ATATÜRK WE METJITLER!..
Hormatly taryhçy dostumyz Sinan Meýdan geçen agşam sosial mediýa hasabyndan şu jümleleri paýlaşdy:
“Prezident (Erdogan -t.b.) Aýasofýa kararnamasyna duwlanyp, Atatürküñ guran respublikasyny agyr tankyt topuna tutdy. Atatürküñ Aýasofýany muzeýe öwürmeginiñ sebäbi, dine we metjitlere bolan duşmançylyk däl-de, adamzadyñ umumy medeni mirasyna beren aýratyn ünsüdi. Atatürk taryhy mirasymyzy hemişe gorady, köp sanly taryhy metjiidi abatlamak işlerine goldaw berdi…”
Sinan Meýdan öñe sürýän ähli pikirlerini ýalana çykaryp bolmajak resmi maglumatlara esaslandyryp berýän tanymal taryhçymyz…
Edil Atatürküñ abatlatdyran metjitlerini açyk-aýdyñ resmi maglumatlar bilen aýdyñ subut eden bu makalasynda bolşy ýaly:
“Milli Azat-edijilik urşunyñ yzysüre 1922-nji ýylda Atatürküñ talaby bilen bir komissiýa döredilip, grek galtamanlary tarapyndan ýakylyp-ýykylan metjitler boýunça maglumatnama taýýarlanýar.
1922-nji ýylyñ 26-njy dekabryndaky bir resminamada "Duşmandan azat edilen etraplardaky metjitlere, haýyr-sahawat guramalarynyñ binalaryna we fondlara ýetirlen zyýany doly anyklamak üçin döredilen komissiýanyñ taýýarlan maglumatnamasynyñ degişli edaralara ugradylandygyny" aýdylýar.
Atatürk 1923-nji ýylyñ 1-nji martynda Mejlisde eden çykyşynda-da bir ýylyñ dowamynda 126 metjidiñ abatlanandygyny aýdýar. Grek ordalarynyñ ýakyp-ýumran Eskişehir Mihalyççyk metjidini Atatürk hut özüniñ kisesinden 5.000 lira berip, täzeden gurdurýar.
Ismet Inönü hem Ankaranyñ Buharest köçesiniñ ugrundaky metjidiñ gurluşygy üçin 2.500 lira joşýar.
Ismet Inönüniñ aýaly Mewhiwe Inönü bolsa 60-njy ýyllarda Çankaýa Ýeşilýurt köçesiniñ ugrunda gurlan metjit bilen ýakyndan gyzyklanýar, metjit ulanyşa berlende oña halylar ugradýar we tarawa namazyny şol ýerde okaýar.
Ismet Inönü Ankaranyñ Ýenişehir raýonynda gurlan bir metjit gurma fonduny ýurt bähbitli fondlardan biri hasaplaýar.
Ankaranyñ Kojatepe metjidiniñ gurluşygynda Respublikan halk partiýasynyñ (JHP) uly goşandy bar.
JHP, Atatürk we Inönü 1924-1935-nji ýyllarda ýüzlerçe taryhy metjidi abatlap, gaýtadan ulanyşa berýär.
Ýurt basylyp alnan ýyllarynda osmanly hökümetiniñ satmak islän weýran bolan haldaky Beýogly aga metjidi 1937-nji ýylda JHP tarapyndan abatlanyp, ybadata açylýar.
JHP, Atatürk we Inönü 1935-nji ýyldan soñam metjit abatlaýyş işlerine dowam edipdir. 1937-nji ýylda Mejlisde Fondlar baş müdirliginiñ býužetiniñ üstünde çekişme gurnalanda, abatlanan metjitlerdenem söz açylýar.
Mysal üçin, 1937-nji ýylyñ 27-nji maýynda Türkiýäniñ Ýokary halk mejlisiniñ (TBMM) dördünji döwür 46-njy bileleşmesinde Fondlar baş müdirliginiñ býužeti ara alnyp maslahatlaşylanda çykyş eden Içeliñ deputaty S.Fikri Mutlu şeýle maglumatlary berýär: "Siriýaly käbir betniýetli kişileriñ göýä "Türkiýede metjitler ýapylýar, metjitler ýykylýar" diýip, yzygiderli ýalan-ýaşryk propiganda ýöredýändigini eşitdik. Täze Türkiýe ýurdy abadanlaşdyrmak, yrfan we başga-da birnäçe täzelikleri ornaşdyrmak ugrunda ummasyz pul harç edýän döwrüni başdan geçirýär. Şular ýaly kyn döwürde görşüñiz ýaly 300 müñ lira diñe metjitleriñ abatlaýyş işlerine (…) sarp edilýär. Ol ýerdäki haýyn garaýşyñ howamyzy bulandyrmak isleýändigine jogap edip, Türkiýede metjitleriñ ýapylmandygyny şu çykyş edip duran ýerimden mälim etmek isleýärin…"
Fondlar baş müdirliginiñ müdiri Rüştü beý bolsa eden çykyşynda Mimar Sinanyñ eseri bolan Manisadaky Muradiýe metjidi ýaly metjitler bilen birlikde dört müñ taryhy binada abatlaýyş işleriniñ geçirlendigini aýdýar.
Metjit abatlaýyş işleri kyrkynjy ýyllarda-da dowam edipdir.
Mysal üçin, Stambulyñ deputaty Ziýa Karamürsel 1940-njy ýylyñ 31-nji maýynda Mejlisde eden çykyşynda Fondlar baş müdirliginiñ Mahmyt paşa, Sinan paşa, Läleli, Hüseýin aga, Baýezit, Atik Aly paşa, Mesih Aly paşa metjitlerini, Täze metjit (Yeni Cami), Sokullu metjidi, Azapgapy metjidi ýaly köp sanly metjidi abatlandyklaryny aýdýar.
Hut şol toplanşykda çykyş eden Tokat şäheriniñ deputaty Nazym Poraý JHP-niñ Stambulda abatlan metjitlerinden buýsanç bilen söz açyp: "Stambulda köp sanly metjitler abatlanýar. Öz ýaşaýan raýonyma ýakyn bolan Üsküdarda-da kemaly-şükran duýgusyna gaplanyp görşüm ýaly, iññän ajaýyp metjitler abatlanypdyr we abatlanýar" diýýär. Poraý Stambulfa Çinili metjidiniñ we Şemsi paşa metjidiniñ abatlanandygyny, Aýazma metjidiniñ-de ýakyn wagtda abatlanjakdygyny mälim edýär.
Metjit abatlama işleriniñ orginal nusgasyna gabat gelmeýändigi baradaky tankydy belliklere jogap edip, Fondlar baş müdirliginiñ müdiri Fahri Kiper: "Biz guramamyzdan daşgaryn ýurdumyzyñ kemala getiren ýokary hünärmenlerinden ybarat topar döretdik. Nirde näme etjek bolsak, ilki şolar gidýär, barlag işlerini geçirýärler (…) biz bolsa şolaryñ aýdanlaryna doly eýerýäris" diýýär.
JHP taryhy metjitleriñ başdansowma abatlanmazlygy üçin 1936-njy ýylda bir şertnama taýýarlaýar. Metjit abatlama işleri bu şertnamanyñ düzgünlerine laýyklykda amala aşyrylypdyr.
Hossar çykylan metjitleriñ biri-de, Edirnäniñ ajaýyp Selimiýe metjididi.
Atatürk diñe watany, halky däl, eýse dini-de halas edipdi.
1935-nji ýylda Fondlar Baş müdirliginiñ býužetine metjit abatlaýyş işleri üçin 1 million lira goşmaça pul bölünip berilýär. Şol berlen puluñ hasabyna bolsa ilkinji nobatda taryhy binalar abatlandy.
"Jumhuriýet" ("Cumhuriyet") gazetiniñ 1936-njy ýylyñ 20-nji aprelindäki sanynda şeýle habar çykypdy: "Bu nähili ynsapsyzlyk! Seferihisardaky taryhy metjidi mal ýatak edipdirler!" Habary içgin öwrenenimizde, şol metjidi (Kasym Çelebi metjidi) grek basybalyjy ordalarynyñ agyl edendigini bilýäris.
Grek basybalyjylarynyñ agyla öwren ol metjidini 1936-njy ýylda JHP abatlap, gaýtadan ybarata açýar...
JHP 1941-nji ýylda Türkiýäniñ çar künjünde kyrk sany taryhy metjidi abatlapdyr, aýratynam metjitleriñ abatlaýyş işleri üçin bölünip berlen 1 million liradan daşgaryn fond haýyr-sahawat girdejilerinden toplanan pullar bilen sekiz metjidi abatlapdy.
JHP 1941-nji ýylda her biriniñ çykdajysy 5.000 liradan agýan jemi kyrk metjidi abatlamagy, gelejek bäş ýylyñ içinde bolsa, ýigrimi alty metjidi abatlamagy meýilleşdiripdi.
Netijede 1924-1950-nji ýyllar aralygynda Atatürküñ we Inönüniñ döwürlerinde Türkiýäniñ birnäçe ýerinde köp sanly taryhy metjit abatlandy. Atatürküñ we respublikan režimiñ duşmanlary bu hakykaty hemişe halk köpçüliginden bukdular.
Atatürk 1931-nji ýyldaky Konýa eden resmi saparynda seljukly-(türkmen) eseri Alaaddin metjidiniñ, Karataý medresesiniñ, Sahyp ata medrese-metjidiniñ we kümmediniñ, Syrçaly we Inçe Minaraly metjitleriniñ hem-de olaryñ ýanaşyk binalarynyñ haraba halda bolmasyndan we goşunyñ ygtyýaryba berilmesinden ynjalyksyzlanýar. Ol 1931-nji ýylyñ 22-nji martynda Başwekil Ismet Inönä ugradan telegrammasynda bu metjitleriñ we olaryñ ýanaşyk binalarynyñ gyssagly boşadylmagyny we restawrasiýa işlerine başlamagy talap edýär.
Atatürküñ bu görkezmesi boýunça premýer-ministr Ismet Inönü 1931-nji ýylyñ 7-nji dekabrynda ýokarda ady agzalan metjitleriñ we medreseleriñ boşadylyp, abatlanmagyny buýurýar. Inönü şeýle-de ýurduñ dürli ýerlerindäki taryhy metjitleri gorap saklamak üçin birnäçe beýannamalary çap etdirýär.
Atatürki we Inönüni "metjit duşmany" yglan edenler 1950-1960-njy ýyllarda Adnan Menderesiñ diñe Stambulda ýol gurluşygy sebäpli altmyşdan gowrak taryhy metjidi ýykyp-ýok edendigini bolsa halkdan gizleýärler!..”
Söýgüli okyjylarym!
Aýasofýa kararnamasy sebäpli gaýtadan jedelleşmäge başlanan “Atatürk we metjitler” atly (mazmunyny gysgaldyp dykgatyñyza ýetirdim) bu gymmatly makalasy üçin Sinan Meýdany ýene bir gezek tüýs ýüregimden gutlaýaryn.
UGUR DÜNDARYÑ BELLIGI: Ýazgynyñ ýeñil okalmagy üçin salgylanylan resmi maglumatlaryñ çeşmesini görkezmedim. Gyzyklanýanlar üçin bularyñ hemmesi Sinan Meýdanyñ şahsy hasabyndaky arhiwinden okap bilerler.
Ugur DÜNDAR.
"SÖZCÜ" gazeti, 12.07.2020 ý.
Terjime eden: Guwanç MÄMILIÝEW,
Stambul uniwersitetiniñ talyby.
0
