"Boljak işe çäre ýokmy?" ýa-da takdyryñ üýtgewsiz kanuny

"BOLJAK IŞE ÇÄRE ÝOKMY?!" ÝA-DA TAKDYRYÑ ÜÝTGEWSIZ KANUNY

"Kapasada doglan guşlar uçmagy kesellemekdir öýderler".
Aleksandr Hodorkowskiý.

Halkymyzda kimdir biriniñ başyna öz islemejek we öñüniñ alynmagy mümkin däl işi düşende, ýakynlary ýa tanyş-bilişleri tarapyndan oña "Boljak işe çäre ýok..." diýip göwünlik bermäge çalşylýar.
Ynha, aýdaly, ýaşlar durmuş gurýar. Ýolüsti tanyşlyk arkaly ýeñlesligiñ badyna gurlan maşgalalaryñ binýady telper bolansoñ, olaryñ hemişelik dowam edip gidiberýäni az-az. Gynansak-da, bu gün ýaş oglan-gyzlaryñ aglabasynyñ nikasy bozlan. Ene-atany, özünden ulyny diñlemän berebekgeýlik bilen guran durmuşyny bozanlaryñ, soñra "mañlaýymda bar eken, garamañlaý ekenim" diýip, ony "mañlaýyñ" üstüne ýüklemegi dogrumyka? Ýa bolmasa içibileniñi içip, serhoş ýagdaýa rula münüp, şäheriñ iñ gelim-gidimli şaýollarynyñ birinde awtoulag heläkçiligine uçrasañ we (Hudaý saklasyn!) ýanyñdaky ýoldaşyñ aradan çyksa... bu-da "kysmatymda bar eken" diýip oñaýmaly zatmy eýse?!. Durmuşda muña meñzeş wakalaryñ onlarçasyny, hatda ýüzlerçesini gördüm, eşitdim. Maksadym, şeýle-şeýle zatlary bilýän diýip, köpbilmişlik satmak däl. Bu söhbeti açmakdan maksadym: ýazgyda, kysmata ten bermegiñ öte ýalñyş ynançdygyna ünsüñizi çekmek.
Aslynda, ýazgyt, kysmat, takdyr näme?
Ylmy dilde, filosofiýada muña fatalizm diýilýär. Fatalizm takdyra ýazylanlaryñ we bolup geçýän ähli ýagşy-ýaman wakalaryñ dünýewi kanunlaryñ gurşawynda bolýandygyny öñe sürýän pelsepewi taglymatdyr. Yslam dininde bu taglymata iñ ýakyn akym jebriýe mezhebidir. Fatalizm pozitiwizme we ylyma söýenýän bolsa, jebriýe mezhebine ynanýanlar bar zady Hudaýyñ ygtyýaryna baglanyşdyrýarlar.
Fatalistler takdyra ten bermegi özüñe garşy bolýan hereketlere garşylyk görkezmekden has makul çemeleşme hasap edýärler. Filosoflaryñ we ateist garaýyşlara has ýakynlaryñ takdyra ten bermä ýykgyn edýänleri diniñ çoçgaryna çolaşanlar hasaplaýandygyna garamazdan, dini dogry düşündirmegi başarýan ylahyýetçi alymlar takdyra (ýazgyda, kysmata, mañlaýa -t.b.: bularyñ hemmesi manydaş) ten bermegiñ şeýtanyñ dinidigine ünsi çekýärler. Takdyra ten bermek adamy ýöwsellige, ýaltalyga äkidýär. Bu barada türk professory Newzat Tarhan şeýle diýýär: "Hakyky takdyra ten bermek - netijeden soñky ykraryýetdir. Heniz ortada hiç zat ýokka ykraryýet - takdyra ten bermek däl-de, barypýatan ýaltalykdyr". Has dogrusy, nalajedeýinlikdir!
Dogry ynançda takdyra ten bermegiñ hiç hili orny ýok. Adamyñ eden ýagşylygyndanam, ýamanlygyndanam onuñ diñe özi jogapkär. Çünki, "ýaşaýyş bir göreşdir!" Bize bu göreşde ýeñmek we öñümizde goýan maksadymyza ýetmek üçin gaýratlylyk hem-de maksada okgunlylyk gerek. Göreşmek - biziñ ýaragymyzdyr, göreşiñ netijesi bolsa - takdyrymyz. Şonuñ üçinem biziñ her işe bolan tutumlarymyzdan, niýet-pällerimizden, sözleýän sözümizden, hereketlerimizden akyl-huşumyz, mantygymyz jogapkärdir.
Bu gün dünýäde bolup geçýän ähli ýagşy-ýaman wakalaryñ, tebigy hadysalaryñ düýp sebäbini dörjeläp görseñ, hökman adam eli bilen döredilen emeli sebäpler bar. Biziñ dykgatymyza ýetirilýänler bolsa düýbünden ýalan ýa-da ýuwmarlanan görnüşde. Görýän we eşidýän her bir zadymyza ynanmaly däl, şu setirleri okap oturanlaryñ özlerem, muña bizden gowy düşünýändirler. Biz bize ýetirilen her bir habary eşiden wagtymyzda aklymyzy herekete getirmeli we "näme üçin, näme sebäpli?" diýen soragy bermeli. Añyrsyna göz ýetirmän, körekörlük bilen ynanmak nadanlyga äkidýän ýoldur. Taryhdan mysal alalyñ.
1274-nji Çingiz hanyñ agtygy Kubilaý han Ýaponiýany basyp almak baradaky atasynyñ arzuwyny amala aşyrmak üçin goşun toplap ýola çykýar. Ýolda deñiz taýfuny mongol goşunyny berbat edip taşlaýar. Ýedi ýyl geçenden soñ, 1281-nji ýylda Kubilaý ähli güýjüni toplap, ikilenç ýörişe çykýar. Mongollar bu gezegem öñki sataşan betbagtçylygyna uçraýar.
Geliñ, munuñ näme üçin şeýle bolandygyny ylmy taýdan düşündirmäge synanşalyñ: Günorta Amerikanyñ günbatar kenarýakasy Perunyñ we Hindistanyñ gündogar kenarýakalarydyr Awstraliýanyñ arasynda ermino diýen akym bar. Özem bu - periodik taýdan her ýedi ýyldan bir gezek gaýtalanýan akym.
Eger Kubilaý han 1274-nji ýylda däl-de, 1273-nji ýylda ýa-da 1275-nji ýörişe çykan bolsa, onda mongollar bu tebigy hadysa uçramazdylar. (Klimat üýtgeşmeleri baradaky gelejekki söhbetimizde, orta atýan pikirlerimize giñ çarçuwada düşünmek üçin mongollaryñ başyna inen hadysanyñ üstünde hem gysgaça durup geçeris, emma bu başga makalanyñ mowzugy). Ýokarda mongollaryñ başyna inen tupany ýapon ruhanylarynyñ ýow isläp gelýän basybalyjylara garşy eden doga-dilegleriniñ miwesi diýip düşündirjek bolýanlaram bar. Çünki ýapon ruhanylary "kamikadzä" (ýagny "mukaddes tupana") duşmana göz görkezmegi üçin gije-gündiz ýalbarypdyrlar. Kamikadze diýen söz "mukaddes tupan" diýmekdir. Käbirleriniñ kamikadzeleri "ar alyjy uçarlar" bilen baglanyşdyrjak bolmagynyñ hiç hili ylmy we taryhy tutarygy ýok.
Indi özüñiz aýdyñ: Kubilaý hanyñ Ýaponiýa eden iki ýörişinde şowsuzlyga uçramagy onuñ takdyrynda barmydy? Ýok! Muña "takdyrynda bardyr" ýa-da "boljak işdir-dä!" diýenler, diñe öz nadanlyklaryny ýüze çykardygy bolar. Kellämizi işledeliñ we "näme sebäpli şeýle boldy?" diýeliñ.
Aslynda "takdyr näme?" diýlende, oña jogap berýänler muny "ylahy takdyr" bilen bulaşdyrýarlar. Ylahy takdyryñ nämedigini özümçe düşündirmäge çalşaýyn. Dagetek obalarda ýaşaýanlar gowy bilýändir: Sumbar derýasy her ýylyñ ýaz aýlary joşýar, jülgäni elendirip uly-uly siller gelýär. Eger derýanyñ hanasynda bir jaý gursak we "Hudaý bardyr-da, ýaşaberiñ, hiç zat bolasy ýok" diýip, onuñ içine jaýsyz kösenip ýören birini salsak, geljek ýazda-da, apy-tupan sil gelip, o jaýy we içindäkileri düýbi-teýkary bilen syryp-süpürip äkitse, muña-da "mañlaýlarynda bar eken, boljak işe çäre ýok" diýmegiñ näme manysy bar?!
Sumbar derýasynyñ barlygy we siliñ joşmagy - bu takdyryñ üýtgewsiz kanuny, ýagny, ylahy takdyr. Emma onuñ hanasynda jaý gurmagyñ nähili howpludygyny görüp-bilip durkagam, soñky bolan pajygaly wakadan soñ muña takdyryñ üýtgewsiz kanuny diýip bilerismi? Eýse türkmeniñ "Hudaýa ynansañ ynan welin, eşegiñem berk duşa" diýen nakyly munuñ tapawudyny iñ ýönekeý dilde aýyl-saýyl edip bermeýärmi näme?

Has TÜRKMEN.