Dostoýewskiniñ türklere we yslama bolan duşmançylygy

DOSTOÝEWSKINIÑ TÜRKLERE WE YSLAMA BOLAN DUŞMANÇYLYGY

Dostoýewskiý rus we dünýä edebiýatynyñ iñ gowy ýazyjylarynyñ biri. Muña hiç hili şek-şübhe bolup bilmez. Emma biz bu gürrüñimizde onuñ eserleriniñ edebi tankydyny etmekçi däl. Dostonyñ şahsyýetini we türki halklara bolan aglabasy şahsy derejede ýerliksiz we fanatik duşmançylygyna ýakyndan seredip geçeliñ.
Ilki bilen-ä, Dostonyñ ýazyjylygy näderejede beýigem bolsa, öz şahsyýetiniñ şolar ýaly pesligi adamy haýrana goýýar.
Onuñ durmuşyny püçege çykaran iñ esasy zadam humarbazlygy we ite bir sümek bergililigidi. Humar oýnap eden bergilerini üzmek üçin öz durmuşyndan täsirlenip we bary-ýogy 29 günüñ dowamynda "Humarbaz" eserini ýazypdyr.
Bu eserde ölemen humarbazlygyñ ýazyjyny nädip örkläp goýandygyna we pulsuzlyk gorkusynyñ nädip günbe-günden gerşiñi basyp duran agyr lagnaty ýükdügine ýakyndan şaýatlyk edýäris.

Belki-de, "Humarbaz" eserinde iñ manyly jümle Alekseýiñ endige öwrülen humarbazlygyny taşlamak üçin aýdýan "Ertir hemme zat gutarar, ertir..." sözleridir.
Kitap şeýle sözler bilen gutarýar. Ýagny, ol "ertir" Alekseý bilen deñ derejede Dostoýewskiý üçinem hiç haçan ýetip gelibermändir. Üstesine Dosto öz durmuşynda-da bergilerini üzmek üçin yzygiderli bergi edipdir we bulary hiç haçanam üzmändir.
Meşhur ýazyjy Turgenew Dostonyñ özünden pul karz alyp, soñam üzmändigini onuñ şahsyýetindäki gowşaklygy bilen beýan edýär:
"Dostoýewskiniñ meniñ karikaturamy çekendigini habar berdiler. Ýeri bolýa, goý, öz-özüni güýmesin. Bäş ýyl öñ ol Badende meniñ ýanyma gelipdi, birwagt karz alan puluny bermäge däl-de, "Tüsse" ("Дым") üçin maña aç-açan sögmäge gelipdi. Onuñ pikiriçe, "Tüsse" halkyñ gözüniñ öñünde ýakylmalydy. Bütin bu aýyplamalary sesimi çykarman diñledim. Şindi bolsa näme görýärin? Ähli wagşyýana pikirleri aýdanmyşym... Eger Dostoýewskiý aklyndan azaşmadyk bolsa, bu onda töhmet bolýar, hem men onuñ aklyndan azaşandygyna hijem şübhelenemok. Her niçik-de bolsa, ol bularyñ barsyny düýşünde gören bolmaly".

Dostonyñ durmuşy we şahsyýeti bilen baglanyşykly gürrüñleriñ ýüzlerçe kitaba ýetjekdigi üçin şu ýerde bes etsek gowy bolar. Onuñ bize garşy duşmançylykly garaýşynyñ astynda ýatan düýp sebäbiñ rus nasionalistiniñ duýgulary bolandygyny aýdyp bileris.
Gynansak-sa, türk we musulman obrazlary onuñ eserlerinde erbetligiñ iñ soñky derejesine ýeren obrazlar hökmünde garşymyza çykýar. Muña mysal getirmeli bolsa, "Doganlar Karamazowlar" romanynda türkleriñ göwreli aýallary zorlaýan we çagalary öldürýän, talañçy, aýal zorlap ýören iblis hökmünde suratlandyrylandygyny görkezip bileris.
Ýazyjy ýene bir eserinde türkleriñ Stambuly eýelemegini başa düşen iñ uly towkynälet hökmünde telim gezek nygtaýar.

Ýazyjy "Ýazyjynyñ gündeligi" eserinde Stambuly tiñkesine diken ýagdaýda, ruslaryñ şäheri hökmany suratda türkleriñ elinden almalydygyny ýazýar. Ol türkleriñ Stambulda ýaşamagy we dolandyrmagy pikirine arka durýan ýazyjylara-da takat getirip bilmändir:
"N.Ý.Danilewskiý Stambulyñ wagtyñ geçmegi bilen gündogar halklarynyñ umumy şäheri bolmalydygy netijesine gelipdir. Bu jemgyýetler ruslar bilen bilr Stambula hak-hukuga goldanyp eýe bolmalymyş.
Meñ pikirimçe, bular ýaly çemeleşme haýran galdyryjy. Ruslar bilen slawýanlaryñ arasynda nähili deñlik bolmalymyş? Olaryñ arasyndaky deñligi kim üpjün etmeli? Russiýany olar bilen hemme babatda deñ tutup bilmejekdigimize görä, Stambula eýelik etmäge nädip olar bilen deñlik prinsipine esaslanýan ýörelgä eýerip bolar?..
Stambul biziñki bolmalydyr. Hawa, Stambul ruslar tarapyndan eýelenmelidir, şäher türklerden alnyp, hemişelik biziñ elimize geçmelidir. Gysgaça aýdanda, diñe bize degişli bolmalydyr. Şäheri eýelänimizden soñ, biz bu ýere slawýanlary we kimi islesek şony salarts. Şeýle-de prinsiplere goldanyp, ýöne bu şäherde slawýanlar bilen bile federatiw eýeçilik bolmaz...
Stambul Bosfor bogazyna we aýlaglara diñe Russiýa eýelik etmelidir. Stambulda goşun bölümlerimizi we harby-deñiz güýçlerimizi saklarys, garnizonlary, redutlary gurarys... Russiýa Stambuly häzir ele salmaly bolsa, munuñ ýeke-täk sebäbi, özi üçin kesgitlän maksady we wezipesi bolanlygyndandyr. Slawýanlardan tapawutlylykda özüne kesgitlän ýolunda Russiýa ýçin beýleki ýaşaýyş we genetiki gurşawly problema Gündogar problemasydyr we bu problemanyñ çözgüdi Stambuldan geçýär...
Hususanam, Stambul slawýan bileleşiginiñ öñüni alýan we slawýanlartñ sagdyn ýaşaýyş-durmuş şertlerine geçme prosesuni bökdeýän ähli Slawýan we Gündogar dünýäsindäki oñşuksyzlyklary ýatyryp biljek funksiýany ýerine ýetirer. Şeýle ýagdaýda munuñ ýeke-täk çykalgasy, Russiýanyñ Stambuly diñe özi üçin, öz hasabyna eýelemegidir...
Stambul Gündogaryñ merkezidir, şol bir wagtda-da dini merkezidir we munuñ başynda Russiýa bardyr. Şäher Russiýa hökmany suratda gerekdir, hatda peýdalydyr, özüniñ we tutuş Ýewropanyñ ykbalynyñ üýtgemegine baglanyşyklylykda az wagtlabam bolsa Peterburgy ýatdan çykarmaga we Gündogarda oturmaga mejburdyr.
Russiýa Stambula eýelik etmek bilen birlikde külli slawýanlaryñ we slawýanlardan aýry tutulmaýan ähli Gündogar halklarynyñ azatlyklarynyñ goragçysy, kepillendirihisi bolar. Ýüzlerçe ýyllap dowam eden musulman agalygy bu jemgyýetler üçin birleşdiriji däl-de, zulum ediji güýç bolupdyr we bu jemgyýetler olaryñ agalygy astynda gymyldamaga-da milt edip bilmändir, ýagny adam şekilli ýaşamandyrlar...
Russiýanyñ bu uruşda anyk netije gazanyp biljek güýçde däldigine Danilewskiý ynanman biler... Stambuly basyp almak üçin şeýle uruşa çenli amatly pursat hiç haçanam bolan däldir (bolmazam), husussnam Ýewropanyñ häzirki ýa-da ýakyn geljekdäki syýasy ýagdaýy göz öñüne tutulanda, hakykatdаnam amatly pursatdyr".

Şeýle sözler radikal dinçi fanatigiñ däl-de, hut Dostonyñ öz agzyndan çykypdyr.
Ýazyjy aýratynam Lew Tolstoýy ýigrenipdir. Ol Tolstoýy türkleri gowy görmekde we ýaşyryn musulmanlykda aýyplaýar. Tolstoý ýaly görnükli ýazyjylaryñ eden eglişikleri sebäpli türkler ruslaryñ başyna şunça dert-belalary getirenmiş.
Dosto edýän pikirleriniñ çäginde eserleriniñ ýaramaz gylykly gahrymanlaryny türklerden saýlap almaga ýykgyn edipdir. Dostonyñ döreden iñ erbet obrazlarynyñ biri Gazziniñ türk bolmagy-da tötänlik däl, elbetde.

Gazziniñ obrazynyñ janlandyrylan "Ölüler öýünden ýazgylar" («Запи́ски из Мёртвого до́ма») powestinde türk gahrymanynyñ gylyk-häsiýetini şeýle beýan edipdir:
"Şeýle-de onuñ birmahallar wagtyny hoş geçirmek üçin kiçijik çagalary-da kyhlamakdan gaýtmandygyny aýdýardylar: Kiçijik çagany çola ýere çekip, ilki gorkuzýarmyş, gynaýarmyş. Görgüli çagajygy gorkuzmagyñ, gözüniñ oduny almagyñ ýeterlik mazasyny görenden soñam kem-kemden, gyssanman, keýpihonlyk bilen ony kyhlaýarmyş".
Meşhur ýazyjy Stefan Sweýg Dostoýewskiniñ ömrüniñ ahyrlarynda şahsyýetindäki nogsanlyklaryñ we syýasy samsyklaçlygyñ azalmagyñ deregine artandygyny ýazýar.
Muña garamazdan ussat ýazyjy romanlaryny ýazanda, hamana başga obraza eýe bolýan ýaly ajaýyp stili we beýan edijiligi bilen kämil eserleri döretmegini dowam etdiripdir. Ýöne ol hemme ýaramaz gylygyndan el çekse-de türk duşmançylygyndan hijem el çekip bilmändir.

Mehmet MAZLUM ÇELIK.

@MMazlumcel
celikmehmedmazlum@gmail.com

Şenbe, 30.03.2024 ý.