Owganystan türkleri

OWGANYSTAN TÜRKLERI

Owganystanda puştunlardan we täjiklerden soñky üçünji iñ köp etniki topar türklerdir.
Owganystanyñ türkleriñ ýaşaýan demirgazyk sebiti "Owgan Türküstany" diýibem tanalýar. Bu sebit hernäçe Owganystanyñ çäkleriniñ içinde galanam bolsa, Hazar deñizinden Kaşgara, Ural daglaryndan Hindiguş daglaryna çenli aralykda ýaýylyp ýatan beýik Türküstanyñ aýrylmaz parçasydyr.
Ýurduñ iñ gündogaryndaky Wahan koridoryndan iñ günbataryndaky taryhy Hyrat şäherine çenli uzaýan Owgan Türküstany Katagan we Türküstan diýen iki topara bölünýär. Adyny özbekleriñ katagan taýpasyndan alan Katagan etrabynyñ merkezi Gunduz, Türküstanyñ merkezi bolsa Şybyrgan şäheridir.
Owganystan b.e.öñki I asyrda ýaşan iñ gadymy türki boýlarynyñ biri ýuejilerden tä 1747-nji ýylda aradan çykan Nedir şa Owşara çenli hemişe türkleriñ agalygy astynda boldy. Beýleki türki taýpalar bolan akhunlar (abdallar), göktürkler, gaznalylar, seljuklylar, horezmşalar, teýmiridler, şeýbany özbekleri, owşarlar Owganystanda çuññur yzlary galdyrypdyr. XIX asyryñ ahyrynda-da Owganystanda birnäçe özbek hanlary hanlyk sürüpdir.
Owganystanda türkler galapyn demirgazyk etraplarda ýaşaýarlar. Munuñ bilen birlikde ýurduñ günorta etraplarynda-da käbir türk boýlary gabat gelýär. Bularyñ köpüsi puştunlar we täjikler bilen garylyp-gatylyp milli özboluşlylyklaryny ýitiripdir. Muña garamazdan Demirgazyk Owganystanyñ ilatyny doly türki halklar tutýar diýip bileris. Bu sebitde türk dilini bilýän biri düşünişmek meselesinde kynçylyk çekmeýär.
Owganystandaky türki halklaryñ esasy bölegi özbeklerden we türkmenlerden ybarat. Sebitde gazak, gyryyz we başga-da türki halklar bar.
Owganystandaky türkleriñ sany 5 million töweregi diýip çaklanýar. Munuñ 2 ýa-da 2,5 millionyny özbekler, 1,5 ýa-da 2 millionyny türkmenler, galan bölegini beýleki türki halklar düzýär.
Owganystanda uruş zerarly soñky 20 ýyldan bäri ilat ýazuwy geçirilmändiginden ýokarky görkezijiler has öñki maglumatlar esasynda we ilatyñ artyşy-da göz öñüne tutulyp, takmynan berilendir.
Esasan ekerançylyk we söwda işleri bilen meşgullanýan owgan özbekleri köplenç Tehar, Badahşan, Semengan, Şybyrgan, Mazary-Şerif, Gunduz, Farýab etraplarynda ýaşaýarlar.
Owgan Türküstanynyñ Katagan etrabynda ýaşaýan özbekler özbek ady bilen tanalsa-da, Şybyrgan we Farhan etraplaryndaky özbeklere bize näbelli sebäpli görä tat diýilýär. Şeýle-de bolsa, tatlar bilej özbekleriñ arasynda dil we medeniýet taýdan hiç hili tapawutlylyk ýok. Olaram edil türkmenler, gyzgyzlar, gazaklar ýaly sünni mezhebine uýýarlar.
Owganystanyñ iñ uly ikinji türki halky bolan türkmenler Owgan Türküstanynda, demirgazykdaky Gunduzdan iñ günbatardaky Hyrata çenli aralykda ýaşaýarlar. Owgan türkmenleriñ agramly bölegini ärsary taýpasy tutýar. Eýranyñ Türkmensähra welaýatynda ýomutlar, Türkmenistanda bolsa tekeler köp. Ärsarylar türkmenleriñ tekelerden soñky iñ uly ikinji taýpasy hasaplanýar.
Demirgazyk Owganystanda ärsarylardan başga-da beýleki taýpalaryñ kiçeñräk bölekleri bar. Meselem günbatardaky Hyrat şäherinde tekelere we ýomutlara degişli ýüzlerçe türkmen maşgalasy ýaşaýar. Bu ýerdäki ýomutlar 1927-nji ýylda Owganystana geçip Hyratyñ töweregine ýerleşen, türkmenleriñ ady rowaýata öwrülen hany Jüneýit hanyñ ýakyn garyndaşlarydyr.
XIX asyra çenli göçhä-göçlükli durmuşda ýaşan türkmenleriñ hemmesi diýen ýaly XX asyryñ başlarynda oturymly ýaşaýyşa geçipdir. Geçmişiñ ýüreklere gorky salan atly jigitleri bolan türkmenler 20-nji ýyllarda bolşewiklere garşy aldym-berdimli garaşsyzlyk urşuny alyp barypdyr, muña garamazdan uzaga çeken ganly söweşlerden soñ boýun egmägr mejbur bolupdyr.
Jüneýit han italýanlara garşy garaşsyzlyk urşuny alyp baran Liwiýanyñ halk gahrymany Omar Muhtar ýaly ýurdunyñ we halkynyñ azatlygy ugrunda uç-gyraksyz Garagum çölünde at kesdirip gezipdir, menşewikleriñ we bolşewikleriñ gorkuly düýşi bolupdyr.
VII asyrdan bäri Owgan Türküstanynda ýaşap gelen türkmenleriñ ep-esli bölegi 1887-nji ýylda owgan-rus serhediniñ çekilmeginden soñ häzirki Türkmenistana geçdi. Yzda galan türkmenler bolsa, oturymly ýaşaýyşa geçip, ekerançylyk we maldarçylyk bilen meşgullanmaga başlady. 20-nji ýyllaryñ başynda bolşewikleriñ Türküstan ýurtlaryny ýekän-ýekän basyp alanlaryndan soñ Türkmenistandan Owganystana uly türkmen bosguny başlady.
30-njy ýyllarda Türkmenistanda kommunistleriñ durmuşa geçiren zorlukly kollektiwizasiýa wagtynda-da Owganystana ikinji uly bosgun akymy bolup geçdi. Meniñ maşgalamam 30-njy ýyllarda Owganystana ýyllarda Owganystana göçen türkmenlerdendi. Owgan ykdysadyýetinde möhüm orny bolan türkmenler ekerançylyk, maldarçylyk we söwda bilen meşgullanýarlar. Ýurduñ iñ möhüm eksport harytlarynyñ arasynda ýer alan türkmen halylaryny we bagana derileri türkmenler öndürýär. Başarnykly söwdagärler bolan türkmenler, gynansak-da, bu başarnyklaryny syýasat meýdanynda uzak dowam etdirip bilmändirler. Munda owgan hökümetiniñ türklere garşy alyp baran ekspultasion syýasatynyñ täsiri uludyr.

• Beýleki türki kowumlar

Owganystandaky beýleki türki kowumlaryñ birem gazaklardyr. Ýurduñ demirgazygynda ýaşaýan gazaklaryñ uly bölegi Russiýadaky graždanlyk urşy we Bolşewik rewolýusiýasy döwründe häzirki Gazagystandan gaçyp Demirgazyk Owganystana ýerleşipdir. Esasanam Mazary-Şerif, Gunduz, Tehar welaýatlaryndaky şäher merkezlerinde özbekler bilen garym-gatym bolup ýaşaýan gazaklar köplenç söwda-satyk bilen meşgullanýarlar. Owganystanyñ gazaklary özbekler bilen bir ýerde (bir raýonlarda) ýaşasalaram assimilleşmändir, gazak dilini we medeniýetini iññän gowy saklap galypdyr. Owganystanda ýaşaýan gazaklaryñ 50 müñ töweregidigi çaklanýar. Gepleýän dili we medeniýeti gazaklara has ýakyn bolan gyrgyzlar bolsa Owganystanyñ, Täjigistanyñ we Hytaýyñ araçäginiñ kesişýän Wahan koridorynda ýaşaýarlar. Sanynyñ 10 müñ töweregidigi çaklanýan bu sebitiñ gyrgyzlarynyñ 4 müñ adamlyk bölegi 1982-nji ýylda öñbaşçylary Rahmankul hanyñ ýolbaşçylygynda mal sürileri bilen birlikde Päkistana geçipdir, ol ýerdenem Türkiýäniñ Wan etrabyna ýerleşipdir. Deñizden 5 müñ metr belentlikdäki dag eteklerinde juda garyp durmuşda ýaşaýan gyrgyzlar maldarçylyk bilen meşgullanýarlar.
Şähere diýseñ seýrek gelip-gidýän gyrgyzlar üç ýurduñ serhediniñ kesişýän strategik sebiti bolan Wahan koridorynda ýurtdaky etniki toparlardan aýry, diýseñ izolirlenen durmuşda ýaşaýarlar.
Owganystanda ýaşaýan ýene bir türki kowumlaryñ birem garagalpaklardyr. Özbek we türkmen dillerinden tapawutlanýan dilde gürleýän we 1917-nji ýyldaky Bolşewik rewolýusiýasyndan soñ Owganystana gelendigi çaklanýan garagalpaklaryñ sany boýunça anyk bir zat aýtmak kyn. Garagalpaklardan 2 müñ töweregi adamyñ 50-nji ýyllarda Owgan Türküstanyndan göçüp paýtagt Kabul bilen meşhur Haýbar geçelgesiniñ arasyndaky Jelalabat şäherine ýerleşendigi bellidir.

Esedulla OGUZ.