Leningrad (Peterburg): Bir şähere degişli bolmak

LENINGRAD (PETERBURG): BIR ŞÄHERE DEGIŞLI BOLMAK

Eýsem adam "meniñ şäherim" diýende, şol şäheriñ özüne degişlidigini ýañzytjak bolýarmy ýa-da oña doly boýun bolanlygyny nygtaýarmy?

Eýsem adam ýakynlaryna "meniñ" diýende, olara eýe çykýandygyny aýtjak bolýarmy ýa-da kime degişlidigini ýañzydýarmy?
Meselem, "aýalym", "gyzym", "tanşym" diýende... "Mekdebim", "uniwersitetim" diýende... Ýa-da "dogduk depäm" diýende?
Eýsem adam "meniñ şäherim" diýende, şol şäheriñ özüne degişlidigini ýañzytjak bolýarmy ýa-da oña doly boýun bolanlygyny nygtaýarmy?
Wagtal-wagtal mende şular ýaly geñsi soraglar döreýär. Kämahalam meñ pikirimçe başgalaryñ ýadyna gereginden has köp düşýän soraga jynym düşýär.
Meselem, türkler nämüçin "nireli sen?" diýip soramagy öte gowy görýär? Nämüçin şu sorag berilmese hiç kim bilen tanşyp, ysnyşyp gidiberenok?

* * *

"Nireli sen?" Bu sorag meni iñ köp kyn ýagdaýa salýan soraglaryñ biri.
Ony her gezeginde birinji gezek eşidýän ýaly aljyraýaryn, ýygrylýaryn.
"Nirelikäm?". Dogrudanam, men nireli?
Doglan ýerime seretseñ-ä, Adana.
Ene-atamyñ asly Kastamonu. Ýaşlyk ýyllarymyñ gaçybatalgasy Stambuldy.
Birem "izmirli" boljak bolşum gyzykly, olam hökman hasaba alynmaly.
Iñ köp wagt (ýigrimi ýyl) ýaşan şäherim Moskwa.
Ýene birnäçe şäheri ýazyp bilerin, emma uzaldyp oturmaýyn. Megerem özümi tapan ýerim Leningrad boldy. Ýaşlygymy mazasyny duýan ýerimem şol ýer.
Netije?
Indi men nireli?..
"Leningradly" diýsem aýyp ýa jenaýat bolaýarmyka? Bular ýaly jogaplaryñam almyty barmy?

* * *

Peterburg, Sankt-Peterburg ýa-da ruslaryñ köplenç aýdyşy ýaly Piter... Bir döwür Petrograd (1914-1924), ýene bir döwür Leningrad (1924-1991)…
1918-nji ýylda paýtagt statusyny Moskwa aldyranam bolsa, oña şindizem "ikinji paýtagt" diýilýär.
"Demirgazyk paýtagty", "medeni paýtagt", "ak gijeleriñ şäheri", "demirgazygyñ Wenesiýasy", "Ýewropa açylan penjire" we başga-da lakamlary bar.
Emma düýp esasy zat bu däl. Onuñ owadanlygy hemme zatdan öñde. Diñe owadanlygy-da däl, häsiýeti-de şeýle. Ýagny, şäheriñ her äden ädimiñizde duýlup duran özboluşly häsiýeti, aurasy...
Oña heniz gidip görmedige, şol duýgulary başdan geçirmedigile bulary düşündirmek kyn.
Şäheriñ Dostoýewskiniñ, Çernyşewskiniñ, Leniniñ ysy gelip duran künjeklerini, taryha we edebiýata ýaýylyp ýatan Newskiý prospektinde bir aşaklygyna, bir ýokarlygyna gezim etmeseñ, derýa bilen Moskwa otly duralgasynyñ arasynda ýöräp ýadamasañ hasap däl.
Adatça deñize bolan söýgä öwrenişip gidipdiris, ýöne bärde Baltika deñzinden has beter Newa derýasyna kökerileniñizi duýmanam galarsyñyz.
Ýüzden gowrak kanal bilen şäheri bogun-bogun gurşap alan inçelige, Tomusky baga, dünýäde deñi-taýy bolmadyk Ermitaž muzeýine, 1917-nji ýylyñ Oktýabr rewolýusiýasynyñ mekany Köşk meýdanyna, Pawlowskdyr Puşkin ýaly ýer ýüzüniñ behişdi posýoloklaryna, şäheriñ nemes faşistlerine garşy 900 güne çeken goragynyñ simwollaryna dañlyp galarsyñyz.

* * *

Şäheriñ 900 güne çeken goragy diýýän-ä?.. Bu ýöne bir diýlip geçmeli gürrüñ däl.
1941-nji ýyl. Gitlerçi Germaniýa bar güýji bilen Leningradyñ üstüne abanypdyr. Sowet Soýuzynyñ ikinji paýtagtyny basyp almak diñe harby taýdan däl, şol bir wagtyñ özünde syýasy moral taýdanam ullakan ýeñiş bolmalydy.
Şäher gabalan, hüýt-gara halkanyñ içine alynan ýagdaýda. Gabaw 900 güne çekipdid.
Döz gelinen diñe uruş däl, añzakly gyşlaram ara girýär, iñ ýamany-da açlyk belasy...
Häzir Peterburgyñ muzeýlerinde şol döwür halka gündelik azyk hökmünde berilen bir dilim çöregi, köçelerde köplenç söweşip däl-de, açlykdan ölenleri görkezýän köp sanly eksponat bar.
Eger Leningrad elden giden bolsa, Baltika porty we onuñ töweregi elden giderdi. Belki-de, Stalingrad ýeñişi-de bolmazdy. Uruş başga hili gutaryp, Ýewropa faşizmiñ penjesine düşübem bilerdi.
Bütin bu zatlaryñ bolmazlyhy we Leningradyñ adyna mynasyp mertebesi bilen goranyp bilmegi üçin ýüz müñlerçe adamyñ ölmegi gerekdi. Käbir çeşmeler gabaw döwründe 600 müñ, käbirleri bolsa 1 million 200 müñ adamyñ wepat bolandygyny aýdýar.
Hernä ýeñdiler. Ýeñiş ölen we diri galan leningradlylara ýar boldy.
Leningrada "gahryman şäher" adyny berdiler. Elbetde, gahrymançylyk hormat goýulmagyna mynasyp. Emma orden-medal ýa at wajyp däl. Bärde kalbyña başga duýgy agram salýar. Haýran galmak, mähir-söýgi...
Söýgi diýlende, başgaça bolaýýa...
"Men leningradly" diýende ony gysymyña gysyp, jübiñe salyp bileñok, onuñ deñizinden, derýasyndan, kanallaryndan emele gelen mawy peýzažynyñ, taryhy ploşadlarynyñ we prospektleriniñ, muzeýleriniñ, köşkleriniñ, teatrlarynyñ içinde özüñe kiçijik ýer açyp, ynam bilen şol açanja ýeriñe ýerleşýärsiñ.
Şeýdeñde bir zada gözüñ düşýär: birnäçe milletden millionlarça adam "leningradly-peterburgly" haly we gidişi bilen, ümsümligi we medeniýeti bilen moskwalylardanam tapawutlydyr, beýleki şäherlilerdenem. Bu ýerler pula we wagtyñ beýleki ejizliklerine heniz boýun bolup ýetişmändir.

* * *

Leningradda ýaşan döwrümiñ üstünden 36 ýyl geçdi. Russiýadan Türkiýä gaýdyp gelen wagtymdan bärem 14 ýyl.
Aram-aram "ikinji watanyma" gidip gelýärin. Emma iş-güýjüm çyksa, ýolum köplenç Moskwanyñ üstünden geçýär. Peterburga seýregräk barýaryn. Kämahalam men Leningrady gaýtadan duýmak üçin synanyşyklaryma bahana tapýaryn.
Köplenç iki şäheriñ arasynda gatnaýan "Sapsan" atly ýokary tizlikli otla münýärin. Üç ýarym-dört sagatda birinden beýlekisine relsleriñ üstünde zymdyrylyp gitmegiñ keýpi nähili gowy.
Kämahal wagonda tanşylan käbir adamlar Moskwa-Peterburg arada gatnamak bilen birinde "işleýändigini", beýlekisinde "ýaşaýandygyny" aýdýar. Işlemegiñ ýaşamakdan aýry aýdylmagy nähili täsin gerek? "Ýaşalýan şäherem" köplenç Peterburgdyr.
Pýotr I-iñ 1703-nji ýylda batgalygyñ üstünde guran, Leniniñ ölüminden SSSR-iñ ölümine deñiç (1924-1991) ady Leningrad bolan, soñra ýene birinji ady Peterburga dolanyp gelen şäheri şeýlekin söýmegimiñ düýp sebäbi, belki-de talyplyk ýyllarymyñ gaýtalanmajak pursatlaryndandyr, ak gijelerde bolup geçen söýgi gatnaşyklaryndandyr, kim bilýär...
Şonsuzam ýaşalan şäherleri we başdan geçirilen duýgulary biri-birinden aýyrmagyñ hökmanlygy barmy? Olaryñ gysgaça mazmunyny ýeke-täk söz bilen aýtmaly bolsa: Durmuş!

Hakan AKSAÝ.

"T24" gazeti, 02.12.2023 ý.