20:25 Mälik şanyň geňeşçisi / iki perdeli pýesa-rowaýat | |
MÄLIK ŞANYÑ GEÑEŞÇISI
Adamzatdyr ähli mahlugyň başy, Zyýadadyr onuň akyly-huşy, Dünýä tegelegi bir ýüzük bolsa, Ynsandyr bezegi— zynaty, gaşy. Omar Haýýam O ý n a g a t n a ş ý a n l a r: 1. G i ý a s e d d i n O m a r i b n I b r a h i m H a ý ý a m N i ş a p u r y (ýüzi nurana, ýaş wagty 25-30 ýaşynda, gara sakgal-murtly; orta ýaşda—50-70 ak sakgal-murtly ). 2. J e l a l e d d i n M ä l i k ş a i b n A l p A r s l a n S e l j u k . 3. T ü r k a n h a t y n – o n u ň a ý a l y 4. N y z a m e l - M ü l k – B a ş w e z i r ( M ä l i k ş a n y ň Baş weziri . Orta ýaşlaryndaky adam). 5. M u h a m m e t G a z a l y . 6. O m a r F a s y k (Hüžžük bulaşyk saçly, eleşan geýinen, hapysa, üstünden mydama ýakymsyz ys gelip duran, garynlak, 40-50 ýaşlaryndaky adam). 7. K a z y . 8. M u h a m m e t B a g d a d y ( O m a r H a ý ý a m y ň giýewisi). 9. K ö ş g ü ň e m i r l e r i . 11. H a s a n S a b b a h (seljuklaryň duşmany) we onuň nökerleri 12. T ä j i r . 13. Ý a s a w u l l a r . 14. J a r ç y . 15. K a z y n y ň we köşgüň k ä t i p l e r i . 16. J e l l a t . 17. B a ş g a l a r . Waka ХI- ХII asyrlarda, Beýik Seljuk döwletinde, Jelaleddin Mälik şa Seljuk Alp Arslan oglunyň we Soltan Sanjar Jelaleddin Mälik şa oglunyň şalyk süren döwürlerinde bolup geçýär. I-nji perde B a ş w e z i r ň kabulhanasy. B a ş w e z i r bilen O m a r H a ý ý a m ikiçäk. Olaryň ikisi hem pessejik çaý içilýän stoljygyň başynda oturyp mesaýy gürrüň edip otyrlar. B a ş w e z i r . Sejuklaryň döwletiniň at-owazasy magrypdan maşryga doldy. Bu ýurtda Haka ynanýanlaram, gaýry dinlilerem deň hukukly ýaşaýarlar. Baýlaryň baýlygy sandyklaryndan dökülip, dowarlary örä syganok. Ýöne döwletiň berkaralygy üçin diňe baýlyk ýeterlik däl, ýurda akylly alymlar gerek (Käsesindäki çaýy owurtlap). Jelaleddin Mälik şa Seljuk entek ýaş hem bolsa, dünýägaraýşy örän giň we üşükligi güýçli bolansoň, birinji jümläni tamamlamankaň, indikisine düşünip otyr. Alymlara, şahyrlara, bagşylara uly hormat goýýar. Oňa moşawer1) —geňeşçi gerek. Geňeşdar diýmek ähli zatdan habarly, ylymly-bilimli, edepli-ekramly, päk ahlakly, döwlet syryny saklap biljek—diline berk adam bolmaly. Geňeşçi şa bilen söhbetdeş bolanda, özüni salyhatly, saldamly, erkin alyp barmaly, diňe berilýän sowallara jogap bermeli, rugsat berilmese gürlemeli däl. Ol baş wezirden soň, şanyň esasy maslahatçysy, iň ýakyn ýürekdeşi, syrdaşy bolup durýar. Baş wezir bilen geňeşdaryň tapawudy näme? Ol meni islän wagty aýyryp bilýär, moşawer bolsa, köşk üçin howply bolmansoň, şanyň ýakyn dostlarynyň biridir. Şanyň maslahatçysy bolmak uly bagtdyr. (Birneme dymyşlykdan soň). Bu jogapkärli we abraýly wezipä patyşa kimi teklip etmek barada men kän oýlandym, Sizden öňünçe birnäçe adamlar bilen söhbetdeş boldum, hiç biri göwnümizden turmady. Ahyrsoňy ünsümi Sizde galdyrmagy makul bildim. Men ertir şanyň huzuryna barmaly, belli karara gelseňiz we garşy bolmasaňyz, ertir şanyň huzuryna bile baraýaly!? O m a r H a ý ý a m . Siziň alyhezretiňiz! Elbetde, oýlanyp görmeli bolar, ertire çenli puryja berseňiz. Gitmäge rugsat beriň! ( B a ş w e z i r rugsat beriji äheňde yşaraty edýär. O m a r H a ý ý a m gidýär.) Bazaryň meýhanasynda F a s y k 2) çüýşedeş ülpetleri bilen keýp çekip otyr. Meýhananyň bir burçunda eli dutarly bagşy saz çalyp otyr. F a s y k söhbetiň aralygynda ýanynyndakylara öz rubagylaryny okap berýär. F a s y k . Saz bolsa, meý bolsa, gözel ýar bolsa, Akar suw kenary hem gülzar bolsa, Ölçerme ojagyn sönen dowzahyň, Şudur jennet, eger jennet bar bolsa. Meýhanadaky adamlar “Haý, berekella!”, “Ýene birini aýt!” diýip gygyryşýarlar. F a s y k . Meý içen wagtyňda aklyň ýitirme, Huşuňy ýitirip samrap oturma. Isleseň şerabyň halal bolmagyn, Däliräp, ynsana azar ýetirme. ( Käsesine guýulan şeraby içýär. Ýanyndaky oturanlaryň birine bakyp.) Rubagy diňlejek bolsaň öýüňe çagyr, how! (Meýhanada oturanlar wakyrdaşyp gülüşýärler. Sahnaň yşygy pessaýlap, sönýär.) Seljuklaryň paýtagty—Yspyhan şäherinde ýerleşýän patyşanyň köşgi. Tagtda J e l a l e d i i n M ä l i k ş a otyr, onuň garşysynda N y z a m e l - M ü l k başyny egip, şanyň sag gapdalyna geçip durýar. N y z a m e l - M ü l k . Siziň beýik alyhezretiňiz! Düýn meniň diwanyma daşary ýurtly täjirleriň biri, Size sowgat berilen üýtgeşik miwe göwnüňize ýaranlygyny-ýaramanlygyny bilmek maksady bilen gelipdir. Ol biziň bazarlarymyzda Siziň golastyňyzdaky welaýatlaryň hiç birinde önmeýän, üýtgeşik miwe getirip satýan ekeni. Siziň emirleriňiziň biri ol miwäni alyp, Size gowşurmak üçin alyp gidipdir. M ä l i k ş a . Maňa heniz hiç kim, hiç hili miwe dadyranok. Meniň emirimdigini ol nireden bilýär? N y z a m e l - M ü l k . Ol emiriň özi “Men patyşanyň emiri! Men bu miwäni ýedi yklymyň patyşasy Mälik şa sowgat etjek” diýip, hasaplaşman gidipdir. Ol täjir Siziň adalatly şadygyňyzy eşidipdir. M ä l i k ş a . Hany, ol täjiriň özi barmy? N y z a m e l - M ü l k . Hawa, şu ýerde Siziň çagyrmagyňyza garaşyp dur. M ä l i k ş a . Goý, girsin. (Köşgüň gapysyny saklap duran Ý a s a w u l a yşarat edýär.) Patyşanyň huzuryna baý geýniwli, daşary ýurtly T ä j i r girýär-de, dyzyna çöküp, maňlaýyny ýere degirip,biraz salymdan dikelip, baş egip durýar. T ä j i r . Essalamu aleýkim, patyşalaryň patyşasy! M ä l i k ş a . Waleýkimessalam! Siz ol emiri görseňiz tanarmysyňyz? T ä j i r . Elbetde, merhemetli howandarym! M ä l i k ş a . Siziň satýan miwäňiziň ady näme? T ä j i r . Ananas. M ä l i k ş a . Onuň nähili zatdygyny görüp bolmazmy? T ä j i r . Wah, iň soňkujamy şol emir alyp gitdi. Siziň huzuryňyza gelmänkäm elim boş bolmasyn diýip, tutuş bazara aýlanyp tapmadym—ony menden başga satýan ýok ekeni. M ä l i k ş a . Ondan bäri näçe gün geçdi? T ä j i r . Şu gün dogry bir hepde. M ä l i k ş a . Ol miwäň bahasy naçe? T ä j i r . Yspyhanyň bazarynda biri elli dirheme durýar. M ä l i k ş a . Onuň bahasy öz ýurduňyzda näçä durýar? T ä j i r . Biziň ýurdumda onuň bahasy bir dirheme-de ýetenok-la... (Täjir aljyrap, maňlaýynyň derini süpürýär.) Ýöne... Patyşahy älem... Yol uzak... M ä l i k ş a ( T ä j i r i ň sözüni bölüp ). Ýagşy. Siz hol tutynyň arkasyna geçip, tä özüm çagyrýançam sesiňizi çykarman duruň! ( B a ş w e z i r e ýüzlenip.) Emirleriň baryny ýygnaň! ( B a ş w e z i r gapydaky Ý a s a w u l a bir zatlar tabşyrýar. Ý a s a w u l gapyyň aňyrsyna geçip, biraz eglenenden soň dolanyp gelýär, onuň yz ýany bilen K ö ş k e m i r l e r i giriýärler-de, dyzlaryna çöküp, maňlaýlaryny ýere degirip, biraz salymdan soň, aýaklaryna galkyp, başlaryny egip durýaralar.) M ä l i k ş a (Emirleri bilen hal-ahwal soraşandan soň). Hormatly raýatlarym bir-iki günden bäri men özümi ýarawsyz duýýan. Köşgüň tebibi bu jelagaýda bitmeýän miwe iýmekligi maslahat berdi. ( B a ş w e z i r e öwrülip.) Näme-dä, şonuň ady? N y z a m e l - M ü l k . Ananas. Tutuş bazary aýlanyp, tapman geldiler. E m i r l e r i ň b i r i . Beýik Hökümdarym! Şol miwe mende bar. Bir hepde mundan owal bir daşary ýurtly täjirden satyn aldym, ol miwäniň iýilýänliginden asla habarymyzam ýok, ýöne adyny sorap ýetişipdirin, “Hannasmy”, “Annasmy” –şolar ýaly bir zatlar-a diýdem welin, hakydamda galmandyr. Öýde çagalar nädip iýmelidigini bilmän ýüzüne seredişip otyrlar. M ä l i k ş a . Sen gal! Galanlaryňyz boş, gaýdyberiň. ( B a ş w e z i r e ümleýär. B a ş w e z i r tutynyň arkasynda duran T ä j i r i alyp gelýär. M ä l i k ş a T ä j i r bilen E m i r i ň aralarynda durup, T ä j i r e ýüzlenýär.) Şu adamy tanaýarmysyňyz? T ä j i r . Hawa, bu şol emir... M ä l i k ş a ( T ä j i r e ). Şu adam (barmagyny emire çommaldyp), şu gün meniň döwletimiň raýatlyk hukugyndan mahrum edilýär we Siziň ygtyýarlygňyza geçýär. Ol Siziň guluňyz. Şu günden şeýläk meniň ýurdumyň çägindäki ähli bazarlarynda harytlaryňyzyň petek pulunyň ýarysyny tölärsiňiz, bu barada möhürli resminama gowşurarlar. Aman-sag ýurduňa aş! (T ä j i r bilen E m i r başlaryny egip, çykyp gidýärler.) N y z a m e l - M ü l k . Patyşahy älem köşge moşawer, maslahatçy gerek diýipdiňiz. Alymlaryň arasynda meniň örän gowy tanaýan adamym bar. M ä l i k ş a . Kim ol? N y z a m e l - M ü l k . Omar Haýýam. M ä l i k ş a (Gapdala). Hol, bazarda entäp ýören serhoş, ykmandamyka? Indi Çagry begiň, Togrul begiň köşgi messepsiz, ýeňiýoluklara galaýjakmyka?! Toba estagfuryllah! ( B a ş w e z i r e şübheli ýüzlenip.) Däde, men Size çagalykdan bäri “däde” diýip endik edipdirin. Kakam—Alp Arslanyň wepaly weziri bolup, tä ol dünýäden ötýänçe ak ýürekli hyzmat edip geldiňiz. Döwletimiziň şu günki rowaçlygy we mizemezligi belli bir derejede Baş wezire-de baglydygyny men örän gowy düşünýärin. Indiden beýläk-de ýurdumyzyň pajarlap ösmegi üçin, onuň çygrynyň we at-owazsynyň giňelmegi üçin köp tagallalary edersiňiz diýip, umyt edýärin. N y z a m e l - M ü l k . Ynamyňyz üçin minnetdar, tagsyr! (Başyny egýär.) Meniň teklip etjek adamym, Buharanyň, Samarkandyň medreselerini tamamlan örän ylymdar we takwa adam. (Biraz säginip.) Galanynyam özüňiz söhbetdeş bolanyňyzda göz ýetiresiňiz. M ä l i k ş a . Çagyr, gürleşip göreli! ( B a ş w e z i r gapydaky Ý a s a w u l a yşarat edýär. Ý a s a w u l gapyyň aňyrsyna geçip, biraz eglenenden soň dolanyp gelýär, onuň yzyna düşüp O m a r H a ý — ý a m girýär.) O m a r H a ý ý a m . (Başyny egip). Essalamu aleýkim, patyşahy älem! M ä l i k ş a . Waleýkimessalam! ( O m a r H a ý ý a m y boýdan-başa synlap, biraz dymyşlykdan soň.) Meniň huzuruma gelen raýatlar maňlaýlaryny ýere goýup—sejde kylyp, özleriniň ýurduň patyşasyna bolan wepalylygyny aňladýarlar. Size näme, duýdurmadylarmy?! O m a r H a ý ý a m (Başyny egip). Ýazykly, günämi ötüň şahym! Men Siziň köşgüňize ilkinji girişim, şonuň üçin kyblanyň haýsy tarapdadygyny anyklap bilmedim. Eger-de, men ugrylla sejde kylan bolsam, onda meniň wepalylygym kime: Allatagalamy ýa-da Sizemi nätakyk bolardy. M ä l i k ş a . Eger-de kybla bilen meniň kürsim ugurdaş bolmadyk bolsa alnyňyzy haýsy tarapa öwürediňiz? O m a r H a ý ý a m (Birneme säginip). Elbetde, kybla. M ä l i k ş a (Birsalym oýlanandan soň, B a ş w e z i r e ýüzlenip ). Perman çykaryň: indiden beýläk türkmen patyşasyna hormat goýanlarynda, dyza çöküp, maňlaýlaryny ýere goýmaklaryny gadagan etmeli. (Gapdala.) Iki ýüzli—mynafyklardan-a däl ýaly-la. ( O m a r H a ý ý a m a .) Iki ýüzli, messepsiz adamlary daşyndan tanap bolarmy? O m a r H a ý ý a m . Bu bir iň kyn meseleleriň biri. Mynafygyň üç alamaty bar: birinjisi—sözlände ýalan sözlär; ikinjisi—beren sözünde tapylmaz; üçünji alamaty bolsa—amanada hyýanat eder. M ä l i k ş a . Şäherde bir ykmanda bar, elmydama serhoş, onuň sölpüldäp entemeýän ýeri ýok, hatda metjide-de giräýýämiş, onuň hem ady Omar Haýýammyş. Siziň onuň bilen garyndaşlyk, ýa başga dahylly ýeriňiz ýokdur-a?! O m a r H a ý ý a m . Men ol adam bilen tanyş däl, ýöne adyny eşidýärin, ol özüni şahyr hasaplaýarmyşyn, rubagy ýazýarmyşyn. M ä l i k ş a . Siz hem goşgy düzýäňizmi?? O m a r H a ý ý a m . Hawa şahym. Ýöne meniň wagtym örän çäkli bolansoň, elimiň boş wagty ýazýaryn. M ä l i k ş a . Hany rubagylaryň birini okap beriň, diňläli! O m a r H a ý ý a m . Dostumdyr—keseki eýlese wepa, Ýagymdyr—ýakynym ger berse jepa, Bal—eger ýakmasa, zäherdir maňa, Dermandyr—zäherden tapaýsam şypa. M ä l i k ş a . Hakykat, örän jaýdar aýdylan! Bular ýaly gowy goşgulary ýazmaga eliňiz degmeýän bolsa, onda näme iş bilen meşgul bolýarsyňyz? O m a r H a ý ý a m . Aryf ylmyny, Al-Jebriň, al-Horezmiň taglymatlaryny özleşdirýän; Abu Ali ibn-Sinanyň “Lukmançylyk ylymlarynyň kanunyny” öwrenýän; asman ýyldyzlaryny öwrenýän, aý-ýyl hasabynynyň dogry ýoluny gözleýärin; müneçjimler bilen ýakyn aragatnaşygy saklaýaryn, Ewklit... M ä l i k ş a (Ýylgyryp). A-a... Şerap bilen, neşe bilen araň nähili? O m a r H a ý ý a m . Toba, estagfyrullah! Şalaryň şasy! Hemme zat Ýaradanyň ygtyýarynda: şu güne çenli Ol meni Öz penasynda saklap, maňa hak we ak ýoly görkezipdir, indiden beýläk hem, menden razy bolsun, ýazgarmasyn, we şu barýan dogry ýolumdan azaşdyrmasyn diýip, gije-gündiz dileg edýärin. M ä l i k ş a . Ýunanystanyň alymlarynyň aýtamagyna görä, Ýer togalak we onuň daşyndan Gün hem beýleki ýyldyzlar aýlanýarmyşyn. Birunynyň aýtmagyna görä bolsa tersine, olaryň haýsysyna ynanmaly? O m a r H a ý ý a m . Bismillähi er-Rahman er-Rahym. Gün Aýyň yzyndan ýetip bilmez we gije hem gündiziň yzyndan ýetip bilmez, hersiniň asmanyň ýüzünde öz ýoly bardyr. Elbetde, men Abu Reýhan Biruny bilen ylalaşýan—Ýer Günüň daşyndan aýlanýar, Hökümdar. M ä l i k ş a . Öýli-işiklimi? O m a r H a ý ý a m . Ýok, Beýik mertebeli şahym. M ä l i k ş a . Eneňiz-ataňyz, garyndaşlarňyz barmy? O m a r H a ý ý a m . Hawa. M ä l i k ş a . Olar nirede ýaşaýarlar? O m a r H a ý ý a m . Nişapurda. M ä l i k ş a . Olardan habar tutýaňyzmy? Ýanyňya göçürip getirmek hyýalyňyz barmy? O m a r H a ý ý a m . Garyndaşlarymy görmedigime ýedi ýyl ötendir, ýöne hat üsti bilen aragatnaşygy saklaýarys, olar menden razy, men hem olardan. Mätäç zatlary ýok, gün-güzeranlary oňat aýlanyp dur. Ýöne, ejem görgüli: “Öýleneniňi görübilsem armanym ýok” diýip, nägile boljak bolýar. M ä l i k ş a . Bolýar, gaýdyberiň! Men maslahatlaşmaly. Eger köşge ýaramly adam bolsaňyz habar ederler, çagyrarlar. ( O m a r H a ý ý a m başyny egip çykyp gidýär.) M ä l i k ş a ( B a ş w e z i r e ýüzlenip). Meniň raýatlarymyň bir bölegi açlykdan ejir çekýärler. Hatda sadaka günlerinde-de mätäç pukaralaryň ýarsyna etli çorba ýetse, nan ýetenok; nan iýseler etli naharadan binesip galýarlar; ýa-da iýýäni şşurruk çorba; ýa il sowlansoň galan nahar bilen oňmaly bolýarlar. B a ş w e z i r . Ho-ol baýak, Omarlara baramda, alym, talyplary bilen bir okaradan üýtgeşik nahar iýip otyr ekenler. Men hem dadyp gördüm, örän süýji nahar ekeni, men şu güne çenli onuň ýaly tagamly iýip göremok. Şol owkadyň içinde nanam, etem, çorbasam hemme kişä ýeterlik mukdarda bar. M ä l i k ş a . Ol naharyň ady näme? B a ş w e z i r . Dograma diýdiler. Goýun etini akýança gaýnadyp, etini süňkden sypyryp, dograýarlar; soň dogralan eti, uşak kesilen düýp sogan we uşak dogralan petir nan bilen garyşdyryp, üstüne çorbasyny guýup äberýärler. Öýdäkiler hem bişirip gördüler, biziň bişiren dogramamyz edil Omaryňky ýaly tagamly bolmasa-da, iýmezçe däl. Omar naharyň matlabyny düşündirdi: naharyň çorbasam, etem, nanam hemme kişä deň-derman ýetýär, nahar iýip oturanlaryň arasynda bir-birinden göwni galjak ýok, elbetde biri köpräk iýmegi mümkin, beýlekisi azrak iýmegi mümkin—ol işdäň alşyna bagly. Tüýs dişden kösenýän ýaşuly adamlaryň nahary-da. Bu nahary baý iýse-de gelşer durar, garyba-ha has amatly. M ä l i k ş a . Gabady gelende ol üýtgeşik nahardan maňa-da dadyryň! ( B a ş w e z i r başyny egýär.) Hany indi ertirki çäreler barada...( Sahnaň yşygy pessaýlap, sönýär.) Jarçynyň sesi eşidilýär J a r ç y . Aha-ow, halaýyk! Eşitdim-eşitmedim diýmäňler-le, ha-aw! Öňümizdäki juma güni, älemiň soltany Mälikşä pukaralar üçin sadaka berjekdir-le, ha-ow! Şalaryň şasy sadaka üçin on dört öküz, ýedi düýe, kyrk sany hem goýun soýdurjadyr-la, ha-ow! Akyldar patyşa soýlan malyň etinden üýtgeşik nahar—dograma bişirtjekdir-le, hoo-ow! Eger ol üýtgeşik täze nahar halkyň göwnüne ýarasa, onda sadaka berýän kişi indiden beýläk diňe şol nahary bişirtmelidir-le, hao-ow! Metjit F a s y k . (metjide tarap barýarka): “Pasyk” at goýýarlar elmydam maňa Bigünä men, seret, edilýün heňe! Dünýäde zulumdan, zynadan başga Günä ýok, eý, kişi, söýlesem saňa. F a s y k metjide girip, namazlyk ogurlap, daşyna çykan-da, ony tutýarlar. F a s y k . Geldim men dolanyp metjide, ine, Dogrusy, namaz diýip gelmedim ýöne, Ogurlapdym öň bir namazlygy. Ol indi köneldi, geldim men ýene. Metjitdäki adamlar F a s y g y ň gollaryny baglap, K a z y n y ň ýanyna alyp gidýärler. B i r i n j i a d a m . Öňki gezek ogurlanda, bu ätäňet ant içip awy ýalansoň, kasamyna ynanyp goýberäýipdik... I k i n j i a d a m . Ýene öňküje kesbine başlapdyr. Ü ç ü n j i a d a m . Wah, muny şonda kaza tabşyrmalydyk-la... B i r i n j i a d a m . “Toba” edip aklyna aýlanar öýtdük-dä... F a s y k : Metjit , buthanadan söz uzatma, bes! Behiştden, dowzahdan ýaňramagyň kes! Ykbalyň ozaldan ýazylgy bolsa, Oraza, namazyň barysy hebes. Käbe hem buthana—bir aldawhana, Azan bilen zaň hem girýär bu sana. Metjit, mährap, tesbi, haçlaryň bary Halky gul etmekden galan nyşana. ( F a s y g y äkidip barýan adamlar “Toba estagfyrullah, toba estagfyrullah, toba estagfyrullah” diýişýärler.) Kazynyň huzury. Kazy Kä t i b i bilen bilen bir zatlar ýazyp otyrlar. Gapynyň agzynda Ý a s a - w u l bilen ýüzi nikaply, gara eşikli Je l l a t dur. Gapydan gollary arkasyna daňylgy F a s y k we ony tutup getiren adamlar girýärler. B i r i n j i a d a m . Essalawmaleýkim! I k i n j i a d a m. Essalawmaleýkim! K a z y . Waleýkimessalam! B i r i n j i a d a m . Siziň alyhezretleriňiz! Şu adamy ýaňy metjitden namazlyk ogurlap durka tutduk, munuň indi ikinji gezek ogurlykda tutulşy. I k i n j i a d a m . Ilkinji gezek, ant içip, awy ýalansoň, toba geler öýdüp, biz munuň günäsini geçip goýberdik. Ýöne bu pisat wadasynda tapylmady, tagsyr! K a z y ( F a s y g a ýüzlenip). Şu adamlaryň saňa ýükleýän günäleri hakykatmy? F a s y k (K a z a ýüzlenip). Eý, şäher kazysy, biz senden işli, Şeýle meslikde hem sizlerden huşly. Siz adam ganyny, biz üzüm suwun, Dogryňy aýt, içmekde haýsymyz güýçli? K a z y . ( F a s y g a hemleli ýüzlenip). Ogrynyň goluny çapýandyklaryndan habaryň ýokmy? Eger, “Indikile gaýtalaman” diýip Gurhandan ant içseň Allatgala günäňi geçmegi mümkin! ( K a z y n y ň K ä - t i b i F a s yg y ň öňüne geçýär-de, elindäki ak mata dolanan Gurhany oňa uzadýar. F a s y k K ä t i b e tarap öwrülýär.) F a s y k . Meniň elim kimin meý tutan eli Uzatmak Gurhana ýaraşmaz weli, Sen gury sopy sen, men bir ö:l pasyk, Ot guryny ýakar—ol ýakmaz ö:li. (soňra K a z a öwrülip.) Bir elimde bulgur, bir elde Gurhan, Kä halal ynsan men, kä haram ynsan. Pöwrize gümmezli asman astynda, Ne tamam kapyr men, ne-de musulman. K a z y (Ýakasyny tutup). Toba estagfyrullah! ( J e l l a d a ). Ogurlyk edeni üçin onuň goluny çapmaly. Ýöne, patyşanyň şu jezany tassyklaýanlygy hakdaky permany gelýänçä zyndanda saklamaly. ( J e l l a t goly bagly F a s y g y alyp gidensoň, K ä t i b e. ) Ýaňky işigaýdanyň eden etmişlerini beýan edip, onyň goluny çapmalymy, ýa zyndanda çüýretmelimi diýip, Patyşahy äleme hat taýynlaň! Goý, onuň ykbalyny şanyň özi çözsün. (Sahnaň yşygy kem-kemden pessaýlap sönýär.) Patyşanyň köşgi. M ä l i k ş a bilen N y z a m e l – M ü l k ikiçäk. N y z a m e l – M ü l k . Belent mertebeli Hökümdar! Öňden gelýän däp boýunça bu gün günä geçişlik güni. M ä l i k ş a . Hoş, başlaýalyň! Bu gün kimi getiripdirler? N y z a m e l – M ü l k . Meýhananyň ülpeti, fasyk, şahyrsumak, Omar Haýýamy. M ä l i k ş a . Onuň ýaly bolsa biziň öz Omar Haýýamymyzy hem çagyryň! Goý, ol tutynyň arkasynda durup, ony synlasyn we ol fasyk barada öz pikirini aýtsyn! ( M ä l i k ş a gapyda duran Ý a s a w u l a yşarat edýär. Ý a s a w u l çykýar we ol O m a r H a ý ý a m bilen dolanyp gelýär.) O m a r H a ý ý a m (Baş egip). Essalawmaleýkim, Belent mertebeli Soltanym! Goý, Biribar Sizi we neberäňizi Öz penasynda saklasyn! M ä l i k ş a . Waleýkimessalam! Siz hol tutyň arkasyna geçip, gizleniň we bolup geçýän hadysalary üns bilen synlaň! Men özüm yşarat edýänçäm, şol ýerden butnamaň! O m a r H a ý ý a m . Bolýar, merhemetli Hökümdarym! (Tutyň aňyrsyna geçýär.) M ä l i k ş a (Gapyda duran ýasawula). Çagyr! ( Ý a s a w u l çykýar we eglenmän F a s y g y we K a z y n y yzyna düşürip girýär. K a z y başyny egip salam berýär. Goly bagly F a s y k başyny çalarak egip, dim-dik bolup durýar. M ä l i k ş a K a z a ýüzlenip.) Waleýkimesalam! Tagsyr, bu bendäniň etmişini we oňa çykaran jezaňyz barada aýdyp beriň! K a z y . Bu musallat ikinji gezek metjitden namazlyk ogurlajak bolanda tutulýar. Birinji sapar adamlar munuň beren wadasyna ynanyp, “günäsini geçip” sypdyrypdyrlar, düzelmändir. Onsoňam, agzyndan çykýan goşgularyny keştiň çekip diňlär ýaly däl. Muny indi gabyr düzedäýmese, dürre-de ýola salmazmyka diýýän. M ä l i k ş a (Fasyga ýüzlenip). Kazynyň aýdýanlary dogrumy? F a s y k . Elbetde, galat, beýik Hökümdar! Men ol namazlygy düşegim bolmansoň düşenmek üçin aldym. Howa-da örän sowuk-da... M ä l i k ş a (Gaharlanyp). Akmak, sen näme namazlygyň namaz okamak üçin niýetlenendigini bileňokmy?! F a s y k . Aý, kim üçin namazlyk, kim üçin düşek... M ä l i k ş a (Biraz köşeşensoň). Saňa şeraba aňyny aldyran diýerler. F a s y k . Meý haramdyr welin onuň şerti bar: Içýän kim, kim bilen, haçan, ne mukdar? Akyllydan özge kim içer meýi, Şu dört şert bir ýerde eýlese karar? M ä l i k ş a (Ýylgyryp, gapdala). Däliden dogry habar. (Fasyga ýüzlenip.) Men seň bilen deň bolmaýyn, bu gezeklikçe dardan we zyndandan alyp galaýyn. Günäňi goý, Alla geçsin! (Gapdala.) Eý, Allahym meniň günämi geçewer! (Fasyga ýüzlenip.) Ýöne kazyň çykaran hökümini men ýatyrp biljek däl. Goluňy çapmasalarm dürre seni ýola salar umydy bilen eden etmişiň üçin jezalandyrmaly boljak. ( Ka z a yşarat edýär, K a z y baş egip çykyp gidýär. F a s y g y Ý a s a w u l alyp gidýär.) F a s y k (Äkidip barýarkalar uly sesi bilen goşgy okaýar): Kim jahanda eden däldir günäni, Günäsizler neneň geçir jahany?! Men günä gazansam, sen jeza berseň, Onda ikimiziň parhymyz hany? M ä l i k ş a (Gapy ýapylandan soň): Omar, çykaý! ( O m a r H a ý ý a m tutynyň arkasyndan çykyp, patyşa baş egýär.) M ä l i k ş a ( O m a r H a ý ý a m m a ýüzlenip). Sende öz atdaşyň barada nähili pikir döredi? O m a r H a ý ý a m . Beýik soltanym! Ol barada öň hem eşidýärdim, ýöne ony şu gün birinji gezek görýän. Onuň rubagylary özünden bolmasa-da başga kişilerden gulagyma degýärdi. Ol bir Hudaýyň gargan adamsy we şeýtanyň ýoly bilen ýöreýänini gizläbem duranok. Ol meý içip, durmuşyny keýpi-sapada geçirse-de, özüni käfir saýanok. Esasanam syýasat bilen işi ýok. Meniň pikirimçe, onuň dünýägaraýşy we şol sebäpli edýän hereketi özünden başga musulmana zyýany ýetenokmyka, diýýän. Şer bilen haýry döreden Ýaradan, ähli bozuklyklary şu adamda jemläp, beýleki imanly adamlara özüni nähili alyp barmazlygy nusga edip ýaradan bolmagy mümkin.Toba estagfyrullah! Beýik Allatagala we Onuň nazary düşen patyşasyna dil ýetirmegiň hatarlydygyna serhoş hem bolsa, akyly ýetýär. Onda ujypsyzam bolsa birneme gorky bar. Hiç bir zatdan, hatda Hudaýdan gorkmaýan Hasan Sabbahlar howply. M ä l i k ş a . Olar ýalylar adamyň janyna kast edip bilermi? Ýa döwlet agdarşylygyna gatnaşyp bilermi? O m a r H a ý ý a m . Ynam ýokdur, Beýik Hökümdarym. Olar ýalylar köpüň adamsy bolansoň, adamlara öz sözüni ýöredip hem-de öz meýlini amala aşyryp bilmegi hem ähtimal. Ätiýaçlyk üçin ol göz astynda saklansa gowy bolardy. Men öz gözüm bilen-ä göremok, ýöne Ýunanystan ýaly döwletlere gatnaýan täjirleriň gürrüň bermeklerine görä, şo taýynyň patyşalary köşgünde masgarabaz sakalýar ekenler. Olar şadyýan wäşiligi bilen köşkdäki gamgyn adamlaryň şähdini açýyp, hezil berýän ekenler. Şeýdip patyşa argynlygyny aýyrýar ekeni. M ä l i k ş a (Nägilelik bilen). Näme, indi men şol porsy, dinsizi köşgümde saklaýynmy? O m a r H a ý ý a m . Köşkde saklamagyň hajaty ýok. Ony köşkden daşarda-da öz haýryňyza ulanyp bilersiňiz. N y z a m e l – M ü l k (Baş egip). Bir kelam söz aýtmaga rugsat ediň, Beýik Soltanym! M ä l i k ş a . Aýdyberiň! N y z a m e l – M ü l k . Siziň gizlin gullugyňyzyň berýän maglumatyna görä Fasygyň Hasan Sabbah bilen arasy daş däl ýaly-la... Elbetde, ol maglumatyň doly anygyna ýeteris. Omar ikimiz Siziň huzuryňyza gelmänkäk, bir teklibi maslahat etdik. ( O m a r H a ý ý a m a seredýär. O m a r H a ý ý a m başyny egýär.) M ä l i k ş a . Näme teklip bar? O m a r H a ý ý a m . Bir çemçe ganymy geçiň, Hökümdarym! ( M ä l i k ş a “Dowam ediber!” manyda elini yşarat edýär.) Fasygy ýok edäýeňde-de, ýene şonuň ýalyň biri döremegi mümkin. Ony özümize çekip bilsek, şol bir wagtyň özünde hem-ä biziň adamymyz bolar, hemem Hasan Sabbahyňky bolar. Goý, ol öz rubagylary bilen göwniçökgün adamlaryň ruhyny galdyrsyn, ýüreklerini giňeltsin. Ýöne, pitneçilige we gozgalaňa çagyrýan goşgularyny gadagan etmeli. Wagt-wagt Hasan Sabbah we onuň ýaranlary barada maglumat berip durmagy boýnuna goýmaly. (Uludan demini alyp.) Günä gazansagam onuň gündeki içjek şerabynyň puluny biz bermeli bolarys. M ä l i k ş a (Biraz pikirlenip). Bolýar. Teklibiňizi oýlanyp göreýin, soň maslahatlaşaýarys. ( O m a r H a ý ý a m başyny egip gyra çekilýär. N y z a m e l – M ü l k bilen O m a r H a ý ý a m başlaryny egip, çykyp gidýärler. Sahnaň yşygy kem-kemden pessaýlap sönýär.) Patyşanyň köşgi. M ä l i k ş a bilen N y z a m e l – M ü l k N y z a m e l – M ü l k (Başyny egip). Belent mertebeli Hökümdar! Ülkäniň daýhanlary ýer-suw paýlanyşygyndan närazy. Emeldarlar, sypaýylar mes toprakly, suwarymly ýerleriň hemmesini eýeläpdirler. Olaryň käbirleri melleklerine ideg etmänsoňlar, haşal ot basyp, jeňňele öwrülip gidipdir. Ol jeňňelleriň içinde ýekegapanlar mesgen tutupdyrlar, olar ekerançylyga aralaşyp, ekini torç edip gidýärler. Nägile daýhanlaryň aglabasy ýerlerini taşlap, daglyga—çeşmeli ýerlere göçüp, maldarçlyk bilen meşgul bolýarlar. Hatda olar salgyt ýygnaýjylary hem kowup goýberipdirler. Bu ýagdaýdan peýdalanyp, biziň ganym duşmanymyz Hasan Sabbah ýene aýaga galypdyr we pitne taýynlaýarmyşyn. Geçen hepde günäsini geçen ykmnandaňyz Omar fasygy hem öz ýanyna çekenmişin. Şäheriň ilattynyň arasynda ýaýradyp ýören bolgusyz rubagylary bilen onuň kör abraýy barha artýar. Hasan Sabbah öz bet pälini amala aşyrmak üçin assyrynlyk bilen Fasyga-da ýüz tutanmyş. M ä l i k ş a . Meýhanany göz astyna alyň! Hasan Sabbahy we onuň garakçylaryny tutup zyndana taşlaň! Hasan Sabbahy ele salýançak Fasyk bilen ýygyrak duşuşyň, onuň bilen “dostlaşyň”! Omar Haýýam gysga wagtyň içinde daýhanlaryň ýagdaýyny öwrensin: kime suw ýetenok, kime ýer ýetenok anyklasyn. Perman çykaryň, ol permanda ulanylman ýatan tarp ýerleri daýhanlara uzak möhletleýin kärendesine bermäge ýer eýelerini mejbur ediň! Olara duýduryň: eger, kimde-kim kärendesi üçin daýhandan muzduny soraýsa, ýerleri ellerinden alynjakdyr. Kärendä berilen ýerden salgyt hem alynmaly däldir, zekat hem berilmeli däldir; ondan daýhan diňe hüşürini berip biler. Ýene: pitne meýilli adamlaryň iki ogullynyň birini, dört ogullynyň ikisini, alty ogullynyň üçüsini goşun gullugyna çagyryň, goý olar serhet ýakadaky goşunlarmyzda gulluk borjuny ýerine ýetirsinler. N y z a m e l – M ü l k . (Başyny egip). Bu perman emirlere, beglere, törelere-de degişlimi? M ä l i k ş a . Uçdantutma hemmelere. Meniň raýatlarymyň ýedi ýaşlysyndan ýetmiş ýaşlysynaa çenli. Eger, kimde-kim patyşanyň emrine garşy çyksa, onuň başy ölümli, maly talaňlydyr. Däde, indi ikimiz bilimizi berkräk guşap, aýgytly hereket etmeli bolarys. Wezirleri ýygnap habardar ediň! Golastymyzdaky hanlyklara, begliklere perman ýollaň! N y z a m e l – M ü l k . Aýdyşyňyz ýaly ederin, beýik Hökümdar! (Başyny egip, çykyp gidýär. Sahnanyň yşygy ýuwaş-yuwaşdan pessaýlap sönýär.) Meýhana. O m a r F a s y k ülpetleri bilen şerap içip otyr. Ol rubagylaryny okap otyr. Meýhanadaky adamlar gyzyl-gyran bolşyp gülüşýärler. Meýhananyň bir burçunda suw çilim çekip oturanlar görünýär. Meýhana ýoldaşlary bilen H a s a n S a b b a h girýär, suw çilimiň ýanyna geçip oturýarlar. Adamlar ýeke-ýekeden çykyp gidýärler, iň soňunda O m a r F a s y k we H a s a n S a b b a h ýoldaşlary bilen galýar. H a s a n S a b b a h ( O m a r F a s y g a ýüzlenip). Örän manyly goşgular, ýöne diňe meý barada aýdýaň, gelin-gyzlar, söýgi hakynda ýazaňokmy? Näme garrajak bolýaňmy? F a s y k . Olar hakynda-da öz wagtynda ýazylandyr, ýöne indi olaryň möwriti geçip barýar. (Eline şeraply käsesini alyp.) Gözellik çagyňdyr, kuwwatyň ýeter, Söýgüliň göwnünden gaýgysyn göter, Ebedilik däldir bu görk baýdagy, Eý, dilber, bir zaman senden-de öter. (Hasan Sabbaha ýüzlenip.) Hany Hasan, onda senem käsäňi göter! H a s a n S a b b a h : Ha-ha-ha. Tüweleme, Omar aga, berekella! (Käsesindäki şeraby içýär.) F a s y k (Bilini tutup). Hol günki kyrk dürreden soň hiç aýňalyp bilemok. Ilkibada agyra çydaman çaşypdyryn, şonda-da zalym jellat saýgylap durupdyr. Özüme gelemde, jelladyň “otuz bir, otuz iki” diýip sanap duranyny bilýärin. Iki hepdeläp jižžik bolan ýagyrnymy güne çoýup, diňe ýüzin ýatyp geçmeli boldum. Patyşa günämi geçmän dardan asan bolsa gowy bolardy... H a s a n S a b b a h . Hany, patyşaň köşgi barada gürrüň bersene! F a s y k . Ertekilerdäki gürrüň berilýän patyşalaryň durmuşy hakykat ekeni. Ana, kimler ýaşaýar. Bu dünýede diňe patyşa bolmaly ekeni, o dünýä baramsoň dowzaha ugradaýsynlar. (Ýene bilini tutýar.) Wah... H a s a n S a b b a h . Köşgüň goragy nähili? F a s y k . Galanyň üstünde gije-gündiz garawullar aýlanyşyp ýörler, her gapyda iki sany pil ýaly, eli aýpaltaly, bili gylyçly ýasawul dur. Sähel ters hereket edäýseň kelläňi togalajaklar. H a s a n S a b b a h ( F a s y g y ň käsesine şerap guýup). Patyşany we onuň Baş wezirini gördüňmi? F a s y k . Hawa-la. Bileje çaý hem içdim, rubagylarmy hem aýdyp berdim. H a s a n S a b b a h . Onsoň, seň rubagylaň şanyň göwnüne ýaradymy? F a s y k . “Goşgyny gowy düzýän ekeniň, emma seniň rubagylaryň adamlaryň aňyny bulaşdyryp, azdyrmagy mümkin. Şol sebäpli men şäher kazysynyň saňa kesgitlän jezasyny ýatyryp biljek däl. Ýöne, bir gezeklikçe seni dardan boşadýan” diýdi. Wah, şol wagt, patyşanam, onuň wezirinem gözümde okym bolsa ikisinem atjak-la. Onda-da, patyşa: “ Seniň üçin mydama köşgüň gapysy açykdyr. Meniň hem şahyrym bar, onuň hem ady Omar Haýýam, bir gün ikiňizi duşuraýaryn” diýen bolýar. ( Meýhanaň hyzmatkäri täze şeraply küýzäni goýup, boşan küýzäni alyp godýär.) Hany, täze küýzeden guýsana! H a s a n S a b b a h . Agam, içjegiň şerap bolsun! Her günki içjek şerabyň menden, meýhana meň adymy ber-de, arkaýyn giriber! F a s y k . Diliňden aýlanaýyn! Wah, diňe şerap gurbat berýämi diýsene... H a s a n S a b b a h . Arkaýyn bolaý! Her gün bir wagtyna gyzgyn nahar hem bererler, men aýdyp goýaryn. (Biraz dymyp, assyrynlyk bilen.) Patyşanyň wezirinden meniňem içim ýangynly. Ol şäherleriň, welaýatlaryň hemmesine öz garyndaşlaryny goýup çykdy. Patyşa-da oňa doly ynanýar. Daýhanlary oturymly ýerinden göçmäge mejbur etdi, salgydyň möçberini galdyrdy... Patyşaň özi rehimdar bolmagy mümkin. Seniň kyrk dürräňi aýyrmak üçin ýa azaltmak üçin Nyzam el-Mülk barmagynam galdyran däldir. Belaň körügi şonda. Patyşa we döwlete akylly-başly wezir gerek, mundan bir zat edip dynmaly. F a s y k . Hawa. Düýn, (weziriň adamlary bolmagy ähtimal) maňa iki sany ýaş ýigit: “Ýaşuly sylagyň ýetdi. Indiden beýläk agzyňy onda-munda uraýsaň şagallara şam bolarsyň. Söýgi hakda, gyz-gelinler hakda, şerap hakda näçe ýazsaň ýaz! Ýöne, patyşahy älem we onuň maşgalasyny kemsidip ýazaýsaň, diriligiňe hamyňy sypyryp, deprege çekeris!” diýdiler. Men ýüregimdäkini birine aýdyp gowzatmasam, ýarylyp barýan-a, how! H a s a n S a b b a h . Ikmiz bir döwletli maslahat edeli. Patyşa seni köşgüne ýene çagyrmagy mümkin. Baş weziri ýoklamaly, eger şol işi başaraýsaň saňa uly baýlyk garaşýar. Şäheriň baý, abraýly adamlary seni boş goýmazlar. Eger bagt guşy depäňe gonaýsa, onda emirligem daş däl. F a s y k (Oýlanyp durşuna ikirjeňlenýär). Men başararmykam?! H a s a n S a b b a h (Fasygyň egninden gujaklap durşuna). Sen başararsyn. Senden başga biziňkilerden köşge aralaşyp bilýäni ýok. Gyssanmaly däl, Ilki köşkdäkileriň ynamyna ymykly girip, onsoň hereket etmeli. Soňy aňsat: bir çümmük awy ýa ýiti hanjar. F a s y k (Tolgunyp). Men eýýäm aljyrap başladym. H a s a n S a b b a h . Hany, hany müzzerme, mert bol! Indi yza ýol ýok. Bu syrly işi menden başga ýene iki adam bilýär. Eger şu meýilimiziň üsti açylyp meni ýygnaýsalar, onda özüňden gör, ojagaz kyrk dürräň melhem bolup görner. (Dymyşlyk aralaşýar.) F a s y k . Bolýar, kysmatymyzda näme bolsa görübereris-dä. Hany, guý onda! ( H a s a n S a b - b a h küýzeden käselere şerap guýýar. Ikisi hem käselerini boşadyp, hahaýlaşyp gülüşip otyrkalar, sahnanyň yşygy kem-kemden haýallap sönýär.) Patyşanyň köşgi. M ä l i k ş a, N y z a m e l – M ü l k we O m a r H a ý ý a m . N y z a m e l – M ü l k . Patyşahy älem! Ol Siziň gula öwrüp daşary ýurtly täjire peşgeş beren emiriňiz şäherde gezip ýör. Gep-gürrüňe görä emir özüni täjirden satyn alyp, erkilige çykypdyr. Indi bolsa Siziň nazaryňyza ilmejek bolup, onda-munda köw-söw edip ýör. Ol eýýäm Hasan Sabbah bilen hem duşuşypdyr. M ä l i k ş a (Gaharly). Meniň buýrugymy ýerine ýetirmänligi üçin ikisinem dara çekmeli, emiriň malyny döwlet gaznasyna geçirmeli. ( N y z a m e l – M ü l k baş egýär. O m a r H a ý ý a m Patyşanyň ýakynyna gelip baş egip durýar.) Aýdyberiň! O m a r H a ý ý a m (Başyny galdyryp). Minnetdar, beýik Soltanym! Elbetde, bu ýerde Siziň emriňiz bilen olaryň bir-ä guleýesi derejesini alypdyr, beýlekisi bolsa gula öwrülipdir. Ýöne, olaryň hiç birine-de şert goýmansyňyz, gaýtam täze “guleýesine” elindäki “guluň” indiki ykbalyny onuň özüne tabşyrypsyňyz. Olar hem öz aralarynda ylalaşypdyrlar. Bu ýerde hiç hili düzgünden çykma ýok. Indi bularyň ikisi hem şanyň üstünden gülmekleri mümkin. Şonuň üçin ol emiri galagoply çet ýyrtlaryň birine ilçi edip ugratsaňyz, hem-ä ony Hasan Sabbahdan daşlaşdyrarsyňyz, hem-de ol emiriň köşk üçin “eden hyzmatlaryny” ýerine saldygyňyz bolardy... M ä l i k ş a . Ol işiň-ä müşgilligi ýokla, ol emiri alys ýurtlaryň birine iberip goýbereris welin... Daşary ýurtly täjire nähili temmi bermeli? Ol biziň ýurdumyza gelse ýylda bir gezek gelýändir-dä. Men oňa harydyny erkin satmaga rugsadam beräýdim-dä... O m a r H a ý ý a m . Onuňky aňsat ahyry. Ol indi, hut patyşanyň özi howandarlyk edensoň, biziň paýtagtymyza gelip-gitmesini ýygjamladar. Ol gümrükhana ýetip gelýärkä, gümrük pajyny iki-üç esse galdyrsaňyz... Onuň harytlary gümrükhanadan geçip gidensoň, pajyň bahasyny ýene öňki derejesine getiräýmeli bolar-da. (Assyrynlyk bilen Şany synlaýar.) Şunlukda, onuň Siziň permanyňyzyň esasynda peýdalanýan ýarym petek salgydynyň galan böleginiň öwezini gümrük pajy ýapýar oturyberýär... M ä l i k ş a . Gowy teklip. Pikirlenip görerin. Soňky ýyllarda biziň topraklarmyzdan bereket gaçyp başlady. Hiý, munuň bir çäresi ýokmyka?! O m a r H a ý ý a m . Patyşahyälem! Biziň ülkämizde ekişler hijri-kamary ýyl hasabyna görä geçirilýär. Bu bolsa her ýyl ekişi on gün ir ekmeklige mejbur edýär, üç ýyl geçensoň bir aý yza süýşýär, dokuz ýyldan soň hiç hili ekin ekilmeýän döwürlere—gyşa ýa-da ýaz-güýz möwsümine gabat gelmegi mümkin. M ä l i k ş a . Nähili teklip bar? O m a r H a ý ý a m (Başyny egip). Alla Sizi we neberäňizi Öz penasynda saklasyn! Ekişi gadymdan gelýän müneçjimleriň hasaby boýunça, Goçuň ilkinji gününden—Nowruz gününden başlamaly, bu barada meniň “Nowruznama” atly kitabymda has ýaýbaň düşündirilendir. Bu ýylnama otuz dokuz ýyylyk düzülendir, ýöne ony ýene dowam etdirip bolýar. Ýakyn otuz dokuz ýylyň ýigrimi bäş ýylynyň her birisi üç ýüz altmyş bäş günden ybaratdyr, sekiz ýylynyň her birisi bolsa üç ýüz altmyş alty gije-gündiz we bäş sagat kyrk üç minut, bäş sekuntdan durýar. Beý diýdigimiz bolsa, her dört ýyldan adaty doly ýylyň günleriniň üstüne bir gün goşmaly bolýar. M ä l i k ş a . Diýmek her dört ýyldan bir ýylyň dowamlylygy üç ýüz altmyş alty gün bolmaly-da? O m a r H a ý ý a m . Hut şeýle, patyşahym. Allatagala ugruna edip, ekişi dogry ýöretsek, ýylda iki hasyl hem alyp bileris. Eger rugsat berseňiz oňa “Mälikşanyň ýylnamasy” diýip at beräýeliň? M ä l i k ş a : Hany, men wezirlerim bilen masllahatlaşaýyn, onsoň belli bir karara geleris. Maslahatyňyz üçin Taňry ýalkasyn! ( B a ş w e z i r bilen O m a r H a ý ý a m başlaryny egip çykyp gidýärler. Sahnanyň yşygy ýuwaş-ýuwaş peselip, sönýär.) Jarçynyň sesi eşidilýär J a r ç y : Aha-ow, jemagat! Eşitdim-eşitmedim diýmäňler-le, ha-aw! Älemleriň patyşasy Jelaleddin Mälik şanyň (Goý, Allatagala onuň özüniň we onuň maşgalasynyň ömrüni uzak etsin!) permany boýunça indiki ýyl ekinler täze, “Mälikşanyň ýylnamasy” esasynda ekiljekdir-le, ha-ow! Indiki ýylyň ekiş möwsümi şu günden başlap hasap etseň, ýene dört aý on alty günden başlaýandyr, ho-o-ow! Ol gün Goçuň ilkinji güni—Nowruz günidir-le, haa-aw! Eşitdim-eşitmedim diýmäňler-le, ho-o-ow! Adamlar! Ekjek ýeriňizi, tohumlaryňyzy taýynlaşdyryp, her kime ýetýän suw paýyňyzy öňünden aladasyny edip goýuň-la, ha-a-aw! Halaýyk, eşitdim-eşitmedim diýmäňler-le, ho-o-ow! ( J a r ç y ň sesi kem-kemden uzaklaşýar.) Patyşanyň köşgi. Täze geýnüwli F a s y k peýda bolýar, eýlesine-beýlesine garanjaklap, goltugyndaky hanjaryny öpýär-de, ýene yzyna salýar. F a s y k Dünýa düşünsem diýp, dargatdym aňym, Zat saklamaz, abat bolmasa gabyň. Dolmady paýhasdan kelleçanagym, (kellesini pitikleýär.) Dolarmy diýsene düňderilen jamyň? N y z a m e l – M ü l k gelýär. F a s y k (Başyny egip durşuna). Essalawmaleýkim, beýik wezirim! N y z a m e l – M ü l k . Waleýkimessalam! Näme habar getirdiň? F a s y k . Hasan Sabbah daga göçüp giden daýhanlary öjükdirip ýör. Olaryň arasynda wagyz-nesihaty güýçlendirdi, gürrüňiniň esasy özeni Siz barada gidýär. Pitneçiler ýakyn günlerde köşge çozmakçy. Hasan Sabbah “Baş weziri we onuň maşgalasyny çapym-çapym ediň, ondan tohumlyk hem galmasyn!” diýýär. N y z a m e l – M ü l k (Gazaplanyp, uzaklara seredip, ýumruklaryny düwýär). Haýp, men ony dört ýyl mundan owal patyşa ýalbaryp, dardan boşadanym. Ýagşylygy bilmez, haramzada diýerler oňa. Onuň ajaly golaýlandyr. F a s y k (Gapdala): Kimiň ajalynyň golaýlanyny Onuň Özi gowy bilýändir. ( B a ş w e z i r e ýüzlenip.) Gitmäge rugsat ediň, tagsyr! (Başyny egip durýar.) N y z a m e l – M ü l k : Bolýar, ýöräber! Ýüz ugruňa diwana girip çyk, şo taýda seň indiki etmeli işleriňi düşündirerler hem azap hakyňy alarsyň (Yzyna öwrülýär.) F a s y k (Gapdala). Eý, Biribar! Men bendäniň günäsini geçewer! Senden bidin çöp başy gymyldaýan däldir. Elbetde, kysmatdyr-da. Bu onuň maňlaýyna ýazylanydyr-da... (Goltugyndan hanjary çykaryp, N y z a m e l – M ü l k e topulýar we hanjaryny sançmakçy bolýar, sussy peselip, hanjarly elini aşak goýberýär. B a ş w e z i r gidýär.) Wah, meň başarjak işim däl-le bu... (Gidýär. Sahnaň yşygy ýuwaş-ýuwaşdan peselip, sönýär. Soň ýene sahna ýagtylýar.) Köşgüň diwany. Kätip F a s y g a pyşyrdap bir zatlar aýdýar, ol hem arasynda başyny atyp diňleýär. K ä t i p . Omar aga hemmesi düşnüklimi? ( F a s y g a pully haltajygy uzadýar.) F a s y k . Hawa. (Pully haltajygy goltugyna salyp.) Sylagyňyz üçin örän minnetdar! K ä t i p . Sizi ýaňy Türkan hatyn sorady. “Meniň ýanyma iber” diýdi. F a s y k . Başga ýumuş ýok bolsa men gitdim (Gidýär. Gidip barýarka pully haltajy zyňyp, gapýar.) Bir hepde içjek şerabym-a taýyn. He-he-he... (Sahnaň yşygy ýuwaş-ýuwaşdan peselip, sönýär.) Türkan hatynyň ýeke özi hemhanasynda. F a s y k pişik basyşyny edip girýär-de baş egip durýar. T ü r k a n h a t y n (Öz-özi bilen). Henizem şo-ol, “däde-däde” diýip ýör. Bar erkini şoňa aldyrypdyr. Şonuň maslahaty bolmasa barmagynam gymyldadanok. Ýanyna ýene bir maslahatçy tapypdyr. Patyşa diýilýän adamyň gylyjyndan gan damyp durmalydr-a. Nyzamyň tohumy gaty bitginli ekeni, ýurdy eýelediler. Meň jigilerme bolsa ýekeje, garypja welaýatam ynananok. (Yzyna öwrülende başyny egip duran F a z y g a gözi düşüp, tisginip gidýär.) Ýit-ä, owarra bol-a! Ýüregm-ä ýardyň, ýerçeken! Geleniňi duýdyryp bileňokmy?! F a s y k (Başyny egip durşuna). Essalawmaleýkim, patyşahy älem! Günami ötüň şazenan, Sizi görüp dilim tutyldy... T ü r k a n h a t y n (Onuň sözüni bölüp). Gördüňmi? F a s y k . Hawa, ýap-ýaňy. Başarmadym, şahym... T ü r k a n h a t y n (Gaharly). Saňa şeraba aňyny aldyran garry köpek diýerler. Ýene telpegem geýip ýörsüň. Bar, gümüňi çek şu ýerden, gözüm görmesin! ( F a s y k başyny egip gitjek bolýar.) Saklan! ( F a s y k säginýär. T ü r k a n h a t y n sesini haýalladyp.) Birigün, çarşenbede Baş wezir Sahna etrabyna sapara ugraýar... ( T ü r k a n h a t y n elini salgap goýberýär. F a s y k baş egip, çykyp gidýär. Sahnaň yşygy ýuwaş-ýuwaşdan peselip, öçýär.) Alamut—Hasan Sabbahyň we onuň ýaranlarynyň mesgeni. Hasan Sabbah derwüş sypatyna giren nökerleriniň biri bilen gürleşip otyr. H a s a n S a b b a h . Inim saňa örän jogapkärli we haýyrly iş ynanylýandyr, ýüňsakal edäýme! Özüň hökman diri galmalysyň. Hemme meýlimiz ugruna bolsa, inşallah, saňa köp sylag-hormatlar garaşýandyr. Bar, Alla ýaryň bolsun! (Derwüş eşikli nöker sesini çykarman başyny egip çykyp gidýär. Sahnaň yşygy ýuwaş-ýuwaşdan peselip, öçýär.) Meýhana. F a s y k nahar iýip otyr. Arasynda küýzejikden şerap guýunyp içýär we hiňlenýär. Meýhana H a s a n S a b b a h y ň nökerleriniň biri girýär. Daşardan J a r ç y n y ň sesi gelýär. J a r ç y n y ň s e s i . Ah-haw, jemagat! Düýn, beýik mertebeli, Nyzam el-Mulk Sahna etrabynda saparda gezip ýörkä, derwiş sypatyna giren ganhor çalasynlyk bilen goragy böwsüp geçip, hanjary bilen Baş weziri ölüm howply ýaralapdyr. Onuň alyhezretleri agyr ýaralardan soň jan beripdir-le, haw! Baş weziriň janpenakärleri salym bermän, ganhory gylyçdan geçiripdirler-le, ho-ow! Ol ganhor Hasan Sabbahyň nökeri—Ebu Ýusup Errany eken-le, how! Adamlar eşitdim-eşitmedim diýmäňler-le ha-aw! Baş weziri ertir Gün naýza boýy galanda ugradýandyrlar-la, ha-aw! H a s a n S a b b a h y ň n ö k e r . Oh-how, Omar kaka salawmaleýkim! Eşitdiňmi täzeligi? Gynanaýdym. (Iki elini uzadyp görüşýär.) F a s y k . Waleýkimessalam! Abdylfetdah inim, saglykmy? Hawa diňläp otyryn. Pahyr gowy adamdy. Geç, saçagyň başyna! Eý, hyzmatkär! Ýene bir käse bilen çemçe getir! H a s a n S a b b a h y ň n ö k e r i . Bereketiň artsyn, Omar kaka! ( F a s y g y ň gapdalyna geçip, aýbogdaşyny gurap oturýar. Meýhanaň hyzmatkäri olaryň öňüne çemçe bilen käse goýup gidýär.) Omar kaka diýýän-ä, düýn Siziň rubagylarňyzy çagalaryma okap berdim, olar lezzet alyp, örän hoşal boldular we minnetdarlygyny bildirip, ynha şu desmaly sowgat diýip ugratdylar, “Bizden az görmesinler” diýdiler. (Goltugyndan keşdelenen desmaly çykarýar we F a s y g a uzadýar.) F a s y k ( Desmaly goltugyna salyp). Minnetdar! ( H a s a n S a b b a h y ň n ö k e r i n e tarap egilip, pyşyrdap diýen ýaly). Dost, bu hoş habary belläli. Geçen hepde bir gülbeden bilen dynç alypdym. Ady näme-dä şonuň?..Mylaýymmy, Gülaýymmy, Şelaýynmy—ýadyma düşenok. Inim, ýumuş görme-de şony tapyp gelsene! H a s a n S a b b a h y ň n ö k e r i . Wah, Omar kaka, şu güne çenli sözüň ýere gaçan ýeri barmy? Diýdiň gutardy, ynha, ýöne säginmenem. (Çykyp gidýär. Eli bulgurly, çemçeli H y z m a t k ä r gelýär, ona ýüzlenip.) Şepe, sen maňa ýokarda—balahanada ýer taýynla, häzir meň ýanyma joram gelmeli! Bu zatlaram şo taýyk daşa! H y z m a t k ä r ( Sesini çykarman, ikirjeňlenip durýar. F a s y k onuň eline pul tutdyrýar.) Elbetde, tagsyr! ( Ikisi hem gidýärler. Sahna H a s a n S a b b a h y ň n ö k e r i bilen nätanyş zenan gelýär.) H a s a n S a b b a h y ň n ö k e r i . Oňa şu gün bir ýerden lomaý pul düşüpdir. Ynha, şu beýhuş derman. (Kisesinden kiçijik çüýşejik çykaryp, zenana berýär.) Käsesine guýaý, ertire çenli öli ýaly ýatar, oýarybam bilmersiň. (Gapdala.) Baky uka gider, kyýamat güni oýanar. (Nätanyş zenana ýüzlenip.) Oň soňky döwürde aňy ýok— ertesi oýanansoň düýnki hadysalar ýadyna düşenok—näçe pulunuň bardygynam bilenok, näçe sowanynam. Ana, saňa nesip etsin! Oňa pul derkarynamy? Pul sen ýaly naçarlara we mätäçlere gerek ahyryn... (Gidýär. Sahnaň yşygy ýuwaş-ýuwaşdan peselip, öçýär.) ) F a s y k körpençäniň üstünde, ýassyga ýaplanyp, şerap içip ýatyr. Gapydan nätanyş zenan girýär. F a s y k (Ýatan ýerinden laňňa galyp, ellerini owkalaşdyrýar. Ýalym-ýulum edip). Oh-how! Mylaýym jan geläýdiňmi? Hany geç, mähribanym saçagyň başyna! N ä t a n y ş z e n a n (Näz edip). Mylaýym däl, Gülaýym. Eýýäm adymam ýadyňdan çykardyňmy? Çaýhanadadygyňy eşidip, habar tutaýaýyn diýdim. Toba! Ölüp gitseňem habar tutjak däl (Saçagyň başyna geçýär. F a s y k gysmyljyrap onuň ýakynyna süýşýär, G ü l a ý y m näz bilen ony itýär.) Geçen gezek maňa düzen goşgylaryňy okap berjek diýip aldanyň hem bardyr. F a s y k . Häzir, ezizim! (Jübüsinden bir bölek kagyz çykaryp, goşgularyny okap başlaýar.) Eý, gözel dilberim, gulak sal söze, Göter, jam-küýzäni, çyk göklük düze, Bu pelek ençeme ýarlaň bedenin Ýüz gezek jam etdi—ýüz gezek küýze. Bir küýze meý bolsa, bir şygyr diwan, Azajyk suw bolsa, ýene ýarty nan, Ikimiz otursak bir harabada Patyşa mülkünden hoşdyr bu döwran. Ertir ne boljagny bilmez adamzat, Başarsaň eýlegin däli köňle şat, Aýyň ýagtysyna meý iç, eý aýym, ( G ü l a ý y m a ýylgyryp seredýär-de, ýakynyna süýşýär.) Aýyň ýagtysyna meý iç Gülaýym! Soň bizi tapmaz ol, nur salyp zyýat. Şerap guý, ýeri däl her ýalan-çynyň, Bu gije meňkidir näzleriň seniň, Geçeni, geljegi ýadyma salma, Pikirim—zülpüň ýaly çaşgyndyr meniň. ( G ü l a ý y m y ň saçyny sypalaýar. G ü l a ý y m käselere meý guýuşdyryp otyrka F a s y g y ň käsesine bildirmän çüýşejikdäki awyny dökýär.) Ýigitlik çagyňda meý içen ýagşy, Hem içip, hüýr sypat ýar guçan ýagşy, Bu pany, wepasyz, harap dünýäde Wagtyň hoş, keýpiň kök şat geçen ýagşy. (Goltuk jübisinden pully haltajygy çykaryp, şyňňyrdadýar-da, orta okalýar.) Gülaýym jan ikimiz üç günläp şu jaýdan çykman keýp çekeris! Hany, onda muny götereli! (Käsedäki şeraby zarply içip goýberýär.) Sen näme içeňok? (Iki eli bilen kellesini tutup). Bu gün köpräk içipdirin öýdýän. Kelläm agyrýar, çat açyp gelýär. Gözlerimem garňkyrap başlady. Maňa bir zad-a bolýar. (Içini tutýar, çygylýar.) Eý, hyzmatkär! (Gapyda H y z m a t k ä r peýda bolýar.) Sen maňa näme berdiň? Getiren şerabyň hili bir gowymy? H y z m a t k ä r . Hawa, tagsyr! F a s y k ( Içini tutup bir gapdala gyşarýar). Waý, öldüm. Gowysy bolsa, hany özüňem bir dadyp gör! ( G ü l a ý y m assyrynlyk bilen pully haltajygy alyp göwsünde gizleýär we çykyp gidýär.) H y z m a t k ä r (Küýzejigiň agzyny ysgap görýär we agzyndan birki gezek owurtlaýr). Yokary hilli şerap. F a s y k . Waý olýän-le, tebibi çagryň! Olýän... (Için tutýar, ögeýär. Meýhana gelen adamlar F a s y – g y göterip, düşege geçirýärler.) Menden soň dostlar bir ýeri at ediň, Şol ýere ýygnanyp, göwün-şat ediň. Saky uzadanda meý jamyn size, Omar pahyry-da şonda ýat ediň. Ölemde meý bilen ýuwuň siz meni, Pata ýerne—içiň, jaýlanan güni. Kyýamatda meni tapjak bolsaňyz, Agtaryň meýhanaň ýanyndan meni. (Jan berýär. Sahnanyň yşygy ýuwaş-yuwaşdan pessaýlap, öçýär.) I-nji perdäniň soňy. | |
|
Teswirleriň ählisi: 0 | |