Osmanlyda kyn senet: Ýalynjañ bolmak

OSMANLYDA KYN SENET: ÝALYNJAÑ BOLMAK

Osmanlyda örän kyn senet-pişe hökmünde ýalynjañlyga (ýalynjañ - ýaranjañ, подхалим, ýallakçy) pes gatlakdakylaryñ meşgullanýan käri hökmünde garalypdyr. Bu iş bilen meşgullanýan adamlar ujypsyzja hak-heşdek üçin gara başy gaýgyda gezipdir. Olar hojaýynlarynyñ gözünden düşen wagty, şirin janlaryndanam el üzmeli bolupdyr

Osmanlyda meşgullanylan kärler jemgyýetiñ sosiologiýasyna düşünmek üçin örän möhüm orun eýeleýär. Bularyñ arasynda kofehana ýöredenler we dellekler häzir iñ köp ünsi çekýänleri.
Kofehana (kafe) ýöretmek hemişe kyn bolupdyr Kanuny Soltan Süleýman we Myrat IV ýaly azmly soltanlar pitne-pesadyñ we pyssy-pyjurlygyñ öýjügi bolan bu ýerleri ýapdyrypdyr.
Kofehanalara we kofä garşy gadagan ediji permanlar hem bolupdyr.
Ähli päsgelçiliklere we gadagançylyklara garamazdan kofe we kofehanalar hakdaky fetwalar eýdip-beýdip böwsüldi.
Köşkdäkileriñ özüniñ kofehana monopoliýasyny ele alyp, hut şondan düýpli gazanç çeşmesini edinmegi kofä bolan garaýşy üýtgetdi.
Şeýlelik bilen kofehana medeniýeti-de giñden ýaýrady, dürli-dürli görnüşlere girdi we osmanly jemgyýetiniñ gurluşyny görkezýän özboluşlylyk gazandy.
Mysal üçin, "Mähelle kafesi" hemmeleriñ gelip-gidýän, söhbet edişýän gür märekeli kofehanalaryñ biridi. Häzirlerem nirede bir ýaşaýyş massiwinde şeýle kofehanalar bar bolsa, şol köne medeniýetiñ dowamy hasaplanýar.
Ol ýerlerde esasanam gündelik meseleler hakda pikir alşylypdyr, şol sanda syýasy gürrüñleriñem başy agyrdylypdyr.
"Ownuk telekeçiler kafesi" ("Esnaflar kahvehanesi") Osmanlyda rowaç tapan kofehanalardandy.
Belli bir wagtdan soñ söwdanyñ pulsy şular ýaly ýerde urmaga başlapdyr we söwdanyñ gowy bolýan massiwlerins ýaýrapdyr.
Haliç, Eminönü, Aksaraý ýaly söwda merkezleri şeýle kofehanalaryñ gür ýerleşen raýonlarydyr.
Ýanyçarlar harby gullugy taşlap raýat işine geçende, birinji başlaýan işleri kofehana ýöretmek bolupdyr. Soñ-soñlar "Tulumçylar kafesi" ("Tulumbacılar Kahvehaneleri") diýlip tanaljak kofehanalaryñ maýasy hekemlikden (külhanbeýlikden) toplanan pullar bilen üpjün edilipdir.
Bular ýaly ýerlere gelýän müşderileriñem aglabasy Ýanyçarlar gwardiýasynda gulluk edýänler bolupdyr.
Mahmyt II Ýanyçarlar gwardiýasyny ýatyranda, şol kofehanalary-da ýumurmagy ýatdan çykarmandyr.
Bulardan başga-da aşyklaryñ ýazan şygyrlaryny okaýan "Aşyklar kafesi", "Garagöz we Meddahlyk" ýaly spektakllaryñ oýnalan "Çalgyly kafesi", beñ-tirýek çekilen "Afýon kafesi" stambully işszleriñ üýşüp nard we küşt oýnaýan "Tirýeki kafesi", metjitlere ýanaşyk gurlan "Ymarat kafesi" ýaly kofehanalar Stambulyñ iñ märekeli kofehanalaryndandy.
Dellekleriñ işem kafe ýöretmekden añsat bolmandyr. Osmanlyda dellekçilik diñe saç-sakgal syrmakdan, bejermekden ybarat däl eken. Diş synçgamak, sünnet etmek, banka ýapdyrmak (hajamat), çyban ýardyrmak ýaly medisina işlerini-de dellekler edipdir.
Şonuñ üçin dellekler (sertaraşlar, berberler) "jerhet (iriñ) aýryjy zähmetkeş" ("esnaf-ı cerahat") hasaplanypdyr. Ýagny, dellek (berber) sözi - belli bir derejede kömekçi tebip manysyny beripdir.
Dellekleriñ birinji işe başlan ýerleri kofehanalar bolupdyr. Her kofehananyñ bir dellegi bar eken, emma kofehanalaryñ ýygy-ýygydan ýapylyp durmagy, dellekleri özbaşyna ýer (dellekhana) açmaga mejbur etdi.
Osmanlyda sertaraş (ser-terâş), hallak ýaly sözler bilenem tutulan delleklik ýokary agzalanlardan ötri o diýen halanýan kär bolmandyr.
"Kelem ýaly baş, on manada taraş" ("Lahana kadar baş, on paraya tıraş") däbiniñ terk edilip, "Ajam usuly, işilen ýüplük usuly" ("Acem usulü, ibrişim usulü") ýaly modalaryñ ýaşlaryñ arasynda giñden ýaýramagy täzeçillige garşy çykýanlaryñ delleklere garşy duşmançylykly pozisiýa geçmeklerine sebäp bolupdyr.
Delleklere garşy iñ ýowuz gadagançylyk Myrat IV-iñ döwründe boldy. Dellekhanalar diñe soltan aradan çykansoñ gaýtadan açyldy.
Edil kofehana ýöretmek we dellekçilik etmek ýaly ýene bir kyn iş bardy: ýalynjañlar (dalkawuklar)...

• Ýalynjañlyk özbaşyna bir kär

Ýalynjañlyk Osmanlyda giñden ýaýran kär bolupdyr. Soltandan başlap döwlet apparatynda işleýän köp sanly wezipeli işgär öz garamagynda birnäçe ýalynjañ saklapdyr we howandarlyk edipdir.
Ýalynjañlaryñ esasy wezipesi - hyzmat edýän adamyny begendirmek bolupdyr, emma kimdir biri bilen oñşuksyzlyk bar wagty, ýaranjañlar hojaýynlarynyñ haýryna garşydaş tarapy utandyrmak we şahsyýetine dil ýetirmek üçin dürli maksatlar bilen ulanylypdyr.
Reşat Ekrem Koçu bu bedibagt kär bilen meşgullanýanlary şu sözler bilen gürrüñ berýär:
"Işi-aladasy başgalary begendirmek bolan ýalynjañlyga pes adamlar alnypdyr we olara serpuş (şapka, başgap) hökmünde garamaýaklaryñ, begzadalaryñ, harbylaryñ serpuşy bolan külah (şypyrtma) geýdirme mümkinçiligi bolmandy. Olar şypyrtmalaryna näme orasalar orasyn, ýa-da dalkülah hem bolsa, ýa garamaýaklar bilen ýa harbylar biken bulaşdyryljakdy. Kawuk (kapýuşon, şapka, başgap) bolsa hemişe üstüne bir zat oralyp, geýilen serpuş bolandygy üçin beýle pes adamlara serpuş hökmünde ýörite kawuk saýlanyp alyndy we köpçüligiñ içinde derrew göze ilmezligi üçinem "dalkawuk" bolmagy, ýagny, kawuklaryna hiç zat oramazlyk buýruldy. Şeýtmek bilen tapawutlandyryjy alamatlary bolan serpuşlaryna seredip, "dalkawuk" adyny goýdular".
Osmanly ýalynjañlary (dalkawuklary) hojaýynlaryny birem tankyt etmändir ýa-da ony pese düşürjek hereketleri etmändir, emma hojaýynlarynyñ garşydaşlaryna gönükdirip batyrgaý we gazaply oppozision iş alyp barypdyr.

Şular ýaly juda howply iş bilen meşgullanýandyklary üçinem olaryñ ýaşaýşy kyn bolupdyr. Koçunyñ ýüze çykaran maglumatlarynda ýalynjañlaryñ Mahmyt I döwründe sosial taýdan howpsuzlygyñ üpjün edilmegini talap edendiklerini görýäris:

"Eýesiz ýalynjañ gullaryñ patyşaha arzy-haly.
Her ýyl Oraza aýy gelende, Stambulda çagyrylsak-çagyrylmasak agzaçarlara gidýäris. Ulamalaryñ, döwlet işgärleriñ, wezipe eýeleriniñ saçagynda dürli nazy-nygmatlardan, mürepbelerden, pisse-mañyzlardan, şerbetlerden, towuk butlaryndan, almaz paralardan (kökelerden), halwalardan, gaýmakly kökelerden, cörekden, şerbetlerden garnymyzy doýurýarys, üstesine göbek şybygydyr kofe-de mürähet edilýär. Emma aramyzda käbir terbiýesizler bolup, edebe sygyşmaýan hereketleri we nysaklary bilen bize arkadag bolup duran hojaýynlarymyzyñ çetine degýär, zyýany-da hemmämize bolýar.
Ýalynjañlyk berk düzgünleşdirilmese jümlämiziñ açlykdan öljegi äşgärdir. Gadymy düzgünlere we kanunlara laýyklykda täzeden düzgünleşdirmegini; aramyzdan bolgusyzlary aýryp bermegiñizi, özüni alyp barşy we gylyk-häsiýeti bilen hemmämiziñ göwnünden turýan Şakir agany hemmämize baş edip goýulmagyny, ýalynjañ kärde işleýändigine güwä geçýän şahadatnama berilmegini nyýaz edýäris. Emir we perman bermek döwleti güýçli soltan hezretleriniñkidir.
Gol: Ýalynjañ (dalkawuk) gullary".

Patyşanyñ söýgüli we eýesiz gullary arzy-hallarynyñ aşagyndan kärlerine gelişýän aýratynlyklary-da ýazmagy ýatdan çykarmandyrlar:
"Ýalynjañlar ýokary gatlakly adamlaryñ huzuryna girende olaryñ eteginden (syýyndan) öpýärler. Oturmaga-da otagyñ bäri başynda goýlan münderler berilýär. Biziñ borjumyz öý eýesiniñ hüý-häsiýetine we özüni alyp barşyna ugurdaş gopmak, halanylmajak sözleri aýtmakdan saklanmak. Öý eýesi näme diýse, garaşylşyndanam beter görnüşde tassyklamajagymyza we onuñ garşysyna ýeke söz diýmejegimize, özümize berlen hak-heşdegiñ köpdügini-de kärdeşlerimiziñ ýanynda aýdyp magtanmajagymyzy bilmegiñizi isleýäris".
Osmanlyda örän kyn senet-pişe hökmünde ýalynjañlyga pes gatlakdakylaryñ meşgullanýan käri hökmünde garalypdyr. Bu iş bilen meşgullanýan adamlar ujypsyzja hak-heşdek üçin gara başy gaýgyda gezipdir. Olar hojaýynlarynyñ gözünden düşen wagty, şirin janlaryndanam el üzmeli bolupdyr.

Mehmet MAZLUM ÇELIK.

Anna, 11.08.2023 ý.