Napoleonyñ basybalyşlaryna çenli musulmanlar piramidalaryñ syryny nämüçin çözüp bilmedi?

NAPOLEONYÑ BASYBALYŞLARYNA ÇENLI MUSULMANLAR PIRAMIDALARYÑ SYRYNY NÄMÜÇIN ÇÖZÜP BILMEDI?

Günbatarly taryhçylar piramidalaryñ doly musulman agalygynda bolan döwrüni "ýitirim bolan müñýyllyk" hasaplaýar. Eýse, hakykatdanam şeýlemi?

Ilki bilen-ä, musulmanlaryñ piramidalara bolan garaýşyna we çemeleşmesine dogry düşünmek herek. Ownuk-uşak birnäçe binanyñ ýykylan we uly piramidalaryñam ýykylmaga synanyşylan wagtlarynyñ bolandygyny inkär edip bolmaz.
Beýleki bir tarapdan Gurhan okaýan adamlaryñ hemmesi-de, birnäçe sürede Müsüriñ agzalýandygyny gowy bilýär.
Şoñ üçinem Müsür we bu ýer boýunça aýdylanlar Gurhany añlamak üçin diýseñ möhümdir.
Omar ibn Abdyleziz ýaly käbir döwlet ýolbaşçylary we Bagdady, el-Idrisi ýaly käbir alymlar sebiti içgin öwrenipdir.
Birnäçe yslam medeniýeti Müsürdäki bu binalara gyzyklanma bildirdi. Düşünmäge synanyşdy we möhüm işleri amala aşyrdy, emma syryny çözüp bilmedi.
Mysal üçin, Harun Reşidiñ ogly halyf Mamun piramidalara zyýan ýetirmezden içini barladan we bu binalara içgin gyzyklanma bildiren halyfdy.
Kyptylaryñ Gadymy Müsüriñ mirasdüşerleridigini Günbatar XIX asyrda ullakan açyş ýaly edip ýaýradan bolxa, munuñ şeýledigi musulmanlaryñ arasynda bireýýämden bäri bilinýän zatdy.
Kypty gepleşiginiñ faraonyñ gepleşik dili diýip kesgitlenendigini Bagdadynyñ "el-Ifade wel-Itibar" eserlerinden görýäris.

• Musulmanlaryñ piramidalaryñ gurluşygyna bolan çemeleşmesi

Piramidalaryñ gurluşygy musulmanlar üçin tapmaçady. Käbir çeşmelerde bu binalaryñ Ýusup pygamber ýa-da Idris pygamber tarapyndan gurdurylandygy barada aýdylýar.
Suýuty piramidalar hakda Ibn Watwata salgylanyp, piramidalaryñ gurluşygyny şu sözler bilen beýan edýär:
"Piramidalary müsürliler salypdyr. Bulardan iki sanysy iñ ulusy bolup, ikisi-de Gizede ýerleşýär. Nuhuñ tupanyndanam öñ Müsüriñ mäliklerinden Suraýd ibn Selhuk ibn Şarýak düýş görenden soñra bu piramidalary gurdurandygy aýdylýar.
Gören düýşüni bilgiçlere ýordurandan soñ birnäçe ybadathana we piramids gurduran Suraýd bu piramidalaryñ we ybadathanalaryñ içine ýyldyzlary simwollaýan suratlar çekdiripdir.
Başga bir rowaýatda bolsa Germes (Idris pygamber) tarapyndan gurlandygy aýdylýar. Her piramida dörtburçluk binýatda konus şeklinde gurlup, piramidanyñ gurluşygynda ulanylýan her bir daşyñ ululygy 2,5 metr uzynlykda, 1 metr galyñlykdadyr.
Juda berk we inžener-gurluşyk taýdan bu piramidalar üstünden şunça wagt geçendigine garamazdan şindizem dim-dik dur.
Piramidalaryñ içinde birgiden otaglar bolupdyr, her otag bir ýyldyzyñ adyny göteripdir we bu otaglaryñ hemmesi gulpludyr. Bu wasanyñ mañlaý böleginde birtopar ýazgylar bar. Bu ýazgylar okalan wagtynda, agzynyñ açylýandygy, açaryñ alynýandygy we gapynyñ açylýandygy aýdylýar".
(Jelaleddin Suýuty / "Hüsnül-Muhadara")

Şeýle-de, Bagdady bize Osman ibn Ýusubyñ döwründe musulmanlaryñ piramidalary resmi taýdan ýykmaga synanyşandygyny habar berýär:
"Melikül-Aziz" Osman ibn Ýusup (aradan çykan ýyly 1198-nji ýyl / hijri 595-nji ýyl) kakasyndan soñ döwletiñ tagtyna oturanda, ýanyndaky egindeşlerinden käbir jahyllar piramidalary ýykmaga yrýarlar we üç piramidadan iñ kiçisini ýykmaga girişilýär. Ýykyşlyga buýruk beren "Melikül-Aziz" käbir daş işçilerini, daş köwleýänçileri, döwletij emirlerinden we ýokary ýolbaşçylardan käbirlerini ýykyşlyga gatnaşýan topara girizdi.
Piramidalaryñ ýerleşen ýerine çadyrlar guruldy we ýykyşlyga gatnaşýanlara hak-heşdek bellendi. Sekiz aý töweregi wagt bu ýerde bolundy. Näçe jan etselerem, günde zordan bir ýa iki daş goparyp aýryp bilýärdiler. Bir topar ýokardan kuwaldadyr lom bilen ursa, aşakdan bir topar ýüp bilen gopan harsañ daşlary çekýärdi.
Piramidadan düşen her bir daş uly ses düşýärdi we ýeri sarsdyrýardy.
Ýere düşen taşlar çendenaşa agyr bolansoñ, çägä gömülýärdi we bu gezek ony çägeden çykarmak aýratyn iş bolýardy. Daşlary döwme işi uzaga çekdigiçe ýadawlygyñ artmagy, gowşaklygyñ we doýgunlygyñ başlamagy netijesinde işçiler maksadyna ýetmän, haýran galyjylykly ýagdaýa düşüp işlerini bes etdiler. Ejiz we şowsuz ýagdaýda yzlaryna dolandylar.
Munuñ bilen birlikde piramidalaryñ daşlaryny gören adamlar piramidanyñ köki gazylýandyr öýderdi. Emma piramidany görende bolsa, hamala piramidanyñ diñe gyra-bujaklaryny çyzýan ýaly duýýardy".
(Abdyllatyf el-Bagdady / "El-İfâde vel-Itibar").

Yslam dünýäsiniñ toplan tejribesiniñ Andalusa we Anadola süýşmegi Müsüriñ intellektual geografiýasyny edil howasy ýaly köýdürip taşlady. Kurtubadaky, Stambuldaky intellektial işjeñligiñ kiçijik bir bölegi Kairde dowam edenem bolsa, bu iş Napoleonyñ basybalyşlaryna galmanka çözülüp bilnerdi.
Meselem, müsür piramidalary bilen gyzyklanyp, öwrenjek bolan ýeke osmanly patyşasy ýok. Sebitdäki türk dikmeleri-de bu mesele bilen ýeterlik gyzyklanmadylar.
Beýleki bir ýandan, Ýawuz Soltan Selimiñ Müsüri eýelände, bu binalary görüp "Biziñ alymlarymyz bu gümmezleri öwrenip bize gürrüñ berseler niçik bolardy?" diýendigini bilýäris.
Ahyrynda ylmyñ ýagtysysynyñ Stambula göçmegi bilen Gizedäki syrlaram ýatdan çykmalydy, tä Parižden kakabaş serkerde Müsüre gözüni dikýänçä.

• Napoleonyñ Müsür ýörişi syrlar perdesiniñ gapysyny açýar

Fransiýada bolup geçen rewolýusiýadan soñ Ýewropa döwletleri täze hökümeti ykrar etmändi we ähli gatnaşyklary kesipdi. Osmanly bolsa öñki ýarany bolan Fransiýa bilen gatnaşyklaryny dowam etdirmek we täze hökümet bilen dostlugyny saklap galmak isleýärdi. Şonuñ üçin rewolýusion hökümeti dünýäde ykrar eden ilkinji döwletleriñ biri boldy.
Şol bir wagtyñ özünde Osmanlyda-da käbir möhüm hadysalar bolup geçýärdi. Selim III tagta çykanda, osmanly modernizasiýasyny çaltlanduryp, harby ulgamdyr beýleki ulgamlaryny Günbatara kybap täzelemäge başlapdy.

Şol döwürde Osmanla inženerçilik we üpjünçilik meselesinde iñ uly kömegi Fransiýa edýärdi. Gujurly ofiser Napoleon Bonapart bu gatnaşygy ünsli synlaýardy we türkparaz diýiljek derejede osmanly tarapdarlygy bilen goşunyñ arasynda öñe saýlanýardy.
Napoleon türk janköýerligini italýan goşun bölümlerine serkerdebaşy bellenýänçä kagyz ýüzünde ýazan habarnamalarynda-da bu ýaranlygyñ resmi taýdan güýçlendirilmegini talap edipdi.
Goşun serkerdesi hökmünde Napoleonyñ taryhda seýrek gabat gelinýän okgunlylyk bilen dünýäni basyp almagy niýetine düwüpdi.

Munuñ üçin ilkinji maksat hem-ä añsat ýeñiş bolmalydy, hemem iñ uly duşmanlary iñlislere agyr zarba urmalydy. Ýaş hem ihtiraslı komutan Napolyon gözüni osmanly topraklaryna dikipdi. Az wagtyñ içinde Napoleonyñ uly flotiliýa gurandygy habar osmanly köşgüne gelip gowuşdy, emma Pariždäki ilçimizden we Stambuldaky fransuz ilçisinden öwrenilen maglumata görä bu hüjüm iñlislere garşy bolmalydy. Ýogsam bolmasa, Napoleon uly flotiliýa bilen Aleksandriýanyñ töwereginde görnen wagtynda, Osmanlynyñ bular ýaly ýörişiñ boljagyndan habary-da ýokdy.
Napoleon Müsüri basyp alandan soñ özüni hamana ýurduñ täze faraony yglan eden ýalydy. Iñ esasysy-da, ol gelende ýany bilen 130-dan gowrak fransuz alymyny getirip, sebitiñ taryhyndan klimatyna çenli hemme zady öwrenýän Müsür Ylymlar Akademiýasyny gurupdy.

Belki-de, üç ýyla golaý wagtlap ylmy-gözleg işlerini alyp baran bu institutyñ iñ uly açyşy Rozetta (Reşit) daşyny tapmagy boldy. Gadymy Müsüriñ açary ýaly hasap edilen bu daş hakynda indiki makalamyzda gürrüñ ederis.
Uzyn gepiñ gysgasy, günbatarlylar piramidalaryñ musulman häkimiýetini "ýitirim bolan müñýyllyk" hasaplaýar, emma birnäçe yslam halyfy we tanymal alymlar bu binalar bilen içgim gyzyklandy.
Bu boýunça düýpli öñe gidişlik bolmandygynyñ iñ esasy sebäbem yslam ylym medeniýetiniñ ojagynyñ Kurtuba (Kordowa) we Stambula süýşmegidir.
Hususanam Andalusyñ terjime boýunça näderejede ösendigini göz öñüne tutanymyzda, Gizäniñ syrlarynyñ XIX asyra çenli çözülmezligi bişowlukdan başga zady añlatmaýar.

Mehmet MAZLUM ÇELIK.

Ýekşenbe, 25.06.2023 ý.