Arşa degen dessanym bar

ARŞA DEGEN DESSANYM BAR

Türkmen halkynyñ taryhy gadymyýetiñ çuñluklaryndan umyt bilen bize bakyp ýatyr. Şol umydy ödemek golýazma mirasyny öwrenýän adamlaryñ borjy.
1998-nji ýylda Milli golýazmalar institutynda "Türkmen golýazma mirasy we Garaşsyzlyk" temasyna bagyşlanyp, Halkara ylmy konferensiýa geçirilipdi. Şol konferensiýa daşary ýurtly alymlaryñ hem birnäçesi gatnaşypdy. Konferensiýada angliýaly magtymgulyşynas, doktor Ýusup AZMUN "Magtymgulynyñ Britan muzeýindäki golýazmasy" diýen gyzykly çykyşy köpleriñ ünsüni özüne çekipdi.
Alysdaky ýat döwletiñ muzeýinda lowurdap duran bu golýazma bize şol wagta çenli elýeterli däldi. Indi bolsa tüýs türkmen alymy golýazmanyñ ähli meselelerini ilik-düwme edip, türkmen ylmy jemgyýetçiligine jikme-jikligine ýetiripdi.
www.kitapcy.ga saýty hem öz gezeginde bu makalany ilkinji gezek internet okyjylarynyñ dykgatyna ýetirýär.

* * *

Magtymgulynyñ golýazmalaryny öwrenmek işi şu wagta çenli meniñ bitiren işlerimiñ özeni boldy, bitirjek işlerimiñ hem maýasy boldy. Ýöne Magtymgulynyñ mirasyny öwrenmek üçin üzülmejek ömür gerek. Men hem güýjümiñ ýetdiginden, gaýratymyñ çatdygyndan bu Beýik Adamyñ mirasyny öwrenýärin. Şahyra göz ýetirmek üçin onuñ golýazma mirasyna ünsi güýçlendirmeli. Men hem häzirlikçe türkmen magtymgulyşynasalaryna elýeterli bolmadyk Magtymgulynyñ Britan golýazmasy hakda käbir maglumatlary size ýerirýärin.
Şu wagta çenli Magtymgulynyñ ýüzlerçe golýazmasy milli golýazmalar institutyna, bir ýere jemlendi. Şahyryñ goşgular ýygyndysy başga-da köp ýerlerde GDA döwletlerinde, Eýranda, Owganystanda hem bar. 1924-nji ýylda Türkiýede Şeýh Muhsin-Fany Magtymgulynyñ goşgular ýygyndysyny çap eden bolsa-da, Türkiýede şahyryñ golýazmasynyñ bardygy hakda maglumat ýok. Ýewropa ýurtlarynda bolsa, biziñ bilşimizçe, şahyryñ diñe üç golúazmasy bar. Biri Budapeştde - Wamberiniñ şu ýerden alyp giden golýazmasy, ýene biri Bremen kitaphanasyndaky golýazma, üçünjisi Britan muzeýindäki golýazma. Men bularyñ üçüsini hem gözden geçirdim. Nusgalaryñ üçüsi hem sowatsyz kätipler tarapyndan ýazylypdyr. Britan muzeýindäki golýazmanyñ kimden haçan we näwagt alnandygy hakynda kitaphananyñ maglumatlat katalogynda hiç bir habar ýok. Sebäbi, bu golýazma - muzeýiñ işgärleri onçakly üns bermändirler. Diñe bu golýazmanyñ XVIII asyryñ ahyrynda, XIX asyryñ başlarynda ýazylandygy hakda maglumat bar. Golýazma OR-11414 nomerde hasaba alnypdyr. Daşu kardon kagyz bilen jiltlenipdir. Sahaplary rus kagyzy. Kitabyñ 1-nji sahypasynyñ üstünde kirill haty bilen "ТАНЯ-НЕ ТАНЧИК" diýen ýazgy bar. Sahypanyñ aşagragynda "Denisowdan 10-njy fewralda, 1934-nji ýylda satyn alyndy" diýlip ýazylypdyr. Soñraky sahypalarynyñ birinde Muhammetgylyç Ownuk diýen ýazgy bar. Biziñ pikirimizçe, bu kitaby Denisow - Muhammetgylyç Ownukdan alandyr. Muhammetgylyç Ownuk - Hazar ýakasynda ýaşaýan Eýran türkmenleriniñ ownuk-tumaç taýpasynyñ wekili bolmaly. Onuñ haýsy obadandygy belli bolmasa-da, Eýranda ownuklar Hazar ýakasyndaky Kümüşdepe, Bäşýuwusga, Süýjiwal obasynda ýaşaýarlar. Belki, kitabyñ eýesi şol obalaryñ birinde ýaşandyr. Hazarýaka türkmenleriniñ bolsa ruslar bilen gämi arkalu aragatnaşyk saklandygyna taryh şaýat.
Golýazma "Turgul diýdiler" goşgusy bilen başlanýar, ýöne, "turgul" ýerine "turgun" diýip ýazylyp, soñraky bentlerdäki "gyl, gil" goşulmalaryna derek - "gyn-gin" goşulmalary ýazylypdyr. Umuman, Magtymgulynyñ golýazmalarynyñ ählisi diýen ýaly "Turgul diýdiler" ýa-da "Ýa, Reb" bilen başlanýar. "Ýa, Reb" goşgusynyñ soñunda Magtymgulyda şeýle setirler bar:

Magtymgulyny her zaman,
basdy bela, açdy zyban,
Eýlemesin her mük minan
mahrum dogadan ýa, Reb.

Şahyryñ ýokardaky setirlerinden magny alsañ, bu goşgy kitabyñ soñunda bolmaly. Çünki, däp bolşuna görä, şahyrlar we kätipler kitabyñ soñunda özleri üçin doga edilmegini isleýärler. Ýene-de däp boýunça, käbir şahyrlar goşgularuny "Turgul diýdilerde" bolşy ýaly "Bir gije ýatyrdym tünüñ ýarynda" - ýagny "B" ("bi") harpy bilen başlanyşu ýaly, "Ba i Bismilla bilen, "B" harpy bilen başlaýarlar. Munuñ iñ gowy mysalyny Möwlana Jelaleddin Rumynyñ "Mesnewisiniñ" birinji setiri bolan:

"Beşnow ez neu çun hekaýat mikuned"

- setirinde ýa-da Hoja Ahmet Ýasawynyñ:

"Bismilla diýp beýan eýläp hikmet aýtsam,
Talyplarda dürru-göwher saçtym mana"

- setirinde hem, Ýunus Emräniñ iñ gadymy goşgusy hasaplanylýan bir şygrynda:

"Biz bu ýerden gider olduk"

- diýen başky setiri hem "Ba i Bismilla" bilen, "B" harly bilen başlanýar. Şunuñ üçin şahyryñ golýazmalarynyñ "Turgul diýdiler" diýen şygyr bilen başlanmagy ýüregiñe jüñk bolýar.
Britan muzeýindäki bu golýazmada Magtymgula degişli 180-den gowrak goşgy bar. Bu goşgularyñ birnäçesiniñ bentleri doly däl. Bu golýazmada başga golýazmalarda duş gelinmedik täze goşgular hem ýok. Ýöne bu nusgada käbir golýazmadaky nädogry ýazylan sözleriñ dogry ýazylan ýerlerine duş gelseñ bolýar. Mysal üçin, Magtymgulynyñ bize mälim bolan goşgular ýygyndysynda duş gelýän:

Dürdür bu janyñ lezzeti,
Saglyk anyñ soltanydyr.

- diýen setir, Britan muzeýindäki nusgada:

Dertdir bu janyñ zilleti
Saglyk anyñ soltanydyr.

(77 a). - diýilýär.
"Zillet" - peslik diýmek bolup, dert - janyñ pesligi, saglyk bolsa janyñ soltany diýip magny taýdan dogry añlatma emele gelýär. Ýa-da neşirlerdäki:

Pil hem durar baglasalar gyl bile

- diýen setir bu ýerde "gul" diýlip ýazylypdyr. Biz "gul" diýilse, dogry hasaplaýarys. Sebäbi, arapça gul diýmek - "zynjyr" diýmekligi añladýar. Pil gyl bilen däl-de zynjyr (gul) bilen baglansa diýmeklik has dogry bolýar.
Köp nusgalardaky "Ýa, Züljelal" bu nusgada has dogry şekilde "Ýa, Zeljelal" (12 a) diýlipdir. Sebäbi, "Züljelalyñ öñünde "ýa" (harfy nida) gelende arap diliniñ kadasyna görä, yzyndan gelen harpyñ herekesi "Fehta" bolýar, başgaça aýdanyñda "ä" diýlip okalýar.

Namart kimdir biler bolsañ,
Ne diýseñ, diýr baş üstünde.
Azmaýyşlar kylar bolsañ,
Hiç tapylmaz iş üstünde (18 a).

Bu bendiñ ikinji setiriniñ soñundaky "Baş üstünde" diýlip ýazylmagy kada we kapyýa, magny taýdan dogry bolýar. Neşirlerde we golýazmalarda bolsa, "Baş üstüne" diýlip ýalñyş ýazylypdyr.
Ýene bir goşguda:

Adam ogly özün bilmeý,
Gedem-gedem ädejek sen.
Eýjiñ emrin düzetiýeý,
Öz köñlüñi güýdejek sen (126 a).

- diýen setirler bar. Bu ýerdäki "adajak" sözi neşirlerde "ädejek" şekilinde ýazylypdyr. Ýöne ähli golýazmalarda bu sözüñ soñunda "kap" harpy bolup, dogry okajak bolsak, onda "adajak" diýlip okalmaly.
Şonuñ ýaly-da ýene-de bir şygyrda:

Ummatynyñ şapygy Magtymgulynyñ manzary,
Ol Muhammet Ahmedi nuhtary gördüm, şondadyr.

- diýen setir bar. Käbir ýerlerde "ummatyñ şapygy" "Magtyngulyñ manzary" diýlip ýazylandygyny gördüm. Bu, elbetde, hem many taýdan, hem kapyýa taýdan (neşirlerde "şapygy" sözüniñ uly harp bilen ýazylandygy) şunuñ ýaly nädogrulyklaryñ netijesi bolmagy mümkin. "Şapyg" sözi "şepagatçy" diýmek. "Ummatynyñ şapygy" diýmek-de, ummatynyñ şepagatçysy diýmek. Bu ýerde şapygy mezhebu barada gürrüñ gidenok.
Golýazmalar bilen dahylsyz hem bolsa, dilçi hökmünde häzirki zaman türkmen dilinde ulanylýan şepagat uýasy termini hakynda öz pikirimi beýan etmek isleýärin. Bu ýerdäki "şepagat" sözi belki "şypa"-dan düzülendir, belki-de, arap dilindäki "mähir", "rehim" manysynda ulanylýan "şepagat" sözünden alnandyr. Ýöne dogry türkmen dilinde ýazyljak bolsa, dilçi hökmünde aýtjak sözün; bu söz "şypa uýasy" bolmaly.
Ýene-de "Ölmesden burun" diýen şygryñ bir bendinde:

Düz ýeriñ gadryny bilgil, derýaga dolmasdan burun,
Gämide hüşgär oturgyl, girdaba dolmasdan burun.

Bu ýerdäki "dolmasdan burun" sözi - "dalmasdan burun" bolmaly. Sebäbi "dalmak" - "çümmek, batmak" diýen manyny berip, şygryñ manysyna gabat gelýär.
Başga-da şahyryñ "Ýaraşmaz" diýen şygrynda:

Hasnawyñ kölüne dolmak ýaraşmaz -

diýen setirine çykgyt berlip, onuñ başga bir wariantynyñ-da bardygy aýdylýar. (Aşgabat-Baku, 1960 ý. Magtymgulynyñ saýlanan şygyrlary, 413 sah.).
Ine, olar:

Humsuñ ülkesine dolmak ýaraşmaz.

Ýene-de:
Hamsa ülkesine dilmek ýaraşmaz.

Men şu wariantlardan şeýle netijäni çykardym:

HAMSANYÑ kölünde dalmak ýaraşmaz.

Hamsa köli Eýranyñ günbatarynda, häzirki döwürde Rumyýa köli diýlip atlandyrylýar. Bu kölüñ suwy duzlulygy sebäpli, oña adam çümmeýär.

Towşan suwa dözmez, şor suwa harçeñ,
Hamsanyñ kölüne dalmak ýaraşmaz.

Şeýle düzedilse, magny taýdan ýerbe-ýer bolýar.
Bu golýazmada şunuñ ýaly dogry, nädogry setirleri deñeşdirip, uly tekstli makala ýazsañ boljak.
Golýazmafa XIX asyr türkmen şahyrlarynyñ eserleri hem bar. Gul Öweziñ, Zahydynyñ, Zeliliniñ, Seýdiniñ, Bende Taganyñ, Şabendäniñ, Şeýdaýynyñ, Talybynyñ, umuman, 10-dan gowrak şahyryñ şygyrlary bar. Golýazma, biziñ pikirimizçe, XIX asyryñ ahyrynda ýa-da XX asyryñ başlarynda ýazylandyr. Muña tutarygymyz hem bar. Birinjiden, XIX asyryñ ahyrlarynda ýazylan bir anonim şygyrda Gökdepe urşunda wepat bolan Kerimberdi işanyñ agzalýar:

Kerimberdi işan-mollalar başy,
Işanlykda her kim etmez talaşy,
Molla Dostmuhammet, molalar başy,
Goltugynda kitap-kuran gelendir.

Ikinjiden, Türkmenistanyñ Milli golýazmalar institutyndaky 7075-nji bukjada saklanylýan 1911-nji ýylda göçürilen bir nusga bilen Britan muzeýindäki nusga gaty meñzeş. Ähtimal, kätiplerem bir bolmaly. Ikisi-de sowatsyzlyk bilen göçürilipdir. Orfografik ýalñyşlyklar gaty köp. Sözlerde halk diliniñ fonetikasy göz öñünde tutulypdyr.
Umuman, bu nusgadan Türkmenistan Milli golýazmalar institutynda saklanýar. Geljekde bu nusgalaryñ tankydy teksti düzüler we dogry wariantlary saýlanar.
Sözümiñ soñunda Magtymgulynyñ ýedinji arkasy Gara işanyñ (merhum) beren maglumatyny ýatlatmak isleýärin. Gaty köp maglumatlary ýygnasa-da, halka ýetirip bilmedik Gara işanyñ maglumatyna görä, Magtymgulynyñ kitaplary we golýazmalary obasy we öýi talañ edilende äkidilipdir.
Kitap ýükli düýäniñ aýagy taýyp Etrek derýasyna ýykylypdyr we kitaplar derýada akypdyr. Şondan soñ şahyryñ bir molla garyndaşy onuñ goşgularyny göçüripdir. Ýöne bu goşgular ýygyndysy-da gowakda ýygnalanda ýangyn sebäpli ýanypdyr.
Ýöne, Gara işanyñ maglumatlary bilen oñup oturman, biz ýene-de şahyryñ golýazmalarynyñ gözlegine çykmaly. Tapmaly, halkyñ içinde golýazmanyñ bardygyna men bütin durkum bilen ynanýaryn. Belki, Hudaý!

Ýusup AZMUN,
Angliýaly türkmen, magtymgulyşynas.