Leniniñ kesgitlemeleri

LENINIÑ KESGITLEMELERI

• Toýnbi, Webbler we Lenin

Arnold J.Toýnbi (1889-1975) dünýäniñ iñ köp okalýan, terjime edilýän iñlis taryhçysy...
Birinji jahan urşunda kontrrazwedka gullugynyñ propoganda býurosynda işledi. Birnäçe kitabyñ awtory. Meselem, "Gök kitap" ("Blue Book") kitabynda Türkiýäni garalap çykyş etdi. Ýalan sözländigini soñ özi boýun aldy. Hatda ýigriminji ýyllaryñ başynda Türkiýä geldi. Iñlis jemgyýetçiliginiñ nägileligine garamazdan türkleriñ däl-de, grekleriñ Anadolyda genosid edendigini ýazdy.
Soñabaka Halide Edip, Adnan Adywar, Rauf Orbaý, Fethi Okýar ýaly türkler bilen dostlaşdy. Atatürki onçakly halap baranok! 1923-nji ýyldaky tanyşlygynda onuñ bilen biraz tersleşipdir.
Sözümi Toýnbiniñ "Ýatlamalar. Tanyşlarym" kitabyna getireýin.
Girişinde şeýle diýýär: "Ýatlamalarym bilen hiç kimi ynjydasym gelmedi, muña ünsli çemeleşdim, adamlary gynandyrjak gürrüñlere girmedim..."
Garşyñyzda iñlis žentlmeni bardyr öýtmäñ! Çünki Toýnbi (Ilber Ortaýly ýaly) gybat etmegi gowy görýär we pikirlerini oñlamaýan dostlaryny iññelemekden çekinmeýär! Meselem, Webb maşgalasy bularyñ biri...
Gürrüñi Lenine baglajak bolýaryn, öññin - 21-nji ýanwar güni onuñ aradan çykanyna tegelek ýüz ýyl dolýardy. Näme dahyly bar diýmäñ!

* * *

Ykdysatçy Sidneý J.Webb (1859-1947)...
Aýaly Beatrisa Webb bilen birlikde arasynda Bernard Şou, Gerbert Uells, Bertran Rassel ýaly intellektuallaryñ bolan iñlis sosialistik "Fabian" jemgyýetiniñ esasy düzüminde hereket edýärdi (Webbleriñ öñbaşçylygynda bu gurama häzir dünýäniñ saýlama ýokary okuw jaýlaryndan çepçi tradisiýanyñ dowam edýän “London School of Economics / LSE” uniwersitetiniñ düýbüni tutdy). Angliýanyñ Işçiler partiýasyny gurdy. Hökümetde ýolbaşçy wezipelerde işledi.
Sidneý Webb (Ýalçyn Küçük ýaly) gallawdy, elliden gowrak kitap ýazdy. Käbir kitaplaryny aýaly Beatrisa Webb bilen bile ýazdy. ("Köpçülikleýin alyş-çalyş" adalgasy Beatrisa degişli).
Är-aýalyñ 1897-nji ýylda ýazan "Indistrial demokratiýa" kitabyny Lenin "Iñlis profsoýuzlarynyñ teoriýasy we praktikasy" ady bilen 1900-njy ýylda rus diline geçirdi...
Webbleriñ 1935-nji ýylda ýazan "Sowet kommunizmi. Täze medeniýet", 1942-nji ýylda ýazan "Sowet Russiýasy baradaky hakykat" kitaplary Angliýada, aýratynam "Sowuk uruş" döwründe nyşana alyndy...
Bratrisanyñ uýasynyñ çagalary ýazyjy Barbara Dreýkiñ, žurnalist Jon Krippsiñ Sowet Soýuzyna gelip gitmegi Webblere edilýän hüjümi hasam artdyrdy.
Iñlisler görnükli intellektuallaryna agyzlaryndan gelenini diýdiler. Taryhçy Toýnbi-de ýatlamalarynda är-aýal Webbler bilen baglanyşykly sowet syýahatyny "haja gitdiler" diýip ýañsylamakdan gaýra durmady.
Bu ýazanlarymyñ Lenine näme dahyly bar?

* * *

Meselem, ýaşlygyndan bäri diñe ýagşylyklaryny görendigine garamazdan Toýnbiniñ Webblere garşy eden ikiýüzliligi hakda ýazjak bolamok. Diýjek bolýanym şu:
Aradan çykanynyñ ýüzünji ýylynda Lenin hakda gözüñi dokundyrýan makalalaryñ bolmazlygynyñ sebäbini gözleýärin! "Sowuk uruşyñ" gutaranyna kyrk ýyl bolup gelýär. Onda nämüçin adamzat taryhyny özgerden intellektual syýasy lider Lenin görmezlige salynýar? Jogaby Toýnbiniñ "Ýatlamalarynda" bar:
Webb maşgalasy Sowet Soýuzyndan gaýdyp gelenden soñ gören-eşidenlerini aýdyp bermek üçin LSE uniwersitetinde agşamlyk beripdir. Toýnbi-de çagyrylan myhmanlaryñ arasynda...
Yzyndan Beatrisa Webb "Sowet kommunizmi. Täze medeniýet" kitabynyñ käbir garalamasyny Toýnbä beripdir.
Toýnbi kitabyñ "Lenin" bölümini aýratyn üns bilen okapdyr:
- Teoriýada Lenin taryhy zerurlyk sebäpli kapitalizmiñ ýok boljagyna ynanan Marksyñ ýolundan ýöräpdir. Nämüçin Lenin aýagyny uzadyp oturmandyr, kapitakizmiñ zerurlyk hökmünde ýykyljak wagtyna garaşmandyr?
Marksistik teoriýa hiç hili düşünmeýändigi görnüp duran we nädogry argumenti bilen çagalaç kesgitlemeleri berýän Toýnbi Günbatarda şindizem güýçli alym hasaplanýar!
Diñe Lenin hakda hiç zat bilmeýändikleriniñ gürrüñi däl, häzirki Günbatar düşünjesiniñ çöküşiniñ düýp sebäbi şular ýaly ýolugyjy nadanlyk...

• Haýsy çep?

Möwlana Jelaleddin Rumynyñ bir sözi bar: "Odun ýansa kül bolar, adam ýansa gul bolar".
Imperializm Ýakyn Gündogary ýene oda sokdy. XX asyryñ başynda bolşy ýaly ýene täze paýlaşyp bilmezlik uruşy ýetip geldi. Aldawa düşmezlik üçin düýni gowy bilmek, populýar medeniýete aldanmazdan taryh bilen ýüzleşmek gerek. Geçmuşi propoganda işlerinde ulanyp ýol aşyp bolmaz.
Ilkinji nobatda taryhy sarp edijilik metasy bolmakdan çykarmak lazym...
Dünýä şindizem duşman döwletleriñ, global maliýe gegemoniýasynyñ goşunlar arkaly çig mal talamagyñ we ýetde-gütde günde ýaşaýan birnäçe milliard adamyñ metropoliýalara üznüksiz göçhä-göçlükleriniñ dünýäsidir.
Bu ýagdaýdan nädip baş alyp çykmaly? Teoriýasyz, ýolgörkezijisiz ýol aşmak mümkin däl...
Kärdeşim, taryhçy Sina Kologly düýn elektron poçtadan hat ugradypdyr. Ol "Atlas taryh" žurnalynyñ soñky sanynda Lenin hakda ýazypdyr we makalanyñ mazmuny "Sowuk uruş" döwründe Günbataryñ propoganda ýalanlarynyñ jeminden ybaratdy! Göz-görtele Lenine myjabat atylýar! Beýik intellektual rewolýusioneri pese düşürjek bolup şindizlerem arryklaryny gynaýarlar. Haýp.
Ýogsam bolmasa, Lenine we onuñ başdan geçiren syýasy prosesine düşünmegiñ, göz ýetirmegiñ öñümizi görmek üçin ummasyz uly peýdasy bar. Öwrenesi gelýänlere Leniniñ eserlerinden we salgylanan edebiýatlaryndan uly mekdep ýok...
Meselem, ýurdumyzdaky diskriminasiýaçy jemgyýetçilik toparlanmalary aradan aýyrmagyñ ýoly Lenini tanamakdan geçýär. Geñ galmañ. Mürrüşen beýinler bilen pikir etmek zyýanly, ýakylarsyñyz we gul bolarsyñyz...

* * *

Gynansak-da, türk sosialistleriniñ özem Lenine dogry düşünip bilmedi, häzirem düşünenok. Näme edilýär: 56 tomluk Leniniñ "aforizmalaryndan" döwürleýin syýasy manýowra görä manysyndan goparyp, göwünlerine ýaran ýerini saýlap alyp, öz sözlerini "dogrulygyna" güwä geçjip biljek sitata gözleýärler! (Lenin 1920-nji ýylda "Çep kommunizm. Çaga keseli" makalasyny ýöne ýere ýazmady).
Lenini fetişleşdirjek ýa mifleşdirjek bolamok. Onuñ hiç haçan hiç hili ýalñyşmandygyny aýtmak gülkünçdir. Netijede, olam adam: özdiýenlidi, gödekdi, çalt göwne degýärdi we ("edeni oñuna bolýan bolsa, şoñky dogrudyr" diýen ýaly) käbir meselelerde yñdarmady. (Islendik pursatda ýoldaşyny "dönük", "satlyk haýyn", "yrga" sözleri bilen garalamak Leninden "çepçilere galan miras" diýip bileris!)
Hem ýöne, aýgytly konýunkturalarda kesgitli çäreleri geçirip bilýän geniý derejesindäki beýik ýolgörkezijidi. Diñe gürläp, çykyş edip oñanokdy, garyp-gasarlary, zähmetkeşleri müñlerçe ýyllyk boýunsunujylykdan azat edip biljek täze eýýamyñ gapysyny açan rewolýusionerlerden biridi...
Ýagny... Problemalary çözmek üçin imperializm eýýamynyñ marksisti Lenini tanamasa bolmaýar. Meselem:
Ýakyn Gündogar ýurtlary ýaly dünýäniñ birnäçe ýurdunda döwlet möçberindäki eksptremistik meseleler çözgütsizligij girdabyndan çykyp bilenok. Edil Ysraýyl-Palestina uruşy ýaly...
Türkiýede-de "döwlet meselesi" soñky ýyllaryñ soñy görünmeýän ugry bolmagynda galýar.
Bu boýunça Lenin nähili pikirde bolupdyr?

* * *

Nemes kommunisti Roza Lýuksemburg Birinji jahan uruşynyñ täsiri bilen ýurt azat-edijilik uruşlary döwrüniñ gutarandygyny öñe sürdi. Emma Lenin imperializm eýýamynda munuñ mümkin däldigini aýtdy. Şol sebäpli anti-imperialist Mustapa Kemal bilen gatnaşyk açyp (Müsür, Yrak, Eýran, Owganystan, Hindistan, Hytaý ýaly ýurtlaryñ milli hereketlerini), ýurt azat-edijilik uruşlaryny goldady.
Lenin gündogar halklary üçin esasy wezipäniñ heniz kemala gelip ýetişmedik kapitalizme garşy däl-de, imperializmiñ guraly bolup hyzmat edýän orta asyr galyndylaryna garşy göreşmeksigini nygtady.
Ýakyn Gündogarda häzirem synpy gatlaklar kesgitleýji däl. Ýagdaý şeýle bolsa, imperializme garşy nähili pozisiýa geçmeli?
Iñ güýçli döwründe-de Lenin kolonial ýurtlar meselesine degişli pikirleri bilen ylalaşyga getirmekde kynçylyk çekdi. Sebäp garşysynda "Günbatar çepçileri" bardy! Häzirem üýtgän zat ýok...
Imperializme organiki taýdan ilteşikli toparlary "çepçi" hasaplap bolmaýar, bularam edil Şeýh Saidi gorap çykyş edýänler ýaly yzagalaklaryñ hataryndadyr...
Ýurt diskriminasiýasyny güýjedýän eksplutatorlaryñ, kolonizatorlaryñ aldawyna düşmezlik üçin ölüminiñ ýüzünji ýylynda-da Lenin bize ýolgörkeziji bolmagynda galýar.

• Haýsy Erdogan?

Türk sagçylary "imperializm" sözi bilen ýetmişinji ýyllarda tanyşdy. Özem bu sözi ulanmaga beter utanýardy...
Soñky ýyllarda bolsa, Erdoganyñ dilinden düşmän gelýär:
"- Imperialistik düzgüne biz "saklan!" diýdik...
- Imperializmiñ öñünde sežde ederler öýtmäñ...
Ýurduny imperialistleriñ syýasy we ykdysady sistemasynyñ galybyna salmakdan başga maksady bolmadyklardan antiimperializm sapagyny alma aladamyz ýok...
Bir hepde öñem şeýle diýdi:
"- Biz ýurdumyzyñ bähbitlerinden, halkymyzyñ göz öñünde tutan maksatlaryndan dänmejegimizi görkezdigimizsaýy syýasy, diplomatiki, ykdysady, harby ugurda aýagymyza badak atylýar. Biz gorkuzaryn, ýöwsellederin, haýalladaryn, imperialistik pirimlerine yrza ederis öýdýärler..."
Bu gaýtawully sözlerden soñ näme boldy:
- Onuñ partiýasy Şwesiýanyñ agzalygyna "bor" diýdi.
Şeýle mysaly Döwlet Bahçeli üçin bermegiñ geregi barmy? Şeýle mysaly Özgür Özel üçin bermegiñ geregi barmy?
Dilujunda antimperialistsireýänleri NATO-dyr ABŞ çalt mugyra getirdi!
Şehit esgerlerimiz üçin elleşesi gelmeýänleriñ "Natosöýüjiligi" adamyñ bagryny ýakýar. Eýsem ganhorlary kimdir öýdýärler?
Galyberse-de Palestinany kim bombalaýar? Ýemeni kim bombalaýar? Siriýany, Yragy, Owganystany, Liwiýany we beýleki ýurtlary kim gan kölüne öwürdi? Ukraina-Russiýa uruşyny kim turuzdy?
Uzadyp oturmagyn, bularyñ hiç birisi ýaşyryn syr däl...

* * *

1916-njy ýyl.
Lenin Şweýsariýada sürgünde. Ol Sýurihde kitaphanada bir soragyñ üstünde kelle döwýär:
- Mundan birküç ýyl öñem hemmeler uruşlar döwrüniñ yzda galandygyna, adamzada asuda we bagtly gelejegiñ garaşýandygyna çyny bilen ynanyp ýörkä, nädip Birinji jahan uruşy turdy?
Lenin uruşyñ ykdysady, syýasy tarapyny öwrendi. Köp dürli halkara wakalaryñ bulam-bujar dünýäsinde ugur-ýol tapmak isleýänlere ýolgörkeziji bolup biljek kitap ýazdy: "Kapitalizmiñ iñ ýokarky stadiýasy imperializmdir".
Leniniñ peýdalanan edebiýatlary ajaýypdy:
(106 nemes, 23 fransuz, 17 iñlis, 2 rus awtorlarynyñ kitaplary bilen bile) 148 kitap, bu dillerse çap edilen 49 dürli neşir bjlen 232 makaladan ybaratdy.
Salgylanylan awtorlaryñ arasynda Marks, Engels, Karl Kautskiý, Rudolf Gilferding, Jon Hobson, Gerhart Şuls-Gawernitz, German Lewi, Otto Jeidels, Alfred Lansberg, Ýakow Risser, Zigmund Şilder we beýlekiler bardy...
Marksyñky ýaly diliniñ agyrdygy sebäpli Leniniñ kitaplary-da agyr okalýardy, emma onuñ bu kitaby añsat okalýardy ("Parus" neşirýatynyñ redaktory, ýazyjy M.N.Pokrowskiniñ muña az goşandy bolmady).
Şol döwür kitabyñ adynda ulanylan "imperializm" we "kapitalizm" sözlerine köp kişiniñ gözi öwrenişmedi.
Lenin gözýetimleri giñeltdi: Birinji global genosidini çişirmän, üstüne goşman, kemmän, ýoýman, düýpli düşnükli düşündirişini berdi:
- Monopoliýaçy ykdysady eksplutasiýa we onuñ täsirini bilmezden imperializme dogry düşünip bolmaýar.
Has giñişleýin düşündirmäge synanyşaýyn:

* * *

On bölümden ybarat kitabyñ mazmuny şular ýalydy:
- Senagat bilen bankirlik monopoliýanyñ maliýe kapitalyny emele getirip, has köp girdeji gazanyp biljek daşary ýurtlaryna ümzügini dikýär...
- Kapital eksporty haryt eksportyna görä basyşly ýagdaýa gelýär...
- Garşylyga uçranda-da ýaraga ýapyşýar...
Ýagny, Birinji jahan uruşy tötänden bolan zat däldi: Monopoliýalaşan kapitalizm täze bazarlara we çig mallara bolan islegi üçin her gezeginde syýasy, harby taýdan giñelmelere mätäçlik duýýar we bulam döwletleriñ agressiw bolmagyna getirýärdi...
Jemläp aýdanymda, Lenin bize:
- Erdoganyñ, Bahçeliniñ, Özalyñ NATO-dyr ABŞ-nyñ uruşjañ doktrinasyna boýun egen syýasy funksiýasy bilen şol gün Maliýe ministri Mehmet Şimşegiñ "reforma" ady bilen döwletiñ ykdysady synanyşyklarynyñ global kapitalyñ "hyzmatyna bermeginiñ" arasynda parh ýokdur diýýär! Türk partiýalarynyñ ýolbaşçylary dilujunda imperializme garşy göreşýändijlerini aýdýanam bolsalar, hakykatda global kapitalyñ öñünde iki epilýärler...
Ölüminiñ ýüzünji ýylynda Leniniñ berip giden kesgitlemeleri şu günlerem öz gymmatyny saklaýar.

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 25.01.2024 ý.