Dünýä şygryýetiniñ taryhyndaky ilkinji şahyr we ilkinji goşgy

DÜNÝÄ ŞYGRYÝETINIÑ TARYHYNDAKY ILKINJI ŞAHYR WE ILKINJI GOŞGY


Adatça, "meşhur şahyrlaryñ hemmesi erkekleriñ arasyndan çykýar" diýen ýörgünli düşünje bar. Bu pikir näderejede dogry ýa-da nädogry, ony anyk biljek däl. Emma taryhda subut edilen bir fakt bar: dünýäniñ ilkinji şahyry ZENANDYR.
Tutuş dünýä şygryýetiniñ başyny çekmäge talaşgär ilkinji şahyryñ zenandygyny, onda-da hut Änew medeniýetiniñ gönüden-göni dowamy bolan şumer medeniýetine degişli zenanlardygyny aýtsak, käbirlerimize muña ynanmak kyn düşse gerek. Belki-de, bu maglumat türkmen zenanynyñ beýleki halklaryñ zenanlaryna garanda has şahyrana we has döredijilikli bolýandygynyñ genetiki kodlaryny tapmaga kömek eder.
Şumer zenanynyñ döredijilik ýolunyñ kyssasy diýseñ täsin. Hekaýatyñ başy şeýle başlanýar: Şumerlerde ruhany zenanlara durmuşa çykmak we çaga dogurmak gadagan bolupdyr. Bu ýowuz kadany şumer zenanlarynyñ biri bozýar we gyz çagany dünýä inderýär. Çagasynyñ öldürilmeginden howatyrlanybam, ony kiçijik gaýyga salyp, derýada akdyryp goýberýär. Bäbek patyşanyñ adamlarynyñ öñünden çykýar we köşge tabşyrylýar. Gyzjagaz patyşanyñ maşgalasynda terbiýelenýär. Ol kämillik ýaşyna ýetende patyşalaryñ birine durmuşa çykarylýar. Gyz ilkinji gijesinde adamsyna bolan söýgüsini bildirmek üçin bir goşgy ýazýar. Hut şol goşgy hem şygryýetiñ taryhynda bize mälim bolan ilkinji şygyr bolup durýar.
Hawa, şygryýetiñ taryhynda ilkinji goşgyny ýazan diýip şumer zenanynyñ ady tutulýar. Ýañam belläp geçişimiz ýaly, goşgy hökümdara, ýagny adamsyna bolan söýgüsini we arzuw-umytlaryny mälim etmek üçin ýazylypdyr. Goşguda şol döwrüñ düşünjesine görä, ýurduñ hökümdaryna bolan boýunsunujulyk öñe çykarylýanam bolsa, zenanyñ taryhyñ hemme döwründe ZENANDYGYNY ýatdan çykarmazlyk gerek. Şonuñ üçin goşguda käbir öte geçmelere ýol berilýänem bolsa, şol döwrüñ gözi we ynanjy bilen seredenimizde, şygyr diýseñ nepis şygyr...

• Ýanýoldaşyma

Ömrümiñ çyragy, göwün söýenim,
Görküñ zyýadadyr, baldan datlydyr.
Arslanym, arzylap sen-sen diýenim,
Görküñ zyýadadyr, baldan datlydyr.

Meniñ posalarym datlydyr baldan,
Düşegimem bal derýasy ýalydyr.
Görkleneýin seniñ ajap görküñden
Şirim seni bir öpeýin, bäri dur!

Meniñ posalarym datlydyr baldan,
Menden diñe zowky-sapa alarsyñ.
Ejem saña ajap peşgeş bermekçi,
Kakamdanam serpaýyñy alarsyñ.

Senem meni söýýänligiñ çyn bolsa,
Otly posalarñy sowgat et maña.
Meñ Hudaýym, meniñ penakärimdir
Hudaý Enliliñ kalbyn şat eden Şuşin
Otly posalarñy sowgat et maña...

Käbirleri üçin bu goşgy suwjugrak görnüp biler, käbirleri bolsa ony erotiki äheñli hasaplamagy mümkin. Ýöne ýokarda-da belläp geçişimiz ýaly, muña öz döwrüniñ gözi we ynanç sistemasy, ýaşaýyş-durmuş şertleri bilen seretmek, baha bermek gerek.
Şygryýetiñ taryhynda möhüm orun tutýan we toýun plitalara ýazylan bu goşgy häzir Türkiýäniñ Stambul şäheriniñ Arheologiýa muzeýinde saklanylýar. Bagdatdan 150 kilometr daşlykda ýerleşýän gadymy şumer şäheri Nippurdan tapylan toýun plitanyñ dört müñ ýyllyk taryhy bar. Ýazgy mundan 50-60 ýyl öñ amerikan şumerology Semuel Noa Kramer tarapyndan okaldy.
Germaniýaly türkmen alymy Begmyrat Gereý we türkiýeli şumerolog zenan Muazzez Ilmiýe Çyg şumerleriñ ata-babalarynyñ Änewdendigini, olaryñ gadymy türki taýpalaryñ biridigini subut eden görnükli alymlardyr. Goşgyny türk diline-de häzir 105 ýaşynda bolan Muazzez Ilmiýe Çyg terjime edipdi.

• Goşgy näme üçin ýazyldy?

Şumer zenanynyñ söýgi temasyndan ýazan bu goşgusy şumerleriñ dini ynançlary bilen baglanyşykly. Şumer ynanjyna görä patyşa ýeriñ bereketini we hasyllylygyny artdyrmak maksady bilen ýylda yrsgal-bereketiñ we söýginiñ zenan hudaýy Elliliñ deregne bir ruhany zenana öýlenýär. Bu mukaddes saýylan borç bolupdyr. Goşgynyñ ýazylyşy hem hut borja esaslanýar. Patyşa Şusiniñ nikalaşan ruhany zenanlarynyñ biri hem täze ýyly garşylaýyş dabarasynda okamak üçin bu goşgyny ýazypdyr. Wakadan hem görnüşi ýaly söýgi temasyndan ýazylan ilkinji goşgynyñ awtory ZENANDYR. Şu ýerde ýene bir zada üns bermek gerek. Goşgy köşk dabaralarynda saza goşulyp labyzly okalandygy üçin, dünýäde ilkinji aýdymyñ hem şumerlerde dörändigini görmek mümkin.

• Enheduanna

Başga bir taryhy maglumatda bolsa b.e.öñ 2300-nji ýyllarda Akkad patyşasy Beýik Sargonyñ gyzy Enheduannanyñ kakasy tarapyndan Ur şäherindäki Ekişnugal ybadathanasyna baş ruhany edilip bellenilýär. Asly akkadly bolan şumer patyşasy Sargona şumer medeniýeti bilen akkad medeniýetini utgaşdyrmak üçin gyzy Enheduanna ýardam edipdir. Ol söýginiñ zenan hudaýy Inannanyñ şanyna goşgular ýazypdyr. Biziñ günlerimize çenli gelip ýeten şol goşgular hem Enheduannany dünýä taryhynyñ ilkinji zenan şahyry, käbir çeşmelere görä bolsa ilkinji şahyry edipdir.
Enheduanna baradaky maglumatlar 1925-nji ýylda Mesopotamiýada geçiren gazuw-agtaryş işleri bilen şöhratlanan Çarlz Leonard Wulli tarapyndan tapylýar. 1925-nji ýylda Uilýam Wolfang Hallo, J.A.Wan Dizk ýaly şumerologlar elli sany toýun plitalaryñ böleklerini birikdirip Enheduannanyñ goşgusyny bitewiligine okamagy başardylar. Häzirki wagtda Enheduannadan galan iki sany möhür, ýazgyly toýun plitalar ABŞ-nyñ Pensilwaniýa muzeýinde saklanylýar.

• Enheduannanyñ goşgularyndan

Sen joşgunly silsiñ daglardan inen,
Ah, hemmeden ilki gelen
Zenan hudaý Inanna,
Behişdiñ hem bu dünýäniñ hudaýy!
Oduñ uçgun berýär halkyñ üstüne
Bir jandar münen zenan,
Wagt rowaçlygy ýaranyñ kylyp,
Mukaddes buýruklar edýärsiñ emir.
Ähli dabaralar geçmeýär sensiz,
Ýöne kim düşünýär saña ýürekden?

* * *

Durmuşym ot içinde...
Ol meni jeññelde aýakýalañaç
ýöremäge mejbur edip taşlady.
Baş ruhana gelşip duran täjimi,
Aldy-da başymdan syýryp taşlady.
Hanjar bilen gylyç berdi elime,
Hem diýdi: "Señ üçin bulañ barysy,
Derhal öwür muny öz bedeniñe!"

Taýýarlan: Has TÜRKMEN.