Agyr synag

AGYR SYNAG

Gepleşikleriñ, mejlis tutaryklarynyñ, 750-ä golaý alşylan telegrammalaryñ üstünde Lozan konferensiýasyny ýazmakdan, jedelleşmeden daşgaryn hemişe şuny pikir etdim:
"- Şol geçen müddetiñ dowamynda harby-syýasy durmuşynda däl-de, ýönekeý adam hökmünde Atatürk öz şahsy durmuşynda nämeleri başdan geçirdi?"
Şol döwrüñ kynçylyklaryndan bir mysal bereýin:
Ismet Inönüniñ 1923-nji ýylyñ ýanwar aýynyñ başynda ýollan telegrammalarynyñ esasy temasy grek sülsatlarynyñ Trakýa edýän çozuşlarydy we Garagaçy talandyklarydy we ş.m.
Ilçi Taner Baýtokyñ "Iñlis resminamalary esasynda Sewrden Lozana" (“İngiliz Belgeleriyle Sevr'den Lozan'a”) kitabynda Anadolyda agyr ýeñlişe uçran grek goşunlarynyñ nämeler edendigi iñlis resminamalaryna esaslanyldy. Meselem: Gresiýa Midillide çerkezlere harby tälim berip, Trakýa çozduryp, Türkiýä garşy küşgürip, Mustapa Kemalyñ jeñbaz adamdygyny görkezjek bolup, Soýuzdaş döwletleri ýene ýanyna çekmäge dyrjaşýardy! Özem bu pyglyñ añyrsynda iñlisler bardy...

1923-nji ýylyñ 13-nji ýanwary.
Premýer-ministr Rauf beý Ankaradan Lozandaky Ismet paşa telegramma ugratdy:
"Gresiýalylar Trakýada Mudanýa ylalaşygyny bozmaga başlady. Soýuzdaş döwletler muña sesini çykarman syn edýär..."
Şol gün Atatürk Ismet paşany telegramma arkaly hüşgär bolmaga çagyrdy:
"Çerkez Ethemiñ Lozanda delegasiýamyza kast etme ähtimallygy barmyş".
Fransuz kontrrazwedkasynyñ elinde-de ermenileriñ Ismet paşanyñ janyna kast etmäge taýýarlanýandygy hakdaky maglumat bardy:
"Iki ermeni bandasynyñ we Çerkez Ethemiñ Şweýsariýa geçendigi aýdylýar".
Boş gürrüñler däldi. Sebäp Lozandaky rus delegasiýasynyñ delegaty Waslaw Worowskiý "Cecile" otelinde gije sagat dokuzda naharyny iýip durka Moris Konradi atly şweýsariýaly tarapyndan öldürildi.
Lozanyñ şular ýaly ýüzlerçe bilinmeýän taraplary bar. Ýalan-ýaşryk toslamalara jogap bermekden ýaña bularyñ üstünde durubam bilemzok!

Waslaw Worowskiý

* * *

Şeýle kyn günlerde Atatürk nämeleri başdan geçirdi?
Meselem:
1923-nji ýylyñ 14-nji ýanwary.
Atatürk ejesi Zübeýda hanymy ýitirdi. Ýogsam bolmasa şondan on gün öñ şatlykly habary ýakynlaryna buşlapdy: "Öýlenmekçi bolýaryn".
Bir ýanda ejesiniñ ölümi, bir ýanda maşgala gurmaga taýýarlyk (Fikriýe hanymyñ Mýunhende saglygyna seretdirip ýören wagty Stambula gelip nikalaşmaga päsgel berjek bolmagy), diýseñ galmagally geçen mejlis, Lozan gepleşikleri Atatürküñ ruhy dünýäsine nähili täsir etdi? Bulara siz Stambul, Çanakkale, Izmir-Mersin portlarynyñ we gaýry ýerleriñ şol wagtam okkupasiýa astyndadygyny goşuñ.
Eskişehirdekä ejesiniñ ölüm habaryny alan wagty Atatürk şeýle diýdi:
"Watana bolan borjumyzyñ ýanynda hiç bir duýgyñ güýji ýokdur".

Amerikan žurnalisti Isaak Frederik Markosson Atatürküñ häsiýeti barada 1923-nji ýylyñ 20-nji oktýabrynda şuny ýazdy:
"- Onuñ haýran galdyryjy üstünliginiñ añyrsynda iki aýratynlygyñ ýatandygyny duýmak bolýar. Biri demir eradanyñ emrinde ýöreýän mizemez gaýrat, beýlekisi jemgyýetçilige bolan çuññur hormat-sylag..."

Şahsy durmuşyndaky bulaşyklyga garamazdan Lozan gepleşiklerini diñe şular ýaly güýçli häsiýetdäki lider alyp baryp bilerdi. Ýogsam bolmasa, "Türkiýäniñ tabusy" alnyp, täp-täze bir bitewi döwleti nädip gurup bolardy?
Diñe 1924-nji ýyla seretseñizläñ: halyflyk ýatyryldy, täze konstitusiýa güýje girizildi, bilim ulgamy dünýewileşdirildi, serkerdeler konflikti çözüldi, saýlawlar geçirildi, täze ministrler soweti düzüldi, oppozision partiýalar durmuşa geçirildi, gozgalañlar basylyp ýatyryldy. Gandiniñ türmeden boşadylmagyna-da Lozanda karar berildi. Bir ýylda nämeler bolup geçmedi, nämeler...

Döwletimiziñ düýbüni tutanlar, halasgärlerimiz gaty üýtgeşik adamlardy. Iñ bärkisi Ismet paşa Lozandan ugradan iñ soñky telegrammasynda "Garşylama çäreleriniñ aşa gözdençykgynç bolmazlygyny aýratyn haýyş edýärin. Stambul otelleriniñ birinde aýalym bilen maña ýer taýýarlap goýsañyz bolýar, başga zat gerek däl".
Lozan gepleşikleri Ismet paşa agyr düşdi. (Lozana gidende ogly Izzetiñ ýogalmagy ýaly onuñam duýgy dünýäsine agyr düşen kynçylyklar bolup geçdi). Ol ugradan telegrammalarynda kämahal Atatürke derdinipdir:
"- Meniñ söygüli Gazy Şefim, nämüçin meni şeýle agyr synaga pida etdiñ?" (23.01.1923 ý.) Lozanda garaşsyzlygymyzy we özbaşdaklygymyzy alyp berenleri minnetdarlyk bilen ýatlasy gelmeýänler Sewri dolap getirmek isleýänlerdir.

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 27.07.2023 ý.