Kim bu haýynlar?

KIM BU HAÝYNLAR?

Ýurt daş-kesegiñ astyndaka syýasatyñ çakdanaşa agyrlygy gerdenimizden basyp mynjyradyp barýar.
Öññin Aýtunç Erkin jañ etdi:
- Bu iki aýlyk saýlaw döwri neneñ geçerkä, eýýämden hemmeler biri-birine nähili erbet sözleri aýdýar.
Onuñ diýjek bolýany diñe köpçülige açyk çykyşlar däl.
Ýokarlarda-da hemmeler biri-birine agyr aýyplamalary ýöñkeýär.
Ýokarlarda hemmeler biri-birini "gizlin pyglyny" saklamakda aýyplaýar.
Ýokarlarda hemmeler özüni ýerli we milli, garşydaşyny "daşarky güýçleriñ guýrugy" hasaplaýar.
Hemmeler paltasyny ýiteldýär.
Şonuñ üçinem zol-zol agyr sözler ulanylar. Bularyñ başyny haýyn we hyýanat sözleri çekýär!
Garşydaşlar biri-birlerini "mukaddeslige haýynlyk" ýa-da "ýurda haýynlyk" (watan dönükliginde) etmekde aýyplaýar!
Megerem, öñümizdäki iki aýyñ dowamynda "hyýanat içinde", "erbetlik edýär", "zyýan berýär", "terrorçy", "pitneçi" ýaly agyr sözleri ýygy-ýygydan eşider durarys.
Iki aýlyk döwrüñ dili şular ýaly boljaga meñzeýär...
Saýlaw döwründe giñ gatlaklar bilen şular ýaly bolgusyz dil arkaly gepleşiler...
Bularyñ dogry ýa-da hakykatdygy köplenç wajybam bolmaz: garaýyşlar, pikirler, tankydy bellikler aýlawly söz sokup, paýyş söz aýdyp beýan ediler...
Syýasy liderleriñ "Baý Kemal" ýaly äsgermezçilikli ýüzlenmeleri-de indi hiç zat bolup galdy, galaram...
Hasam ýamany, hiç kim paýyş söz aýdylmagyndan ynjalyksyzlyk duýmaz ýaly ýagdaýa geldi, öwrenişip gidipdirler! Ýadyñyzdadyr, geçen ýyl bolupdy: Erdoganyñ Trabzonda sahna çykaran çagajygy Kylyçdarogluna "haýyn" diýip gygyrdy!

* * *

Hawa, "hyýanat" sözi syýasat meýdanynda nähili añsat ulanylýar?
Munuñ näderejede howply netijelere alyp barýandygyny hiç kimse pikir edenokmyka?
Bir mysal bereýin.
Nemes dilinde “dolchstoblegende” diýen söz bar, “ýeñseden pyçaklamak" manysyny berýär! Birinji jahan urşundan ýeñlip çykan Germaniýada käbirleri (Protestant sudunyñ popy Bruno Dýoringiñ wagyzyna esaslanyp) sözde "hyýanat edenleri" saýlaw kampaniýasynda ulanmaga başlady.

Gitler "Maýn Kampf" kitabynda syýasata şol sebäpli girendigini ýazdy. (Gitler Rihard Wagnere şonuñ üçin hoşallyk bildirmedimi? Wagner 1876-njy ýylyñ operasy "Götterdammerung"-da («Гибель богов») otrisatel hilegär Hagen eseriñ gahrymany Zigfridi ýeñsesinden naýza sünjüp öldürdi!)
Nemes faşistleri häkimiýet başyna geldi welin, "ýeñseden pyçaklaýan haýynlary" anyklap, ölüm lagerlerine ýollady: jöhitler, çepçiler (sosialistler)...
Gynansak-da Germaniýanyñ ähli sagçy-konserwatiwleri bu "ýeñseden pyçaklama hekgedine" goldaw berdi, goşant goşdy...
Görşüñiz ýaly "hyýanat-haýyn" ýaly syýasat diliniñ neneñsi tragediýalara sebäp bolandygyny bilmek gerek...
Germaniýa ýaly bolmasa-da, "Sowuk uruş" döwründe türk çepçilerine "haýyn" diýip, nijeme hunabalar çekdirilmedimi?

* * *

Hyýanat we haýyn sözleri...
"Boýun etmek ýa-da boýun bolmak" manysyny berýän latyn dilindäki “tradere” sözünden ýasaldy.
Rim imperiýasyna garşy çykan hristianlar üçin ulanyldy...
Ilkibaşda watana hyýanat etmişi hökümdara garşy gidene ýöñkelýärdi! Hökümdara wepalylyk borjuna amal etmedik we oña garşy giden raýatlar haýyn hasaplanardy. Şu günki meñzemänem duranok, hä? Ýeri, bolýa...
Diñe Türkiýede däl, şeýle sözler soñky döwür yslam ýurtlatynyñ köpüsinde ulanylýar. Meselem: Bir döwür Päkistanda harby döwlet agdarlyşygyny gurnandygy üçim alkyşlanan Perwez Müşerref wagty-sagsdy geldi welin, "watana hyýanat" etmekde aýyplanyp, jogapkärçilige çekildi!

Şular ýaly ýüregedüşgünç gürrüñi uzaldyp durjak däl. Aýtjak bolýanym:
Hyýanat, haýyn, bimessep (kalleş) ýaly sözleri gündelik syýasatyñ diline öwürseñiz, soñy erbetlik bilen gutarjak wakalara sebäp bolarsyñyz. Hyýanat-haýyn sözi bir ujy howply garpyşma formasy...
Saýlawlara şolar ýaly zoñtar, gödek, agzalalyk salyjy, diskriminasion dil bilen girmegiñ ýurda peýdasy ýok. Gaýrat ediñ, ünsli boluñ, hemmämiz bir üçegiñ astynda saýalaýas...

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 15.03.2023 ý.