Hazar deñziniñ suwy peselýär...

HAZAR DEÑZINDE SUWUÑ DEREJESI KLIMAT ÜÝTGEŞMESINIÑEM TÄSIRI BILEN PESE GAÇÝAR:

"PROBLEMA DÜÝPLI, KENARÝAKA ÝURTLAR HYZMATDAŞLYK ETMELI"

Surat: Türkmenbaşy şäheriniñ golaýyndaky birmahal gämileriñ eñek dirän duralgasy häzir howa boşlugyna uzaýar...

Birnäçe ýyllap ýolagçy gämilerinde işlän Batyr Ýusubow "Öñler Türkmenbaşydan Hazar (Çeleken) şäherine gämi bilen gidip-gelerdim" diýip ýatlaýar.
Dünýäniñ iñ uly ýapyk deñzi bolan Hazarda bu gämi duralgasy deñiz suwunyñ çekilendigi sebäpli indi ulanylmaýar.
Fransiýanyñ "AFP" habarlar gullugyna interwýu beren 36 ýaşly deñizçi "Deñizdäki düýpli siltasiýa (deñiziñ suw gatlagyndaky tort üýşmegi) sebäpli eýýäm bir ýyldan bäri bu gämi duralgasy işlemeýär" diýýär.
Türkmenistan bir hatarda Russiýa, Gazagystan, Azerbaýjan, Eýran hem bu deñize goñşy.
Ýewropa bilen Aziýanyñ arasyny bölýän 371 müñ km²-a deñ Hazar Germaniýanyñ tutýan meýdanyndan has uly. Emma Germaniýadan esasy tapawudy - ýyl geldigisaýy kiçelýär.
Munuñ sebäpleri barada geçirilen barlag işleri juda az. Şonuñ üçin bu boýunça alymlaryñam biri-birinden tapawutly teoriýalary bar. Ýöne sebäbi näme bolanda-da, klimat üýtgeşmesiniñ muny hasam ýaramazlaşdyrandygy babatda pikirleri bir.
Hazar deñziniñ kosmosdan alynan suratlary deñiziñ 800 metre çenli aşak düşendigini görkezýär. Deñizdäki bir ada hem şonuñ üçin guryýere birigen ýagdaýda.
Şonuñ üçinem Batyr ýolagçylary Gyzylsuw ýarymadasyna äkidýär. Emma ol ýerdäki ýagdaýam onçakly öwerlikli däl. Guryýere birçak labyryny atan gämilerem munuñ gös-göni subutnamasy.

Gyzylsuwda öýüni deñizden gelen suwlara garşy gumdan bent galdyryp goraýan kyrk ýaşlaryndaky Aýça "Öñki portuñ çuñlygy ýetersiz ýagdaýa gelendigi üçin täze port gurulýar" diýýär. Ol indi deñizde tupan turanda-da suwuñ öýüne gelip ýetmeýändigini aýdýar.

Gazagystanda taşlanan gämiler

• Deñiziñ çekilmeginiñ sebäpleri

Türkmen alymy Nazar Myradow "Deñiz derejesindäki üýtgeşmeler deñiziñ suw gatlagyna täsir edýän tektoniki hereketlerden we seýsmologiki faktorlardan gelip çykýar" diýýär.
Hazar deñiziniñ otuzyny we segseninji ýyllarda hem çekilendigini we gaýtadan beýgelendigini habar berýär.
Beýleki bir ýandan klimat üýtgeşmesine-de ünsi çekýär: "Emma bu üýtgeşmede klimatlaýyn sebäplerem bar: Deñiziñ derejesi derýalaryñ akyşyna bagly we derýalaryñ akymy azalýar.
Ýagyşyñ mukdary azalýar, bir ýandanam bugarma çaltlygy artýar".
Orta Aziýa klimat üýtgeşmesindan gaty kän täsirlenýär. Bu sebit XX asyryñ iñ uly daşky gurşaw heläkçiliklerifen biri bolan Aral deñiziniñ ýok bolmagynyñ täsirlerini şindizem duýýar.
Türkmenistanyñ iñ uly port şäheri Türkmenbaşyda hem deñiz öñüni alyp bolmajak görnüşde peselýär.
Şäherde yzygiderli suwa düşüp gelen 35 ýaşlu Lýudmila Esenowa deñize girip: "Geçen tomus şu duran ýerimde suw gerdenimi boýlaýardy. Soñ bilime geldi. Bu ýyl dyzymdanam aşakda" diýýär.

Esenowa indi gowy ýüzüp bilmek üçin ep-esli aralyga ýöremeli bolýar.
Emma siltasiýa mundan has beter düýpli problemalara-da ýol açýar. Bularyñ başyny ykdysady problemalar çekýär.
Siltasiýa Hazaryñ kenaryndaky ähli infrasktrukturany täsiri astyna almak bilen birlikde Orta Aziýanyñ iñ uly porty bolan we Ýewropa bilen Aziýanyñ arasyndaky söwda gatnaşygynda möhüm ähmiýete eýe Türkmenbaşy şäheri-de mundan ýetdik paýyny alýar.
Türlmenistanyñ we Hazar deñiziniñ söwda gymmatyny soñky döwürde artdyran iki üýtgeşme bolup geçdi.
Bularyñ biri Russiýanyñ Ukraina çozmagydy. Okkupasiýanyñ yzyndan Ýewropa bileleşigi (ÝB) ýurtlary tebigy gaz çeşmelerini diwersifikasiýalaşdyrmak üçin dürli gözleglere ýüz urup, gözüni Azerbaýjandyr Türkmenistana dikdi.
Ikinji üýtgeşmes bolsa Daglyk Garabag konfliktiniñ çözülmegidi.
Azerbaýjan bilen Ermenistanyñ arasynda öñümizdäki ýylyñ başlarynda gol çekilmegine garaşylýan ýaraşyk şertnamasynyñ yzyndan Türkmenistanyñ tebigy gazy Zengezur koridorynyñ üstünden Türkiýä we ÝB-ne akdyrylyp bilner.
Ermenistanyñ premýer-ministri Nikol Paşinýan hem ýurdunyñ energetikada we transportda tranzit ýurda öwrülmek isleýändigini duýduryp, "Parahatçylyk çatrygy" atly taslamasyny wideo arkaly paýlaşdy.

• "Iñ gyssagly mesele"

Ýagdaý şeýle bir düýpli, şeýle bir çynlakaý welin, adatça problemalary boýunça beýanat bermäge howlukmaýanlygy bilen meşhur Türkmenistanyñ döwlet ýolbaşçylary-da şu meselede beýanat bermegiñ gyssaglydygyny we zerurdygyny bilýärler. Gidrokarbon yataklaryna baý Türkmenistanyñ Daşary işler ministri Raşit Meredow "Hazar deñizi soñky 25 ýylyñ dowamynda iki metr peseldi. Bu howatyra düşürmekdenem beter ýagdaý" diýýär. R.Meredow problemanyñ ululygy sebäpli kenarýaka döwletleriñ hyzmatdaşlyk etmeginiñ gerekdigini öñe sürýär: "Hazar deñzi iñ köp üns berilmeli iñ düýpli meselämiz".
Kenarýaka döwletleriñ arasyndaky hyzmatdaşlyk heniz başlangyç tapgyrynda.
Ýurtlar ýigrimi ýyldan gowrak wagt ylalaşyp bilmedik Hazar deñziniñ statusy boýunça 2018-nji ýylda ylalaşyga geldi.

Hazaryñ garşy tarapyndaky Kura derýasynyñ hanasy akymynyñ azalmagy netijesinde deñziñ şor suwy bilen doldy

Gazagystandan berilen beýanatda: "Deñsiz-taýsyz ekosistema eýe Hazar deñziniñ daşky gurşawynyñ goragyny ýola goýmak hemmämiziñ umumy peýdasy. Munuñ özi tebigata we kenarýaka ýurtlarynyñ durmuşyna täsirini ýetirýär" diýildi.
Suwuñ derejesiniñ azalmagy we suwuñ gyzgynlygyndaky artyş düwlenler bilen birlikde Hazar deñziniñ haýwanat dünýäsine-de ýiti täsirini ýetirýär.
Gazagystanyñ prezidenti Kasymjomart Tokaýew, düwlenleriñ ýagdaýy bilen "ýörite gyzyklanmaga başlandygyny" mälim etdi we Hazar deñzi boýunça iş geçirmek üçin ýörite ylmy-barlag institutyny açdy.
Sebitde gurakçylykdan täsirlenýän ýeke ýer Hazardyr Aral däl. Eýrandaky Urmiýe we Aýdar köllerinde-de suwuñ derejesi peselýär.

22.12.2023 ý.

"BBC News" habarlar gullugynyñ blogy esasynda terjime edildi.