Garamurt / hekaýa

GARAMURT

Öňi gözenekli kiçijik penjireden eýlesi-beýlesi üç, üç ýarym metr töweregi dar otaga daň ýagtysam göwünsiz girýän ýaly. Törde, ortarada ellinji ýyllaryň ysy gelip duran, galyň tagtadan ýasalan mähnet stol, onuň bilen asla sazlaşmaýan ýeňiljek, ejizje oturgyç jaýyň esasy bölegini tutup dur. Üstüniň matasy süzülip giden köne diwanda ýatan goja diwardan asylan suratlardan gözüni aýyryp bilmän synlaýardy. Alagaraňkyda birihili başga bir dünýeden seredýän ýaly görünýän Lenin bilen Dzeržinskiý hem oňa diňkelerini dikipdiler. Kagyzynyň saralyp, ýüzüni tozan basyp gidenligi bu suratdakylara hasam adatdan daşary jadylaýjy sypat berýärdi. Lenin ýasama gülümsiräp, gözlerini köpbilmiş süzgekletse, Dzeržinskiniň gözi çakgyň çüýi ýaly içiňden giçip barýar. Olar gürläberselerem geň däl. Olaryň ikisiniňem gözlerini sowman, başga seredere zat gapyşan ýaly özüne dikanlap durmalary garrynyň bogunlaryny sanaýardy. Oýanandan esli salym gecenden soň özüne gelip ugran ýaşuly ýüreginde dörän gorkyny kowjak bolup, daşyndan: “Al-aýt diri ýal-aýt” diýenini duýman galdy. Suratdakylar welin diýdiňmem diýenok. Daňyň ümsümliginde naýynjar çykan howsalaly sesi onyň gorkusyny hasam artdyrdy.
Harby adamlarda köp duş gelýän, endigi durmuşyna öwrülip giden bu „weýenniý“ adam nire, beýdip ýatmak nire. Onuň üçin jahanyň ýagtylmasy altmyş, belki ondanam kän ýyldan bäri, harby eşigini geýipdir diňe ukudan oýanmalydygyny, hasyr-husur düşegiňi ýügnaşdyryp, ýuwunmalydygyny aýdýan buýruk. Ýöne bu gün welin, onuň düşeginden turasy gelenok. Bendäniň baryp-ha haçandan bäri hiç wagt hiç zady küýsemedik göwni birinji ýola bir zat isleýär ýa-da ol göwnüniň islegini ilkinji gezek diňleýär. Göwni bolsa bary-ýogy „Turma, ýene azajyk ýat!“ diýýärdi.
Garry kütelen gözlerini otagyna aýlady.
Birden suratdaky çokga sakgal pyýadalaryň ikisem aşak düşüberdi. Hamala öňem mydama diwardan syrylyp ýere düşüp ýören ýaly olar juda arkaýyn. Adatdan daşary bir iş edýändirisem öýdenoklar. Haýran galaýmaly, Lenin bilen Dzeržinskiniň boluşlaryny Garamurtam demi tutulyp synlap ýatsa-da geň görenokdy. Ol „Keýpine bütin ömür diwara ýelmenen ýaly asylyp duran-a dälsiňiz, ahyry bir hokga-ra çykararsyňyz“ diýip öňem göwnüne getirerdi. Emma olaryň bolşy nämyrtar. Tilki gözlüsi Garamurtuň hemişeki ýöreýän ýerinde iki-baka haýdap, hyrsyzy ony düşegine şatyrdadyp saramaga başlady. Il bilýän eken, Pelekis diýilýäniň eline düşseň sypjak gümanyň ýok. Ol tutan ýerini doňduryp goýaýýardy. Garamurt gymyldajak boldugyça beter ne eline diýenini etdirip bilýär ne aýagyna. Ol gorkusyna zowladyp gygyrjak boldy, emma sesi çykmady. Lenin ýyljyraklap geldi-de «Ta-ak» diýip eliniň sowuk aýasyny Garamurtyň dodaklaryna tutup aýyrdy welin, agzy gowuşsun-la. Dili agzyny dolduryp duran herketsiz, lokga ete öwrüldi durberdi. Asla gutarmaz öýden günleriniň gutaranyna birden akyl ýetiren garry hopukdy. Ýene turaýyn diýip dyzynanda, dyzanma beýlede dursun çala tisginmedem. Gapy ýapyk. Ölüp gitseňem duýjak ýok, maslygyň porsap töwerege ýaýransoň duýaýmasalar. Sen kimiň ýadyna-oýuna düşýäň?! Gaýta şu garram ölüp dynsa, jaýy boşatsa dýýändirler. Ol ýere dşen suratlara üm bilen ýalbaryp gapyny açdyrjak, nobatçy oglany çagyrtjak bolýardy. Ýalbarmadan peýdaýkdugyna düşünen, ýüzüniň gasyn atan ýygyrtary segseniňem soňlaryndan habar berýän garrynyň gözüne ýaş aýlandy. Göz owasyndan syrygyp gaýdan ýeke düwme gasynlaryň birini yzarlarlap, çöken eňeginden boýnuň hamynyň epinlerine ýetdi. Ýaşuly ony sylybam bilmedi. Muny gören Lenin iki eliniň aýasyny bir-birine şapyldadyp urdy-da, soňam olary biri-birine sürtüp rusçalap «Ta-ak» diýdi. Birdenem ol sakga durdy-da garryň üstüne egilip keýpihon gürledi:
- Öldi. Gutardy. Nokat. Sen öldürdiň, bu gün özüň öldüň. Tapawut ýok. Ýok, bar. Sen özüň öldüň. Seni öldüren ýok.
Lenin çalgyrt geplese-de geň galaýmaly Feliks Edmundowiç türkmençä suwara eken:
- Tapawudy näme, Wladimir Ilýiç? Nokat, nokatdyr, ony çep eliň bilen goý, sag eliň bilen goý parhy ýok – gyşarmaz. Ol ýeňseçukuryňdan giren okuň yzy ýalydyr.
Goja ýeredüşen suratlaryň gürrüňlerine düşünse-de, olaryň näme diýjek bolýanlaryna düşünmedi. Ýöne olaryň heşelle kakýany welin görnüp durdy. Garry munuň sebäbine-de düşünmedi. Olara näme ýamanlyk edenini ýadyna salyp bilmedi. Birdenem soňky günlerini ýaşaýan gojanyň ýaşly gözleriniň öňünden tutuş ömri bir-bir geçiberdi... Ol olary saklajagam bolmady...

* * *

Ýaňy murty tabap ugran ýetginjek özünden sähel kiçiräk oglanlar bilen saryýagyz, çypar ýigidiň daşyny alyp, onuň surat çekişine jadylanan deýin aňalyp synlaýardy. Saçlary altyna batyrlyp çykarlan ýaly lowurdap duran ýigit Garagumuň jümmüşinde süýji suwly guýyň başynda tegelenip oturan ýigrimi-otuz öýli obany gözüň alnynda ýuwaş-ýuwaşdan eýlesi-beýlesi iki garyş töweregi kagyzyň ýüzüne sygdyryp barýar.
- Al-aýt, ediberşin-aýt. Honha, düýelerimizem...
- Diri ýal-aýt, hä?
- Dagy näme, olar ölümi?
Oglanjyklar kikirdeşip gülüşdiler. Gepine gülünen oglan, gyzaryp gidenini ýaşyrjak bolýan ýaly, burnunyň üstüni owkalaşdyryp:
- Kagyzdaky düýelere diýýän – diýdi. Gülki sesi tapba ýatdy. Hakykatdanam orsuň çeken düýeleri diri däldi. Ýöne ölen düýede çerkeziň ýumşak baldagyny syrar durarmy? Inçemik görünse-de daýaw ýigit boljagyny aýdyp duran süňkleri irimçik ýetginjek «Obamyzyň, alaňlyklaryň suratyny çekmek nämä gerekkä? Olar haçan görseňem şu duruşlaryny üýtgetmän durlar-a?» diýip pikir etdi. Arasynda başyny galdyryp oba seredýän, soňam galamly elini haýdadýan, garader bolan myhmany synlap içgepletmesini dowam etdi: «Ondan-a öz suratyny çeksedi». Oglany geň galdyrýan Aşgabatdan gelen mymanyň saçlarydy. Ol diňe gyzlaryň saçyny ösdürýänini bilýärdi.
- Ondan-a öz suratyňy çekip ber.

di. iň baý hem edenli dul heleý Mamur telekeçiň ýeke dogmasydy. Çagalykdan towguna tok diýilmän, iýse öňünde, iýmese ardynda ulalypdy.

Garamurtuň çyn ady Garamyratmy, Garagulmy, Garameretmi... şoňa meňzeş bir zat bolmaly, ýöne ony anyk bilýän az-azdy, her kim ony Garamurt diýip tanaýardy. Garamurty ähli deň-duşundan tapawutlandyrýan gulaklaryna ýetip duran, ujy tekäň şahy ýaly towly, haýbatly murtudy. Diňe murtam däl. Tutuş Garagumy tirýek bilen üpjin edýän baý heleý – Mamur telekeçiň ýeke ogly Garamurt geýnende-de iň saýlama eşikler geýerdi. Üstesine-de daýaw göwresi göreni eýmendirerdi. Mamuryň özi erkekleri oturyp-turuzyp bilýän, gepi-gep, sözi-söz – edenli aýal bolansoň, ondan bolan ogla-da şo häsiýetler ýokupdy. Mamur telekeçiňem bar derdi ogluny hakyky erkek kişi edip ýetişdirmek ýalydy. Ol ogluna ýeke gezek şarpyk çalypdy. Şol gezek Aşgabatdan öýlerine gelen iki sany myhman üç-dört gün ýatyp gidipdi. Olaryň biri saryýagyz çypar ýigit türkmen däldi. Emma alçakdy. Öz dilinde birzatlar diýip gülýärdi. Hatda ol ýaňy ýetginjek ýaşa gelen Garamurtdan aşyk oýnamanam öwrenipdi. Kese ýurtly bir gün kiçijik aýnasyny, ýaşyl saply, poladynda ýüzüň görnüp duran päkisini çykaryp, sakgal-murtuny sysrpdy. Ondan gözüni aýyrman gapdalynda her hereketini sypdyrman synlaýan oglan onuň üýtgeşik päkisine höwes edipdi. Garamurt myhmanyň eýlesine bir geçip, beýlesine bir geçip päkisini aýnasy bilen birlikde bir gysym grana hem bäş sany aşyga satyn alypdy. Myhmanlar gaýdany bilenem alaňyň aňyrsyna geçip ýaňy dümterip ugran murtuny syrypdy. Murtuny syryp ýyljyraklap ejesine görünmäge gelipdi. Garamurt şonda birinji gezek ejäň eliniň gatysyny bilipdi. Ol ýaňagy gyzyp gidenden gözlerinden ot çykaýdymyka öýdüpdi.
Näme murtuňy syryp, heleý boljak bolýaňmy? Özüňe Mamuryň ýylmanagy diýdiresiň gelýämi? Gaýdyp murtuňa päki degreniňi göräýmäýin. Murtuň peleňiň murty ýaly bolsun. Gaýratyňam şoň ýaly. Geçi sakgalyň bilen işim ýok.
Şodur-şodur Garamurtuň murtuna päki degmedi. Oňa Garamurt diýmez ýalam bolmady, zaňňaryň murty ygally ýylyň selini ýaly ösdi. Şeýle bir murt boldy, gözüňe söweýin, çugdamlap ýeňsesinde bogaýmalydy. Sakgaly welin, Garamurt goýbermedi. Her hereketi bilen ejesiniň göwnünden turmaga çalyşýan ýigit gapylaryndaky hyzmatkärden, talabandan paýyş sözüni, gamçysynyň awusyny gysganmady. Şonda-da merdemsi heleý oglunyň bärden gaýdan ýerini görende «Häk, höwür atym duşmady-da» diýip hyrçyny dişlärdi. Bu Garamurta iň ýokuş degýän sözdi. Heniz bäbejikkä gum içinde şehit bolan kakasynyň sypatynyň nähili bolanynam bilmese-de, ahmyr edip ondan ar alasy gelibererdi.
Döwrem 30-njy ýyllaryň öň ýanlary. O döwürler gumuň jümmüşinde bir guýyň daşyna üýşen bu obajyga Aşgabatdan setanda-seýranda birlän-ikilän myhman gelerdi. Olaram Mamur telekeçiňkide bolardylar, gaýdardylar. Emma 30-40 öýli kiçijik obadan Mamuruň özünden başga Aşgabada gidip-gelip bilýän ýok diýerlikdi.
Garamurtam ýyl içinde bir gezek şähere giderdi. Onda-da ne gidiş – murty ýaglap, ädigi lowurdadyp, täzeje gyrmyzy dony şowurdadyp, eslije kümüş gyranam biline guşap giderdi. Bäş gün, bir hepdedenem öňküsindenem peşşerlip dolanyp gelerdi. Gelensoň, dyzlarynyň aşagyny ýalaňaçlap gezýän aýal maşgalalar, çala çekseň öz-özi çözülip, goýberdigiňem öz-özi daňylýan bihaýa uçgurlar, öz-özi ýöreýän arabalar, gaýnatma çorba atylýan «gärtişge» diýilýän zat hakynda geň gürrüňler bererdi. Ol bir gezek «möwzer» diýip birhili gysga nilli tüpeňem alyp gelipdi. Oň bilen Garamurt alakany, beýlekini atan bordy. Şo sesine alakaň her tikesini gulagy ýaly edäýjek ýaly welin, zähresi ýarylan janawar göreni haýran edip, hinine tarap haýdap barýandyr. Muny gören gumlular hezil edip gülşerdiler, o bela-beteriň sesinden welin eýmenerdiler. Degrip ataýsaň dagy içegäňi çogduraýjagy bes-bellidi. Zada ýaramasa-da haýbat üçin Garamurt möwzerini bilinden sallap gezerdi.
Bir gezegem Garamurt Aşgabada diýip gitdi-de, gaýdyp dolanyp gelmedi. Mamuram näme üçindir ýeke ogluny gözlemedi. Oba her-hili myş-myşlar ýaýrady. Kim «Aşgabatda pul oýnap utulyp öldürilenmiş» diýdi. Emma pul diýilýäniň nädip oýnalýanyny hiç kim göz öňüne-de getirip bilmeýärdi. «Mamur telekeçiň özi ogluny kowanmyş» diýenem tapyldy. Il-gün «Kim öz perzendini, onda-da ene bolup ýeke dikraryny kowsun. Mamurdan beýle zadyň çykaýmagam biçeme däl welin, Mamur telekeçi bolaňda-da garabagyrdyr-a, heýem ogluny kowarmy? Öldürilen bolsa ahmal» diýdi-de goýdy. Mamuruň özündenem het edip sorap bilen bolmady. Bolan iş welin şeýledi:
«Baý-gulak» diýlip Sibirde gözi açyljak bagtygaralaryň has baýap puluna ýer tapmaýan döwüleri «Teke bazar» diýilýän ýer ahalda iň meşhur ýere öwrüldi. Teke bazaryňam iň meşhur ýeri çaýhanasydy. Bu çaýhana juda özüne göwni ýetýän mes ýigitler barardylar. Bu çaýhanada çilim ýerine ýüzi möhürli tirýek çekilip, çaý ýerine göknar içilerdi. Ady belli, elýetmez bagşylaram gulagyna urlan ýaly gygyryp, aýdym aýdardy. Kä «Gürjiniň» janyňy alyp barsa, kä «Sallançakly» ýüregiňi tüýdüm-tüýdüm ederdi. Oturanlar çaýkanyşyp, käte bir çümmük Eýranyň nohutly kişmişini agyzlaryna atyp, dere batyp aýdym diňlärdiler. Bazar sowlansoň, o bagşylar orta oklanan kümüş gyranlardan doly ýelýyrtan ýaglygyň uçlaryny zordan düwüp, alyp giderdiler. Pah, meslik, elpe-şelpelik diýibem şoňa diýseň. Her kimiň gapdalynda mauzeri sallanyp durandyr. Olar gaharyny getirse, siňegem tüpeňlemekden gaýtjak däldiler. Bir günem çaýhana murty, hamala, pişge, elleri ýekedaban ýaly, goşarlarynyň çopüri täze gyrmyzy donuň ýeňinden çogup duran, her egninde bir ýigdekçe oturaýmaly pyýada sary ädigni lowurdadyp, owşanaklap geldi. Öň görülmedik bu haýbatly ýigit her kimiň ünsüni çekdi. Şol wagt çaýhanaň töründe büküdip, ýumruk ýalyjak bolup ýassyga ýaplanyp, tirýek kükedip ýatan iki kişiň biri beýlekisine:
Şol söwüt saplyň murtunyň birini kesip bilermiň? – diýip, kih-kih edip güldi.
Gel diýemde gels-ä keserin.
Çagyr onda, gelmese, özüm getirin.
Murt kesjek kişi mauzerini gabyndan çykaryp, ýassygynyň aşagyna dykdy-da, dyzyna galyp:
Ah-ow! Goç ýigit! – diýip, çasly gygyrdy. Tüňçeden sähel ulurak pyýadadan beýle haýbatly, ýognas ses çykar öýtmersiň, Garamurt ýalt edenini duýman galdy.
Bärik gel, gürrüň bar.
Garamurt birbada geňirgenjek ýaly etse-de, apaň-apaň ädimläp, göni çagyranlara tarap gaýdyberdi. Şowhuny asmana göterilýän çaýhana birden dym-dyrslyk aralaşdy. «Şekli kümüşe çitilmeli durna-da» asmanda doňup galdy. Diňe agyr göwräň aşagynda jygyldaýan sary ädigiň sesi eşidilýärdi. Goçulardan oňňullugyň çykmajagyny bilýän adamlar gözlerini gyrpman, nätanyş ýigidi yzarlaýardy. Bu ümsümligiň ýöne ýere däldigini aňan Garamurtuňam uýlugy saňňyllaberdi. Çagyran kişi ol gelenden bir eli bilen sapançanyň sowuk nilini onuň ýagly böwrüne diredi-de, beýleki eline-de ýanyndakyň uzadan gaýçysyny alyp, murtunyň bir taýyny şarpyldadyp goýberdi. Garry kempiriň ýüň daragyndan çykan gara guzyň ýüňüni ýatladýan pişge murt ýere togarlanyp gitdi. Göz-açyp ýumasy salymda bolup geçen bu işe Garamurt hiç hili päsgelem berip ýetişmedi. Soňam gözleri çakgyň çüýi ýaly içiňden geçip barýan garadan gaýtmaz:
Gaýdyp şu jelegaýda görnäýseň, indi kelläňden dynarsyň. Bar gidiber – diýdi-de, hiç zat bolmadyk ýaly, saçy täze syrylan ýylpyldap duran ýalaňaç ýeňsesini öwrüp, ýassyga ýaplanaýdy. Onuň ýoldaşynyňam eliniň üstüne gyraly ýaglyk ýapylan sapançaň mäşesindedigine Garamurtuň gözi düşdi. Äm-sämlikde aňňalak gapdyrylan gelmişek ýigit şagga derläp, näderini bilmedi.
Saňa gidiber diýildi.
Murtuny keseniň ýanyndakyň dişiniň arasyndan syzdyryp, ýigrenç bilen aýdan bu sözleri Garamurta Hudaýyň emri ýaly eşidildi. Ol gelşi ýaly, çaýhanadan çykyp gitdi. Biçäre ýigit çykyp gidenden soňam çaýhanada az salym dymyşlyk dowam etdi. Her kim aýak astynda ýatan burmaly ýeke taý murta seredýärdi.
Bagşy aga durnaň yzy gelmedi-le. Mämmedaly, bu tüýleri çaýhanaň bir böwründen asyp goý, görene sapak bolsun. Her kim hetdini tanasyn. Göterip bilmejek murtuny goýbermesin. Ha... ha... ha...
Garamurt daşaryk çykyp-çykman murtuna ýapyşdy. Yzyna dolanyp haklaşmaga gaýraty çatmady. Dolanaýanda-da ol entek ýaňkylaň ýanyna ýetmänkä paçagynyň pytrajagyna düşündi. Biçärelikden onuň daýaw göwresi büküläýdi. Ol elini ýüzünden aýyrman gözünüň garaýan tarapyna haýdady. Köp ýöredi. Hamala, halasgäri öňünden çykyp, çykalga salgy beräýjek ýalydy. Emma her kim oňa haýran-haýran bakyp oňaýýardy. Kime dadyňy aýtjak, bu güwläp duran ýat şäherde? Haýsy gapy saňa hossar çykjak? Onuň ezilen ýüreginde birinji gezek ynsana ýigrenç döredi. Yns-jynssyz Garagumy şeýle bir küýsedi welin, bogunlaryna çenli syzlady. «Ak çägä ýaplanyp, ýaňkylar bilen atyşsam, onusyna-da aldyrmazdym. Bil tutuşsam ýüzüsiniň bilini çykan ýerinden oňurardym» diýip, ahmyrly hyrçyny dişledi. Ýöne indi nädip oba barjak? Nädip ejeňe görünjek? Ýöräp-ýöräp sütüni süýnen Garamurt şäheriň gaýrasyndaky gonamçylyga – «Ops öwlüýä» diýilýän ýere ýetdi. Ol başujunda ekilen agaçlaryň kölegesinde ýatan mazarlara gözügidijilik bilen seretdi. Töwerek çolady. Garamurt ejizje pürli arçalaryň iň edenlisiniň aşagyna bardy. Bilindäki guşagyny çözdi. Ejesiniň beren granlary bir garry orsuň mazarynyň üstüne şaňňyrdap döküldi. Mazaryň baş ujuna dikilen haça berkidilen suratdaky goja granlardan gözüni aýryp bilmän seredýän ýalydy. Garamurtuň gözüne welin, gran görnenokdy. Onuň titreýän gödensiz elleri guşagynyň bir ujuna syrtmak salmak bilen başagaýdy. Garamurt ahyry salan syrtmagyny boýnundan geçirdi. Soň howlukman atanak çüýlenen haça çykyp, gök salyp oturan arçaň ýokary başyndaky şahasyna elini ýetirdi. Ony özüne tarap egdi-de, guşagynyň beýleki ujuny agajyň berdaşlyrak şahasynyň çykan ýeriniň ýokary ýanyndan geçirip berk daňdy. Indi diňe haçdan özüňi aşak goýberäýmelidi. Ol haçyň üstünde durşuna birden töweregine seretdi. Entek ýigrimbäşiň dälijesi diýilýän ýaşa-da ýetmedik, öňünden çykylar öýtmedik, «tüf!» diýse tüýkülgi ýere gaçmadyk baý ogly henize çenli dünýäni beýle gözel görnüşde görmändi. Guşlaryň owazymy, mymyjak şemalmy, dury asman gümmezimi... töwerek diýip-aýdardan owadandy. «Be, mawy reňk, asyl, reňkleriň iň owadany eken-ow, men gyrmyzymyka diýer ýörerdim» diýip, pikir eden Garamurtuň göz öňüne çaýhanadaky goçular geldi. Ol:
Haý, munuň reňkiniňem, görküniňem... – diýip, paýyş sögündi-de özüni haçdan aşak oklady. Garamurt aýagy ýere ýetmän bir asylyp, boglan ýaly etdi. Soň şartyldy eşidildi. Ol gütläp ýere düşdi. Agaç näçe berdaşly görünse-de daýaw pyýadanyň agramyna orta bilinden döwlüpdi. Oňa çenlem orsçalap bogazyna sygdygyndan gygyryp gelýän garry ors göründi. Bu şol gonamçylygyň serenjamçysydy. Garamurt turup gaçjak boldy. Boýnundaky guşagy çözülmedi. Ol döwlen agajam özi bilen süýräp, bäş ädim gaçsa-da garry derrew yzyndan ýetdi.
Ty çýo, sumaşedşiý? Stoý tebe goworýat.
Garry tozan turzup barýan şahadah aslyşyp, Garamurty saklady. Garamurt syrtyny ýere urdy-da, başyny dyzyna goýup aglamaga başlady. Öküz bögüren ýaly kä wagt bir ýognas ses çykaýmasa, onuň aglaýanam bildirenokdy. Diňe ýasy eginler silkinýärdi. Birsalymdan nämäň-nämedigine düşünen goja biçäräň gapdalynda çökdi.
Goja Garamurty külbesine äkitdi, bildiginden ýarpy-ýalta türkmençeläp oňa arak içirdi. Hakykatdanam göwni giňän ýaly bolan işigaýdan özüni bilmän ýykylýança içdi. Murtunyň beýleki taýynam syryp, on-onki gün ors gonamçylyrynda ýatyp, garry orsuň maslahaty bilen obasyna, ejesiniň ýanyna gitdi. Emma obasyna gündiz baryp bilmedi. Ogurlyga gelen kimin çola ýerde garaňky düşüp, aýak ýygnanaryna garaşdy. Bu oňa näçe agyr degse-de, ilki ejesine görünmän, bu sypaty bilen iliň gözüne görnesi gelmedi. Ahyry garaňkam düşdi. Ol atuwa barýan ýaly saňňyldap, öýlerine tarap ugrady. Emma Garamurt özüniň nähili barýanyny, aýagynyyň ýerden süýrenýänini-süýrenmeýäninem bilmeýärdi. Hatda şol barşyna gapylaryna ýetmän büdräninem duýanokdy. Ol gapylarynyň agzynda ardynjyrajak boldy – bokurdagyndan ses çykmady. Ýüzüni ak tam edip içerik ätlän ogluny görenden Mamur telekeçi «Hih» edip ýakasyny tutdy. Garamurtam iç işikde uly göwresini aşak goýberip, ýüzüni tutup, iner çöken ýaly ejesiniň öňünde dyzyna çökdi.
Murtuňy nätdiň?
Garamurt sakawlap, sesini endiredidp, näçe agyr düşse-de, başyndan geçenleri, özüni öldürjek bolşuna çenli birin-birin gürrüň berdi. Mamur ýüzüni ýerden galdyrman, esli oturdy-da:
Murtuňy aldyryp geleniňden başyňy aldyryp gelen bolsaň gowy bordy – diýende Garamurt nädip syçrap ýerinden turanynam duýmady. Şol turşuna-da gaýdyp öýlerinde dyzyny epmedi. Ýüzüni garaňka tutup, çykyp gitdi. Mamuram sarsmady. Belki, oňa-da «Ogly masgara bolup gelipdir» diýlenden gelmäni gowy görnendir.
Niredeigini, näme işleýänini bilmeýän Garamurt bir-iki alaňy aşansoň, gapdalynda şalkyldap barýan mauzeri ýadyna düşdi. Halasgäri hakydasyna gelen kimin mauzeriň agaç gabyny açdy. Gap boşdy. Megerem, ony ätiýaçdan müjewür ors alyp ýygnan bolmaly. «Möwzerini» araga çalşan bolsa kim bilýär. Garamurt sähelçe günüň içinde ikinji gezek syrtyny ýere urdy, ikinji gezek adamzada ýigrenji bokurdagyna dykyldy. Ol Garagumyň çägesine togalanyp, janynyň ýangynjyna bogazayna sygdygyndan gygyryp paýyş sögünýärdi. Ömründe bir gezegem görmedik kakasyndan başlap ejesine, doglan ýurduna, teke bazaryna, onuň goçularyna, ors öwlüýäsine, onuň müjewirine çenli gaýgyrmaýardy. Emma onuň sesini eşidýänem, diňleýänem, alga alýanam ýokdy. Gum depelerem bagyrlaryny ýere berşip, çöken düýä meňzäp, garalyp ýatyrdy. Olar şeýle bir biparhdylar welin, gäwüşem çalýarmyka diýdirýärdi. Elinden ýaragy alnan, murty kesilen, enesi tarapyndan itçe-de görülmän kowlan garamaňlaý ýigidiň bolsa bar elinden gelýän sögünmekdi. Sögüne-sögüne ahyry gidip orsdan ýaragyny almagy, teke bazaryna barmagy, çaýhanada öňünden çykanyň janyny jähenneme ibermegi ýüregine düwdi. «Eje, dogry aýdýaň, beýdip diri gezenimden ölenim gowy. Ýöne ölmezden öň içimi bir sowadaýyn» diýdi. Emma garry sapançany bermedi. Ant içip, awy ýalap «Alamok» diýdi. Öldir ýaly ýençdi, şonda-da bermedi. Ahyry öldürse-de ýaragyny alyp bilmejegine gözi ýeten Garamurt orsuň külbesini agdar-düňder edip çykdy, şonda-da ýaragyny tapmady. Ýene-de oň iň ýakyn dosty arak boldy. Birnäçe günläp galman içdi. Çalajan orsa getirdip içdi. Emma her zadyň çägi bar. Arakdan doýup dünýäni duýman ýatmagyňam. Allanyň güni darydan köp, Garamurt içmän içini hümledibem ýatyp gördi. Gün bolsa dogup-ýaşyp dur. Indi orsuňam iňirdisi artyp ugrady. Arak getirmesini goýdy. Garaz, Garamurt ýuwaş-ýuwaş sowaberdi. Edil gyzyşy ýaly, ýüregine myrtar sowuklyk ornaşdy. Ors ony demirýol edarasyna - «DEPO» diýilýän ýere işe saldy. Adynyň yzyndaky «murty» aýrylyp, diňe Garasy galdy. Daýaw, gujurly, dymma ýigidi demirýolçular erbet görmeseler-de onuň garasöýmezliginden çekindiler. Kim «Ol bir gumly, ejesini öldürip gelipdir» diýdi. Kim «Öýleneni gyz çykmansoň, şony öldürip gelipdir» diýip, gürrüň çykardy. Her kim göhert ýaly hyýrsyz pyýadadan daşrak duranyny kem görmedi. Onuňam il diýip gözi-gaşy çekip durmady. Garaň eline ýekedaban berdiler. Onuň janynyň ýangynjyny gyzgyn demirden çykarjak bolýan ýaly ýekedabany başyndan aýlap urşuny görseň, eýmenmez ýalam däldi. Gara gaýdyp «Teke bazaryň» töweregine barmady. Goçularyň öňüni garawullap öz edişleri ýaly ahmala salyp ar alasy gelmedi. Ejesi «Başyňy aldyryp gelen bolsaň gowy bordy» diýenden soň, ol goçular gözüne çirkeýçe-de görünmedi. Ol olary ýeke-ýeke öldürse-de ejesiniň sözüniň içinden çykmajagyny bilýärdi. Namazyny goýdy, nahar başynda garry ors bilen arajyk içmesini goýmady. Sakgal murtuny ürç edip, her gün gazap-gazap syrdy. Edarada aýlyk paýlaýan garaýagyzja ýumruk ýalyjak gyz Garaň gowşak tarapyndan barmany oňardy. NKWD-äň ketdeleriniň biri bilen arasy bar diýlip gürrüňi edilýän kassir gyz Gara durmuşa çykdy. Garaň bu gürrüňlerden habary bolmasa-da: «Aý indi maňa parhy näme? Öňi-soňy ejemiň alyp berjek «Baýdak ýaly gelniniň» maňa nesip etjek gümany ýok» diýdi. Birinji gije gelniniň ýagdaýyny bilse-de bilmedik boldy. «Bu-da bir özüm ýaly bagtygaranyň biridir-dä» diýdi. Hakykatda welin, Gara bar zatdan doýdy, doňdy. Indi ony eredip, gaýtadan direldip, adam hataryna goşjak zat ýokdy.
Garaja gelin Garany hor etmedi. Ol NKWD-ä işe girdi-de, sähel salymdanam adamsynam ýanyna aldy. Gara harby eşik berdiler. Eline bäşatar, biline sapança dakdylar. Ol täzeden murt goýberdi. Ýene Garamurt boldy. Bar etmeli işem, ölüme höküm edilenleri atmakdy.
Garamurt birinji gezek sapançanyň sowuk nilini goly arkasyna bagly, aňyrsyna bakyp duran orta boýly arryk adamyň ýeňseçukuryna diräp mäşäni gysjak bolanda, barmaklary doňan ýaly, diýenini etmejek bolupdy. Şol bada-da onuň ýadyna teke bazaryň çaýhanasy düşdi.
Ah-ow! Goç ýigit! Bärik gel, gürrüň bar.
Garamurtuň böwrüne täzeden mauzer direlen ýaly boldy. Ol hyrçyny dişläp, mäşäni gysdy. Ýeňsesinden ok giren adam şalkyldap ýere ýazyldy. Teke bazaram goçulary bilen şol bada gümüň teýine gitdi. Sag eliniň ýaglak aýasynyň derini çep eliniň gödensiz barmaklary bilen sylan Garamurtuň göwresine atan adamsynyň ysgyny goşulan ýaly boldy. Ol sapançasyny gabyna salyp, murtuny taýly gezek towlaşdyrdy. Emma janyny alan adamsynyň jesedine seretmedi. Ölini süýremek, gömmek oňa degişli däldi. Garamurtda iş bitiren, aryny alan, ahmyryny çykaran ýaly duýgy döredi. Bu duýgy ondan esli wagtlap aýrylmady. Garamurtuň günde birnäçe adamy atýan günleri hem bolýardy. Şonda agzysary ors esgerleriniň ýöwsellemesine onuň hasam göhi gelip, ýeke özi hatara duruzylan adamlary ýeke-ýekeden atyp çykýardy. Hemişe-de adamyň ýeňse çukuryndan – gün düşmezinden atýardy. Ölüme höküm edilenleriň sandyraýşy, gözleriniň hanasyndan çykaýjak bolşy, sowuk derläp, ysgyndan gidişleri oňa düşündirip bolmajak lezzet berýärdi. Ol her adamy atanda, hamala, onuň jany özüne geçýän ýaly, özüniň asla ölmejekdigine ynamy artýardy. Garamurtuň ak sakgal garrynyň äňinden ädiginiň beýik ökjesi bilen basyp, towlap durşuna: «Keramatly işanmyşyň-la. Görkez näme keramatyň bolsa maňa!» diýşi NKWD-äň işgärleriniňem käbirini üýşendirse-de, onuň arkasyna kakyp: «Molodes!» diýýärdiler. Berekellalar oňa hasam meçew berýärdi.
Teke bazardaky çaýhana bir wagt gum-guklyga öwrülipdi. Hatda bir gün Garamurt ýanyna iki sany esgeri alyp gidip ýörite boş çaýhanaň bir burçuna buşugybam gaýdypdy. Emma şonda-da içi sowamaýardy. Aslynda, ýüreginiň ody ejesi, onuň söleridi. Ol şonda gugaryp galan çaýhanada näme edende-de dünýesiniň düzelmejegine göz ýetiripdi. Garamurt şol günden adamy keýpine, serçe atan ýaly biparh atyp başlady. Onuň käri onuň çöregidi, goragydy, abraýydy, derejesidi. Ol adam atmasa, özüniň hiç kim boljagyna gözi ýetýärdi. «Tut-ha-tutlugyň yzy kesiläýsä-rä, men bulara gerek bolman. Aý, heleýler dogrup dursa, adam gyrlyp gutarasy ýok. Bu millete geregem şodur – gorkmasa sylamaz. Murtda akyl-a bar» diýýärdi.
Gana suwsan Garamurt daşyndan şeýle doňýürek görünse-de öýünde ýatsa rahat ukusyny alyp bilmeýärdi. Kä wagt düýşünde öz ejesini atýarmykam öýdüp basyrganyp oýanýardy. Käte-de haýsydyr bir işan ony keramaty bilen jadylap, oda oklaýardy. Bir günem ol gijesi bilen iş ýerinde bolmaly boldy. Haýran galaýmaly, ol näçe ýyldan bäri ilki gezek ukusyny alyp oýandy. Ne düýş gördi, ne-de basyrgandy. Diwardan asylgy suratlar onyň ukusyny goran ýalydy. Hasam Stalini diýsene, özünkiçe bolmasa-da haýbatly murtlary, gaýşaryp duruşy Garamurta arkasynda gala bar ýaly täsir edýärdi. Garamurt göni naçalnigi «Gyzyl orsuň» ýanyna bardy-da iş ýerinde ýatyp-turmaga rugsat sorady. Nämäň nämedigine şo bada düşünen naçalnik ýylgyryp: «Sen tarhansyň, Garamurt!» diýdi. «Tarhan» sözüni eşden pyýada murtuny towlap ardynjyrady. Birdenem ýadyna ejesi düşüp gitdi. Ejesiniňem gowy görýän sözi «tarhandy».
Şeýtdi-de Garamurt iş ýerine çaýy-çäýnegi, paty-putusy bilen göçüp geldi Ol indi dünýäni unudyp, egnindäki şinelinem aýyrman, ädiginem çykarman arkaýyn uklaýardy. Daň bildirendenem turup maşk edýärdi, maşkdan soň gyşyn-ýazyn üstünden bir bedre sowuk suw guýýardy. Muny oňa «Gyzyl ors» diýýän naçalnigi «Şeýtseň, nerwiň berk bolar» diýip öwredipdi. Garamurt özüni ähli adamlardan tapawutly duýýardy. Hatda adam atmak wezipesi hem şeýle üýtgeşikligi üçin özüne ynanylan hasaplaýardy. Öz ýanyndan özüne «Diňe maňa adam atmak hukugy berlipdir. Diňe men lezzet bilen jan alyp bilýän. Men Eraýylyň ýerdäki wekili. Ta-ak!» diýýärdi.
Garamurtuň iş bolsa-bolmasa edarada ýatmak häsiýeti aýaly üçinem kemje kerdem däldi. Oglam oglanjykka-ra kakasynyň işde ýatyp turmasyny kän bilmedi. Ulalansoňam kakasynyň kimdigini, näme işler edenini aýdanyndan, ýaşyranyny kem görmedi. Ejesiniň ýanyna gelýän «Alik daýy» oňa murtlak, hyýrsyz adamdan has mährem göründi.
Ýyllar geçdi. Garamurt üçin agyr günler başlandy – uruş turdy, adam atylmasy galdy. Ýogsa Garamurt üçin uruş turdy-turmady birdi. Onuň urşa alynjak aladasy ýok – milisiýa işgärleri bronlydy. Ol harby eşikli, uzak gününi edaranyň darajyk kabinetinde o burçdan, o burça gatnap geçirýärdi hem özüniň urşa alynmaýanyna begenýärdi. «Diňe şu bähbidem ähli zada degýär» diýip, özüne jellatlyk käriniň ynananylanyna depesi göge ýetýärdi.
Garamurt urşuň nähili gutaranynam bilmedi. Çünki uruş ýyllary radiodan Lewitany diňlärdi, milisiýaň işgärleri bilen urşuň gürrüňini ederdi. Kim urşa gitmejek bolup gaçgaklyk etse, ony tutmaga kömekleşerdi. Ururşdan soň welin, onuň güni asla-da geçmedi. Stalin öldi. Bir günem onuň kabinetindäki üç suratyň biriniň, iň erkek kişi saýýanynyň suratyny alyp gitdiler. Staliniň suraty äkidilensoň Garamurtuň göwnüne kabineti boşap galan ýaly bolaýdy. Ol surat Garamurtuň arkasynyň dagy, öňüniň galkanydy ahyryn. Soňa-baka ol «Staliniň guýrugy» diýlip atylmakdan gorkup başlady. Ýüzüne kül sepilen ýaly bolan murtlary sallandy, sesi ýuwaşady. Emma ony atmadylar – türmä garawül etdiler. Özüniň atylmajagyna düşünen Garamurt muňa begense-de, bu işigaýdan üçin tutulanlary atmasa işi netijesiz ýalydy. Garawulçylygyndan hiç hili lezzet almaýan garry özüni gapyň öňünde goýlan gury töňňe ýaly görýärdi. Ýaşam gidip barýardy. Indi elleri sandyraýardy. Şol sebäpden oňa setanda-seýranda atuw jezasy berlýänlerem atdyrmaýardylar. Garamurtuň ýigrendigi ýaşlar ýetişýärdi. Ol ýaşlary garrylaryň belasy saýýardy. Olar köpeldigiçe, garrylar azalýardy. Muňa garamazdan Garamurt öljege meňzänokdy, henizem kellesi çüri, maňlaýy bäş ýyldyzly papakly, köne şinelli milisiýaň jaýynda ýatyp-turup ýördi. Täze gelenler oňa indi hiç işi hem etdirmeýärdiler – “Seni pensiýa çykardyk, biziň weteranymyz” diýýärdiler. Milisiýaň jaýyny boşadam diýip bilmeýärdiler. “Aý, ýene ýaşasa sähel ýyl ýaşar, öler gider-dä” diýip oňuşyk edýärdiler. Garamurt bolsa ne ýasa görünýärdi, ne-de toýa gidýärdi. Dört diwar, Leniniň, Dzeržinskiniň suratlary onuň gürrüňdeşi, ýakyn ýoldaşydy. Dogrusy, Stalin gideli bäri olar bilenem uzak gürleşip durmaýardy. Garamurtuň iň köp gaýtalaýan sözi türkmençä geçirseň hiç bir manysyz, diliň ugruna «şeýle» diýmegi aňladýan ors sözi «takdy». Bu sözi ol uzadyp «ta-ak» dýip aýdardy-da, ýene darajyk otagynyň o burçundan beýleki burçuna gatnap başlardy. Onuň içini hümledip, nämäniň pikirini edýänini bilýän ýok. Asla hiç zadyň pikirini etmeýän bolsa-da belli däl.
Garamurt diňe oglunyň toýunda zordan ýarym sagat oturyp gaýdypdy. Çünki her kimiň gözi gadym woýenniý eşikli, goçuň şahy ýaly çal murtly adamdady. Toýa gelenler barmaklaryny çommaldyşyp «kakasy-da, kakasy» bolşup, ony biri-bilerine görkezişýärdiler. Aýaly, oglam onuň barlygyndan utanýan ýalydy. Ýaşulularam edil geplese atylaýjak ýaly Garamurtuň ýanynda dymyşyp otyrdylar. Ekin-tikiniň, ýagyş-ýagmyryň gürrüňini etselerem Garamurt olara goşulşyp bilmeýärdi. Onuň üçin ekin bitdi-bitmedi, ýagyş ýagdy-ýagmady tapawudy ýokdy. Garamurt ahyry çydamady, hiç kim bilen gepleşmän doňdurylan ýaly oturdy-oturdy-da toýdan iki çüýşe arak alyp, çykyp gitdi. Kabinetine gelibem çüýşäň başynda teke bazaryň çaýhanasyny, işan-mollalary atyşyny ýatlady (onda ýatlara başga zadam ýokdy). Birdenem onuň ýadyna arak içmäni öwreden, soň DEPO işe ýerleşdiren garry ors düşdi.
«Barmykan-aý? Ýa ölüp gitdimikä? Ölen bolaýmasa?»
Garamurtuň nije ýyldyr doňan ýüreginde çalaja ýyly döräp ugran ýaly boldy. Aňynda mähir bilen ýatlap biljek ýekeje-de bolsa bir adamyň bardygyna onuň özem geň galdy. «Bolmanda mazaryny taparyn» diýip, ors mazarçylygyna gitjek boldy. Emma aýaklary diýenini etmedi. Daşarda-da eýýäm garaňky düşüpdi. Garamurtuň iň halamaýan zady garaňkylykdy. Ol garaňkydan gorkýardy. Garaňkyda gözüne her hili zatlar görünýärdi. Şonuň üçin ol ýatanda-da çyrany öçürmän ýatýardy.
Garamurt käsesini arakdan dolduryp, garry orsuň hatyrasyna içäýmekden başga alaç tapmady. Duz datman diýen ýaly, tä ýykylynça içdi. Bu onuň iş ýerinde ilkinji hem iň soňky gezek düzgüni bozan gezegi boldy. Ol uzak gün kellesini ýassykdan galdyrman ýatdy. Ýöne ertesi ýene öňki düzgünine mündi.
Ýyllar bolsa geçiberdi. Garamurtuň agtyklary dünýä indi. Olaryň bolanynyň käbirinden habarly bolsa, köpüsini-hä bilmedem. Öň milisiýada bile işlän, «Men ilki işe başlamda-da şar gara murtyny towlap, gara ädigini günde iki ýaglap, adam atyp ýördi» diýýän ýaşulularam öldi gitdi. Garamurt welin ölenokdy. Onuň ýaşynam anyk bilýän ýokdy. Ýöne Garamurtda ýekeje gara gyl galmady. Kän Gün görmänsoň ýüzüniňem reňki üýtgäp, gögerdi. Agaran murty birhili ýakymsyz gyzgylt sary öwüsdi. Şonda-da ol irden turýardy, maşklaryny doly edýärdi, sowuk suwa düşünýärdi. Hatda il arasynda «Ony öldürmeýän irden sowuk suwa düşünmesi» diýibem gürrüň edýärdiler. Ahyry sowuk suwuňam güýji gaçdy.
...Bu gün Garamurt aladaňdandan düşegine çüýlenen ýaly bolaýdy. Ol turjak bolýardy welin, hatda dyzabam, özüne agram salybam bilmeýärdi. Hamala göwresi ýok ýalydy. Ysmaz bolan Garamurtuň göwnüne ähli bela iki suratdan – Lenin bilen Dzeržinskiniň könelip, saralyp giden portretlerinden gelýärdi. Emma olara garşy elinden gelýän zat ýokdy, hatda bogazyna sygdygyndan gygyryp hem bilmeýärdi. Garamurtuň ala-takyrdy bolup ukyň nebir süýji wagty oýarmandygyna dokuzyň öň ýany tisginip turan nobatçam duýmady. Iş başlap, aladalar köpelensoň-a Garmurt diýlen bir aýagyny göre sokup oturan garryň dünýede barygam unudyldy. Diňe gün günortana ýetende edarany syryp-süpürýän Amanbibi daýzaň ýadyna Garamurt düşdi. Ol nobatça «Gyýw, janym. Bu gün garry milisgeden ses-üýn çykmady-la» diýdi. Birden göwnüne howsala düşen ýaş ýigit ylgap Garamurtyň gapysyna geldi. Gapy içinden ildirilgidi. Onuň gapyny kakmasyna garry ses bermeýärdi. Nobatçy egni bilen gapyny itip kilti goparjak boldy – başarmady. Ol näme etjegini bilmän, uzyn koridorda ondan oňa ylgady. Garamurt welin, bir wagtky «ors öwlüýäsinde» özüni asjak bolan Garamurt däl ýalydy. Garrap sandan galan, ýaşynyň näçedigem bilinmeýän bu ülhidiň ýaşasy gelýärdi. Ol bir hysyrdyň bardygyny aňyp gapa seredýärdi. Lenin bilen Dzeržinskiý bolsa bir zatlar diýişýärdiler. Olar türkmençe gürleýän ýaly bolsalaram Garamurt olaryň näme diýişýändiginiaňşyrmaýardy. Ol özüni nähilem bolsa aklajak bolup: «Stalini näme üçin äkitdiňiz? Şo gitdi siziňem badyňyz gaçdy. Getiriň murty, getieirň.Bar zat ýerbe-ýer bolar» diýýändirin öýdýärdi. Ahyry nobatçynyň akylyna naçalnigine telefon etmek geldi:
Şol garry ölýä diýibem maňa azar berýäňmi? Ussa Mişany tap. Gapyny döwsün-de açsyn.
Bir sagat çemesi wagt geçenden soň, ussa Mişa tapyldy. Garamurtda bolsa gapy açylar diýen umyt galmandy. Ol henizem diwaradan aşak düşen hyýrsyz adamlaryň öňünde özüni aklajak bolýardy:
«Atmaly diýdiňiz atdym. Stalin “At!“ diýdi, men bir kiçijik adam. Barynyň günäkäri, baryny eden Stalin. Men ahmyrymy atdym, arymy atdym, armanymy atdym. Meň ölesim gelenok. Ölesim gelenok...”
Gapy döwüldi. Nobatçy kürsäp jaýa girdi. Garamurt gözünden akan ýaşam süpürip bilmän gelenlere emenip seredip ýatyrdy.
Çakylyga gelen lukmanlar Garamurtuň bäş-alty günden artyk ýaşamajakdygyny aýtdylar. Naçalnik derrew onuň ogluna jaň etdi. Ogly, agtyklary ýörite maşynly gelip, Garamurty edaradan öýe, oba ýygnadylar. Garamurt töweregine garanjaklap «Meni nirä getirdiňiz?» diýjek bolýardy. Birden ol ogluny tanady. Megerem, özüniň öýüne getirilenine-de düşünendir-dä, Garamurt zordan «Maýsa... Maýsa...» diýip, pyşyrdady. Onuň agzyna gulagyny goýup sözlerini saýgarjak bolýan ogly: «Kaka, ejemiň ölenine on ýyl boldy, ony bilýäň-ä» diýdi. Mundan soň Garamurt bir zatlar ýatlajak bolýan ýaly hanasynyň düýbüne çöken, nury öçük, çöňňelen gözlerini depesine dikip, sesini çykarman uzak ýatdy. Şondan soň ol asla gürlemedi. Hor çekgeleri sallanaýdy. Hatda ajygýan, suwsaýanam diýmedi. Agtyklary onuň iýjek-içjegini agzyna tutup berdiler.
Garamurtuň öýüne getirileniniň bäşinji günüdi. Gyrasy çala gädilen Aýyň ýagtysy Garamuruň ýüzüne düşýärdi. Ol gabagyny zordan galdyryp Aýa seretdi-de ýene gözlerini ýumdy. Aýyň keşbi onda geň pikirleri oýardy.
«Näme üçin ýaşasym, Aýyň nuruna seredesim gelýärkä? Mawzermi tapman alaňlaň arasynda togalanýarkamam Aý aýdyňdy. Ýadyma düşýä. Men şonda Aýa-da sögünipdim. Şondan soň bir gezegem Aýa seredenim ýadyma düşenok. Bu gün şondan bäri birinji gezek Aýy göresim gelýär.»
Garamurt ýene gabagyny galdyrdy. Aýyň reňki oňa ors mazarçylygyndaky asmanyň mawy reňkiniň owadanlygy ýaly owadan göründi.
«Asyl men murtumyň kesilen güni ölen ekenim. Şonça ýyllap özümiň ölenimi nädip bilmedimkäm? Ölen ölenini bilmese nähili bor?! Batan Aýymyň täzeden dogjak bolup durşumyka bi?»
Agtyklarynyň biri:
Aýyň ýagtysy gözüne düşýär öýdýän – diýeniinden beýlekisi galyň tutyny penjiräň öňüne çekdi. Aýyň öňi tutuldy.
Garamurt «Açyň!» diýip gygyrjak boldy, emma basylan dili «Açyň!» diýdimi «Atyň!» diýdimi saýgartmady. Ýaşy altmyşdan geçen ogly:
Işigaýdan henizem adam atyp ýatyr-ow – diýdi. Oglunyň aýdanlaryny aýyl-saýyl eşiden Garamurt gözlerini ýumup oňaýdy.
Orsuň jelladynyň iň soňky aýdan sözleri şu düşünilmedik sözler boldy. Ol ýatylmazynyň öň ýany jan berdi.
«Garamurt ýogalypdyr» diýlen habar şo gije oba ýaýrady. Obadaky mollalaryň biri daň atandan gapysyndaky goýunlaryny öňüne salyp, öýündäkilere-de «Garamurtuňkylar idese, meň nirdedigimi salgy bermäň» diýip, berk tabşyryp, gaýraky tutlyga siňdi. Beýlekisi-hä «Bir hepdeden gelerin» diýip, Tejende oturýan garyndaşynyňka gitdi. Murty sallanyp ýatan ölini welin, jaýlamalydy. Ogly, agtyklary uly obadan molla gözleýärdiler. Niçigem bolsa, Garamurtuň ogly goýun bakmaga giden mollany tapdy. Ol molladan aýyp bir işi etmegi haýyş edýän ýaly ýüzüni ýerden galdyrman:
Goýunlaryňa sereder ýaly oglanam alyp geldim. Etmelisini edip gaýtsaňyz bolýa, molla aga. Item ölse gömülýändir-ä, o näme indi öýde porsap ýatsynmy? Edilmelsini edip gaýtsaňyz... – diýip ýalbardy.
Molla ahyry gönülemeli boldy:
Özüne edilmelisini onuň özi edendir. Ony barylmajak, görülmejek çörlüräk, çöp-çalamrak bir ýere duwlaýyň. «Pylanyňkylar kakalaryny şeýdäýipdirler» diýip, il sizi ýazgarmaz.
Bu anyk jogapdan soň Garamurtuň ogly sesini çykarman yzyna dolandy.

Hydyr AMANGELDI.