Türk medeniýetinde çaý kofeden nädip öñe geçdi?

TÜRK MEDENIÝETINDE ÇAÝ KOFEDEN NÄDIP ÖÑE GEÇDI?

Çaýyñ ykbalyny üýtgeden hadysa - 1839-njy ýylyñ Tanzimat (Reorganizasiýa, ýagny, "Üýtgedip gurmak") permany bilen çaltlaşan günbatarlylaşmak müddeti boldy. Ýewropany tanamak üçin giden býurokratlar we okamaga giden talyplar Günbataryñ gündelik durmuşynyñ möhüm parçasyna öwrülen çaýy halap içmäge başlady

Aýdyşlaryna görä, Hytaý imperatory Şen-nun bir gün çaý agajynyñ aşagynda otyrka, şahadan düşen ýapraklar gyzgyn suwly käsäniñ reñkini üýtgedipdir.
Imperator şol suwdan içip, agyry-ynjylaryna dowa tapansoñ, bu şypaly ot tizara jümle-jahana ýaýrapdyr.

Çaý badada dide-efruz olmaly,
Lebrizü-lebrengü lebsuz olmaly.

Imperator Şen-nun

Türkleriñ çaý bilen tanyşlygy ep-esli gijä galypdyr, ýogsam bolmasa hunlar ir wagtlardan bäri çaý içipdirler.
Göçhä-göçlükler bilen bu ösümligiñ täze ýerlere äkidilmän galmagy geñ galdyrýar. Megerem, çaý önümçiligi boýunça bökdençlikler çarwa medeniýete eýe türkleriñ bu ösümligi gündelik durmuşa öwürmegine päsgel beren bolmaly.

Çaýyñ taryhyny gürrüñ berýän makala taýýarlap ýörkäm, derrew beýik jahankeşdämiz Öwlüýä Çelebiniñ eserine ser saldym, şonda Osmanlynyñ gündelik durmuşynda çaýyñ ornunyñ ýok diýen ýalydygyny gördüm.
Beýleki eserlerde-de ýagdaý şondan gowy däl. Käbir çäkli ulanylan döwürleri hasaba almasak, osmanlylaryñ çaýa gyzygyp barýany ýokdy.

• Osmanlylar kofäniñ ölemen muşdagydy

Çaý Osmanlyda giç ýaýranam bolsa, kofe türk halkynyñ milli içgisine öwrülipdi diýen ýalydy.
Kanuny Soltan Süleýman döwründe Stambula aralaşan kofe ulamalaryñ arasynda ýiti çekişmeleriñ döremegine getirdi.

Ulamalaryñ kofäniñ ýaltalyga we serkeşlige sebäp bolýandygy üçin gadagan edilmegi hakdaky talabyny Şeýhulyslam Ebusuud ependi içtihady tarapdan kabul etdi. Şol sebäpli Stambul portlaryndaky birnäçe ýük gämisinde duran kofeli çuwallaryñ asty dilinip, deñze döküldi. Ebusuud ependi kofäni gadagan edýän fetwasynda tutarygyny gönüden-göni kofe baglanyşdyrmazdan şeýle düşündiripdi:

Mesele: Diniñ goraýjysy Soltan telim gezek kofehanalary ýapdyrdy. Şeýle-de bolsa, bir topar erbet adam muña pitiwa etmän, güzeranyny dolamak üçin kofehana işledýär. Köpçüligi özlerine çekmek üçin tüýsüz çyraglary (göze gelüwli ýigdekçeler) işledýär, sadrançdyr dama ýaly oýunlary, güýmenjeleri oýnadýarlar. Şäheriñ howardalary, aldawçylary, bibaş ýigitleri tirýek we beñ çekmek üçin şol ýere üýşýärler. Bulardan has beteri, olar oýunlar we galp bilimler bilen añrybaş derejede meşgul bolup, kofe içýärler we özlerine buýrulan dogalary ýatdan çykarýarlar. Kanuny taýdan kofe satýanlary we içýänleri öñüni alyp bilmägr mümkinçiligi barka öñüni almaýan kaza näme etmeli?
El-Jogap: Beýle hapa işleri edýänlere rehim etmän uzak wagtlaýyn türme jezasyny bermeli we şeýle işleriñ öñi alynmaly. Olary bu işleri etmekden saklap bilmeýän kazylary-da işden kowmaly.

Başga bir fetwasynda Ebusuud ependi şeýle diýýär:

Mesele: Baş müfti (Şeýhulyslam) arap ýurtlarynda Mekge-Medinede barha ýaýrap barýan kofe ulanşygy hakynda näme pikir edýär? Ony ulanmak harammy, halalmy?
El-Jogap: Alladan we günälere girmekden gorkýanlar kofäni sefihler ýa-da serhoşlar ýaly içmez, saglygy we esenligi üçin içibermeli, şu maksat bilen ulanýanlara hiç hili päsgelçilik ýok.

Kofe we kofehanalara girizilen gadagançylyk Stambul bilenem çäklenenokdy. Ierusalimiñ kazysy-da bu içginiñ adamlary ýaltalyga we gybatkeşlige iterýändigi sebäpli gadagan edipdi.
Ammon Koen bu gadagançylyk hakda şeýle diýýär:

"Ierusalime 1566-njy ýylyñ ortalarynda baryp ýeten patyşanyñ permany (1565-nji ýylyñ noýabrynyñ ahyrynda çykan) az wagt öñem giñden ýaýran täzelik bilen meşgullanmagy berk gadagan edýärdi:
"Käbir kişiler" kofe dükanlarynda ýa-da kofehanalarda birnäçe sagadyny geçirip, gije-gündiz diýmän kofe içme endigini edinipdiler. Bu mekru işiñ sebäp bolan arz-şikaýatlaryny Stambula ýetiren we degişli ýolbaşçylardan şeýle ýagdaýy soñlandyrmak üçin herekete geçilmegini haýyş edenem Ierusalimiñ ýaşaýjylarydy. Arz-şikaýatlar artyp ugransoñ, Ierusalim kazysy gümanlanýan edaralaryñ başlyklaryny ýanyna çagyrdy we işlerini bes etmegi buýurdy. Birküç aýdan soñ "kofe bişirilýän" we adamlaryñ muny içmek üçin üýşýän "ýerleriniñ" doly ýatyrylmagyny talap edýän şoña meñzeş görkezmeler berildi."
(Ammon Koen "Edebe ters täzeligiñ oñlanýan ýagdaýa gelişi").
Ähli päsgelçiliklere we gadagançylara garamazdan, kofe we kofehanalar hakdaky fetwalar eýdip-beýdip böwsüldi.
Köşk aristokratiýasynyñ kofehana monopoliýasyny eline alyp, hut şondan girdeji çeşmesini edinmegi kofä bolan garaýşy üýtgetdi.
Ebusuudyñ fetwasyna garamazdan, ilki Stambulda, soñ başga ýerlerde yzly-yzyna kofehanalar we kofe dükanlary açylmaga başlandy.

• Çaýyñ ykbaly Tanzimatda üýtgedi

Çaýyñ ykbalyny üýtgeden hadysa - 1839-njy ýylyñ Tanzimat (Reorganizasiýa, ýagny, "Üýtgedip gurmak") permany bilen çaltlaşan günbatarlylaşmak müddeti boldy. Ýewropany tanamak üçin giden býurokratlar we okamaga giden talyplar Günbataryñ gündelik durmuşynyñ möhüm parçasyna öwrülen çaýy halap içmäge başlady.
Ady agzalan kişiler döwlet apparatynda möhüm wezipelere geldigisaýy çaý sarp edilişiniñ gerimi-de çaltlyk bilen giñedi. Ýadyñyzda bolsa, kofe-de ilki köşkde meşhurlyk gazanyp, soñ halka ýaýrapdy, bu ýagdaý çaýda-da gaýtalanýar.

Seýit Mehmet Izzet ependi "Çaý risalasy" atly gyzykly kitap ýazdy.
Salah Birsel meşhur "Kofeler" eserinde çaýhanalaryñ intelligensiýanyñ arasynda oñlanyşyny şeýle ýazýar:

"Diregleriñ arasynda, kafeleriñ arasyna gysylyp galan ownuk çaýcylaram ep-esli müşderi toplaýar. Çaýçy Hajy Reşidiñ çaýhanasy edebiýatçylaryñ barsyny öz goýnunda jemläp bilýärdi. Şinasi 1870-nji ýylda Kemeralty köçesine göçende, Beýazit meýdanynda görkezmedik hormatyny şu ýerik görkezipdir. "Ferag" teatrynyñ garşysynda Mehmet ependi kafesinden birküç dükan ýokarda".
Ahmet Rasim: "Jeditçi ýazyjy-şahyrlary bilemok, ýöne Stambuldaky öñki şahyrlardan şu ýere gelip-gitmedik ýekejesi-de ýokdy".
Oba ýerlerine gidip-gelýänlerden hat ýollaýanlaram az däldi" diýýär. Jenap Şahabetdiniñ "Remezan gijeleri" atly makalasyndanam, onuñ şol ýere iñ bolmanda ýaş wagtlary köp gelendigini bilse bolýar.

Mundan beýläk kofehanalaram özgerip, doly diýen ýaly çaý satýan çaýhanalara öwrülipdi.
Mälim bolşy ýaly, Neýzen Tewfik şahyr Mehmet Akif Ersoýyñ ýakyn dostudy. Akif Neýzeniñ yzyndan köp gezek gelen bu çaýhanalaryny (kofehanalary) ýerden alyp ýere urýar:

Mähelle kofesi Şarkyñ harymy-katylydyr,
Tamam ol köne batgahanalar mukabilidir.
Biçäre ymmaty merhume ölmezden gömüler,
Söner bu hufrede idraki, soñra özi öler...
Muhiti-lewsine dolmuş ki, beýle manzaralar:
Girende nury-nazary gap-gara bolup çykar!
Ýatar zemini-sepilinde en kesif eşbah,
Yüzer howany sakilinde iñ habis erwah.
Dehany-lagnata meñzär ýaryklary bilen tawan,
Gusar içinde näme bolsa hatyratyndan!

Gysgaça aýdanda, günbatarlylaşma prosesimiz kofäniñ soltanlylygyny-da ýykyp, çaýy başymyzyñ täji edipdi. Kofe medeniýeti tagtyny diñe kofehanalarda däl, öýlerde-de çaýa bermäge başlapdy.
Çyldyrly Aşyk Şenlik myhmançylyga baranda çaý mürähet edilmezligine şeýle setirler bilen nägileligini bildiripdir:

Öz obaña çagyrdyñ-da sen bizi,
Sen neneñ eýlediñ aşygy, sazy.
Dep çalyp oýnatdyñ gelini, gyzy
Badasyz, gantsyz, çaýsyz, itiñ ogly it.

Çaýyñ Osmanlyda şeýlekin ornaşmagyndan soñ ýurtda bu ösümligi ýetişdirmek üçin barlag geçirip görme buýrugyny Soltan Abdylhamyt II beripdir, emma bu pikir diñe respublika döwründe durmuşa geçirilipdir.
Çaýly gürrüñi uzaltsañ uzaldyp oturmaly, emma ýazgymyzyñam soñuna geldik.

Sözi ussat Sezai Karakoçyñ "Çaý" goşgusyna bereliñ:

Törki çüñki kim aldy, kime berdiñ?
Bir käse sowuk suw ýalydyr olar
Eliniñ ýetýän her stolunda daş kibi bir çaý.
Biziñ içýän çaýymyzam çaýdyr.
Ýemşik dodakly, ezik gözli al-ýaşylly çaýlar
Şäherlerden köl güneş bardyr ol çaýlarda
Ol çaýlar daglary müñ parça edip getirer.
Ýaşamagy zire-zire getirer.
Tans oýnaýan gyzyñ topugy ýalydyr olar
Judi Garlend kibi çaý, gan kibi çaý
Ol çaýlardan suw içenleriñ gözleri
Meniñ çaýly käsämde seniñ gözleriñ bar
Senin gözleriñ siziñ çaýly käsäñizde.

Mehmet MAZLUM ÇELIK.
celikmehmedmazlum@gmail.com

Ýekşenbe, 08.01.2023 ý.