ oduna giriftar edip biljek däl".
Emirleriñ we serkerdeleriñ her tüýsli erbetlikleri gaýyryp, pereñliler bilen dil birikdirip musulmanlary öldürmekden gaýtmaýan döwründe Zeññiniñ oklaw ýaly dogry we halal adamdygy yslam dünýäsini çäksiz heýjana salypdy.
Iñ uly arzuwy Ierusalimi eýelemek bolan Zeññi bu arzuwyna ýetip bilmedigem bolsa, onuñ serkerdelerinden Selaheddin Eýýuba şol arzyly ýeñişi gazanmak nesip edipdi we ol hökümdarynyñ Ierusalimi eýeländen soñ "Mesjidi-Aksada" goýmak üçin ýasadan münberini Halapdan Ierusalime getirdip, Zeññiniñ hormatyna baş egipdi.
Zeññiniñ iñ uly ýeñişi - musulmanlaryñ elindedigine garamazdan haçparazlar bilen bileleşip musulmanlaryñ üstüne çozmakdan utanmaýan Şamyñ gäbiazan emeldarlarynyñ tepbedini okamak boldy.
Zeññiniñ Şam ýörişine halk köpçüligi hiç hili garşylyk görkezmän, hökümdarlary Abakdan ýüz öwrüp, Zeññiniñ tarapyna geçipdiler.
Şamly taryhçylar bu ýagdaýy şeýle beýan edipdirler:

"Gala diwarlarynyñ üstünde esgerlerdenem, şäher halkyndanam bir adam ýokdy, diñe diñi goramak tabşyrylan az sanly türk(men) bardy. Nureddiniñ esgerlerinden biri jöhit aýalyñ aşaklygyna ýüp sallan burçuna tarap süýşdi. Ol bu ýüpden ýapyşyp ýokaryk dyrmaşdy, hiç kime bildirmän galanyñ depesine çykdy we yzyndan gelen birnäçe ýoldaşy gala diwarynyñ depesine baýdak dikdi we "Ýa Mansur" ("Eý ýeñiş gazanan") diýip gygyrmaga başladylar.
Şamdaky goşun bölümleri we halk köpçüligi Nureddine, onuñ adalatyna we at-owazasyna duýýan ýakynlygyndan ötri goranmakdan el çekdiler. Bir gazykçy gazygy bilen şäheriñ gündogar derwezesine ("Baby-Şarky") ylgady we kilidi döwdi. Esgerler şol ýerden içerik girdiler we hiç hili garşylyga uçramazdan esasy köçelere siñdi. Tomas derwezesi-de ("Bab-Tuma") esgerlere açyldy. Ahyrynda Mälik Nureddin ukyp-başarnygyny görkezmek bilen bir hatarda, uçdantutma hemmesi açlygyñ we kapyr pereñliler tarapyndan gabalmagyñ gaýgysyndan başga zady bilmeýän halkyn we esgerleriñ uly şatlyk-şagalañy astynda şähere girdi".

Musulmanlaryñ bedibagtlygyny ýeñip, sandan çykan ýolbaşçylary duşman öñündäki gaflat ukusyndan açan türkmen hökümdary Nureddin Zeññi 1174-nji ýylyñ 15-nji maýynda gözlerini hemişelik ýumdy.
Dymaşyk, Müsür, Şam ýaly yslam ýurtlary onuñ döwründe azat edilip, haçly ýörişleriñ bady gowşadyldy.
Zeññiniñ mirasyna eýe durup, Ierusalimi eýelejek gahryman bolsa meşhur kürt serkerdesi Şirkuhyñ inisi Ýusup, ýagny Selaheddin Eýýuby boldy.

Mehmet MAZLUM ÇELIK.

Anna, 15.05.2020 ý.