Kerki hakda söhbet açsak...

KERKI HAKDA SÖHBET AÇSAK...

Diýarymyzyñ gündogarynda ýerleşen, taryhy geçmişde iññän gülläp ösen we şan-şöhrata beslenen gadymy Kerki şäheri, onuñ harby-goranyş berkitmesi bolan galyñ diwarly mähnet galasy hakynda, şäheri we galany Ymam Maruf Kerkiniñ esaslandyrandygy, şondan ötri onuñ adynyñ bu ýere dakylandygy hakynda ýerli ýaşaýjylaryñ arasynda henize-bu güne çenli dürli rowaýatlar aýdylyp gelinýär. Ol rowaýatlar bolsa diýseñ tolgundyryjy hem-de biri-birinden gyzykly.
Yslam äleminde giñ meşhurlyga eýe bolan Ymam Maruf Kerki hakynda taryhy rowaýatlar Orta Aziýa, Eýran, Kawkaz, Arap ýurtlarynyñ halklarynyñ arasynda-da giñden ýaýrapdyr. Bu rowaýatlar has gin hem-de has köp sanly görnüşde baryp gadym eýýamlardan başlap, hatda XIX asyryñ ikinji ýarymynda-da juda ýörgünli bolupdyr. Şeýle bolansoñ, Orta Aziýanyñ, şol bir wagtyñ özünde-de häzirki Lebap welaýatynyñ gadymy geçmişdäki halklarynyñ taryhy hem-de etnografiýasy bilen içgin gyzyklanan Ýewropa alymlarynyñ esasy ünsüniñ bu gözel şähere gönükdirilmegi tebigy ýagdaýdyr. Olardan görnükli Ýewropa alymy, Praga uniwersitetiniñ professory Arminiý Wamberi, meşhur rus alymy, akademik A.N.Samoýlowiç we beýleki jahankeşdeler Kerkide bolup, onuñ taryhy geçmişine, Ymam Maruf Kerki bilen baglanyşykly rowaýatlaryñ döremegine aýratyn uly ähmiýet beripdirler we gymmatly ýazgylar galdyrypdyrlar.
Jahankeşde derwüş, alym Arminiý Wamberi 1863-nji ýylyñ tomsunda Kerki şäherinde bolup, onuñ geografik taýdan ýerleşişi, mikrorelýefi, ilatynyñ ýaşaýyş durmuşy, şertleri we beýleki ahwalatlary hakynda iññän gyzykly, üns çekiji maglumatlary beripdir.
Şäheriñ "Kerki" adyndan ozalky adynyñ nähili atlandyrylandygy, "Kerki" sözüniñ neneñ-niçik emele gelendigi hakyndaky maglumatlary-da A.Wamberiden tapmak mümkin. Alymyñ meşhur "Orta Aziýa syýahat" atly kitaby biziñ üçin uly taryhy gollanma bolup hyzmat edýär. Görnükli rus alymlary akademik A.N.Samoýlowiçiñ we A.I.Belýaýewiñ käbir işlerinde hem bu gadymy şäher we onuñ döreýiş taryhy bilen baglanyşykly rowaýatlaryñ käbir görnüşlerine gabat gelmek bolýar.
Meşhur alym-arheolog akademik Mihail Ýewgenýewiç Masson özüniñ "Kerki şäheriniñ geçmişi" diýen ylmy işini turuwbaşdan Kerki hakyndaky iññän gadymy rowaýatyñ has soñrak ýazga geçirilen tekstinden bir täsin parça getirmek bilen başlapdyr. Onda esasan, şeýle diýilýär: "Kerki bir wagtlar hökümdar Şa-Añkanyñ galasy bolup hyzmat edipdir. Kerkiçide bolsa şol wagtlar onuñ şazada gyzy Turanyñ köşgi ýerleşipdir. Rowaýatyñ beýleki bir wariantynda onuñ köşgüniñ Daşlykda ýerleşendigi aýdylýar". Bu gadymy şäheriñ häzirki "Kerki" ady VII asyryñ ikinji ýarymynda we VII asyryñ başynda bu galada ýaşap öten meşhur hökümdar Ymam Maruf Kerkiniñ adyndan gelip çykypdyr. Ymam Maruf Kerki bolsa Zemma şäheriniñ meşhur häkimi bolup, örän köp ýyllap bu galada hökümdarlyk edipdir. Ol sufizmiñ iññän görnükli wekilidir. Akademik M.E.Massonyñ ýazmagyna görä, Ymam Maruf Kerki alym-filosof, astronom, şahyr, müneçjim, sopy adam bolupdyr. Ol ençeme goşgularyñ, diwanlaryñ, traktatlaryñ we beýleki onlarça ylmy işleriñ awtory hasaplanýar.
Onuñ ylaýta-da ekzegetika, etika ylymlary boýunça ýazan traktatlary bellidir. Türkmenistanyñ at gazanan artisti Tuwakgylyç Gurbanýaz oglunyñ berýän maglumatlaryna görä, Ymam Maruf Kerki Orta Aziýada, esasan-da Zemma şäherinde çaphana ýa-da kitap daşbasmasyny ilkinji ýola goýan meşhur alymlaryñ biridir. Ymam Maruf Kerkiniñ hakyky öz ady Marufdyr. Ymam onuñ öz döwründe gazanan hormatly ruhany derejesidir, Kerki bolsa lakamydyr. Çünki Ymam Marufa bir gezek hindi kerkini sowgat gowşupdyrlar. Kerk atly bu haýwany uzak wagtlap aýagulag edip münüp gezeni üçin, oña soñ-soñlar "Kerki" lakamyny beripdirler. Şondanam Ymam Marufyñ Kerki lakamy onuñ adynyñ yzyna tirkelip aýdylypdyr.
Taryhy rowaýatlarda aýdylýan maglumatlary deñeşdirip görenimizde, dogrudan-da, Ymam Marufyñ Kerki galasynda we onuñ ýerli welaýatynda uzak wagtlap hökmürowan häkim hem-de ymam bolup höküm sürendigi tassyklanýar. Ýöne onuñ il arasyndaky ýerli rowaýat boýunça bu ýerde aradan çykandygy, Kerkide jaýlanandygy, üstüne kaşañ mawzoleý dikeldilendigi hakyndaky maglumatlar näbelli bolup galýar. Emma bu ýerdäki gadymy yslam mazarystanlygynyñ günorta-günbatar tarapynda, hakykatdan-da Ymam Kerki-Ata kümmedi we onuñ gabry bar. Ýerli ilat bu kümmedi we Ymam Maruf Kerkiniñ uly gabryny mukaddes we keramatly ýere öwrüpdirler. Häzir hem onuñ gabrynyñ üstüne dikeldilen mawzoleý öz kaşañlygy, nepisligi hem-de owadanlygy bilen bu ýere gelýänleriñ ünsüni özüne çekýär. Şu kaşañ mawzoleýiñ özünde bolsa Ymam Maruf Kerkiniñ mazarynyñ başujuna goýlan, ýüzünde iññän çeper ýazgylary hem-de oýmurlary bolan mermerden gabrüsti daşlaryñ ikisi bolup, olar häli-häzire çenli saklanyp galypdyr. Olaryñ ýüzündäki çeper ýazgylar, esasan, akademik M.Ý.Massonyñ we doktor W.N.Pilipkonyñ ylmy taýdan tassyklap görkezmegine görä, keramatly Gurhanyñ mukaddes sürelerinden hem-de aýatlaryndan böleklerden, Ymam Maruf Kerkiniñ hususy durmuşyna we onuñ aradan çykan wagtyna degişli käbir gysgaça, ýöne çuñ manyly sözlerden ybaratdyr.
Akademik M.Ý.Masson "Kerki şäheriniñ geçmişi" diýen ylmy işinde Ymam Maruf Kerkiniñ başujunda goýlan şolar ýaly mermerden gabrüsti ýazgyly daşlaryñ bu ýerde ýene bäş sanysynyñ bardygyny belläp şeýle ýazypdyr:
"Kerki depeleriniñ birinde göýä zaýalanan we ýüzünde iññän çeper oýmurlary bolan ýazgyly gabrüsti daşlaryñ metjidiñ galyndylary bilen birlikde tapylandygy öz wagtynde bellenildi. Galadan demirgazykda ýerleşýän Abul Mälik patyşanyñ mazwoleýiniñ ýanyndaky gonamçylykda ozal (bu ýerde M.Ý.Masson özüniñ 1948-nji ýylyñ güýzünde GTAKE-niñ XII otrýadyna ýolbaşçylyk edip Kerkä gelip gidendigini göz öñünde tutupdyr -Ş.H.) bäş sany ýazgyly mermerden gabyrüsti daşlar ýatyrdy".
Taryhy çeşmeleriñ hem-de gadymy ýazgylaryñ birentek galyñ gatlaryny irginsizlik bilen barlap, içgin öwrenen alym-arheolog M.Ý.Massonyñ soñky pikirine görä, ozalky Zemmanyñ ornunda öz Kerki adynyñ galandygyna garamazdan, bu ýanbermez galada we onuñ ýerli welaýatynda hökümdarlyk edip geçen Ymam Maruf Kerki şu ýerde aradan çykan bolsa-da, haýsydyr bir sebäbe görä, ol Bagdatda jaýlanylypdyr.
Ymam Maruf Kerki hijri senesiniñ 200-nji ýylynda, ýagny, milady senesiniñ 815-816-njy ýyllarynda aradan çykypdyr. Şol zamanlarda Kerki galasy we onuñ welaýaty arap halyflygynyñ düzümine giripdir we halyflygyñ merkezi paýtagty Merw (Mary -Ş.H.) şäheri bolupdyr. Munuñ özi Ymam Maruf Kerkiniñ hakykatdan-da Bagdatda jaýlanmak mümkinçiligini aradan aýyrmaýar. Çünki arap halyflygynyñ ymamlarynyñ hem-de görnükli ruhanylarynyñ, goşun serkerdeleriniñ arasynda gadym eýýamlardan däp bolup gelýän kada-kanuna laýyklykda yslam dinini ýer ýüzüne ýaýratmak we ornaşdyrmak ugrundaky göreşde we söweşde gurban bolanlaryñ her biriniñ jesedi onuñ göbek ganynyñ ilkinji daman ýerinde, ýagny, öz dogduk mekanynda jaýlanypdyr. Emma Kerki hakyndaky taryhy rowaýatlarda Ymam Marufyñ mazary Kerkide - Ymam Kerki ata kümmetinde ýerleşýär, hatda onuñ mazarynyñ başujunda ýazgyly mermerden gabrüsti daşy bar diýlip görkezilmeginiñ bir ujynyñ hakykata juda laýyk gelmegi ähtimal zatdyr. Sebäbi şol zamanalarda her bir yslam ruhanysy, goşun serkerdesi birdenkä wepat bolsa, ýa-da şehit ölse, onuñ ganynyñ dökülen ýerinde ýa ölen ýerinde mukaddes Gurhan bilen birlikde onuñ hususy zatlaryndan, mysal üçin, egin-eşiginden, öz ulanan zatlaryndan iñ möhüm we keramatlylaryndan haýsy-da bolsa bir zadyny jaýlap, göýä onuñ öz hakyky jesedi jaýlanan ýaly, şol ýerde onuñ üstüne gümmez ýa-da sagana dikeldipdirler. Taryh ylmy edebiýatynda şonuñ ýaly, içi boş, simwolik mazarlara "kenotaplar" diýilýär.
Ýöne halk köpçüligi welin, şeýle simwolik mazarlary hakyky öz bolşunda kabul edýär we ony keramatly, mukaddes mazar hasaplaýar. Elbetde, Ymam Maruf Kerkiniñ bu ýerdäki mukaddes we keramatly mazary babatynda-da biz ýokarky pikiriñ, ýagny, akademik M.Ý.Massonyñ öñe süren pikiriniñ tarapynda durýarys. Çünki biz Orta Aziýada, hatda hut Lebap welaýatynda hem şeýle simwolik mazarlaryñ, ýagny, kenotaplaryñ onlarçasynyñ bardygyna anyk göz ýetirýäris.
Ýöne şonuñ ýaly pikirleri öñe sürmek bilen biziñ ylmy çaklamamyz gutarnykly däldir. Entek diñe bir taryhy rowaýatlarda ýa ylmy ýazuw çeşmelerinde görkezilen maglumatlary öwrenmek bilen çäklenmeli däldir, eýsem-de bolsan munuñ özi düýpli arheologik barlaglaryñ netijesine hem birebir baglydyr. Şu nukdaýnazardan çemeleşmek arkaly Kerkidäki Ymam Kerki-Ata gonamçylygynda we mawzoleýiñ özünde geljekde düýpli arheologik-barlag işleri geçirilse, munuñ özi has anyk, has giñ we has doly ylmy maglumatlary berip biler.
Biz bu makalamyzda Ymam Maruf Kerki hakyndaky taryhy rowaýatlardan biriniñem doly mazmunyny mysal getirmegi makul bilmedik. Sebäbi olar köp we dürli görnüşlerde aýdylýar.
Ymam Maruf Kerku ruhany hem biziñ topragymyzda ýaşap geçen harby serkerdeleriñ biri bolany üçin, onuñ ömrüni we işini öwrenmek taryhymyzy dikeltmek üçin örän gymmatlydyr. Watanymyzyñ we halkymyzyñ geçmiş taryhynyñ täzeden, dogruçyl, bütin aýdyñlygy bilen ýazylýan mahalynda şeýle taryhy şahslaryñ geçmişini düýpli öwrenmek, ýüze çykarmak zerurdyr.

Şirli HUDAÝNAZAROW.

# esger_98