ISMSIZ / Oguz hekaýaty
Goja dagdan inýär durna gözli çeşmeler. Şol suwlardan içen derrew güýç alar. Baglaryñ depesi guşlardan doly. Olaryñ owazy ýañlandyrýar giñ goly. Sonarlykda ýaýnap ýörler dowarlar, güllerine balarylar gonarlar. Peleñ awçyñ gyzy Gülçeçek ~ dag ýakasynda göýä bir gerçek, gorkman-çekinmän dowarlaryny bakýar, ýaşyl ýaýlany mährine ýakýar. Äpet dag daşy onuñ "kürsüsi", şondan daşlaşanok tamam sürüsi. "Kürsüsinde" oturyp keşde nagyşlaýar, öz ýanyndan ony toýuna bagyşlaýar. Çeşme sazy, guş owazy ony erkine goýanok, ol tebigatyñ jadysyndan doýanok. Şonuñ üçin ylhamyny joşdurýar, bu mukama täsin aýdym goşdurýar:
Oguz ýigidi ata münsün,
Ýeller kibi bäri sürsün.
Garly dagy mekan tutan,
Çeper elli gyzy görsün.
Ýel äkitdimi obalara, guz äkitdimi obalara, gyzyñ heñi, näzik sesi ýa Ýaradana ýetdimi! Mele atly, goñur telpekli biri guşluk Günüñ astyndan, birden ýeriñ pestinden ýaýlada peýda boldy, gyz oturyp oña haýran galdy. Gülçeçegiñ saññyldady bedeni, pasyrdady egnindäki keteni: "Eý, Alla, bu ýigit kim bor? Nireden geldi ol, gör! Haýsy maksat getirdi ony, ýa haýsy matlap bu ýere ýetirdi şony? Atyny ataryp baglasa meni, bozladyp äkitse ýat ile göni. Şonda meñ dadyma kim ýeter, yzyndan kowalap ony kim tutar? Enem aglar, dädem ýyglar, näkes bolsa köñül çaglar" diýip, gyz galdy alada, ejizlejek boldy çolada. Gülçeçek towsup düşdi daşdan, tommaýly taýagyny aldy-da başdan:
- Dur, oglan, gelme, oglan! Şol taýdan butnamagyn, meñ ýanyma ätlemegin. Kakylar señ dişiñe, hiç gelmersiñ huşuña - diýdi, aralaryna menzil goýdy.
Gyzyñ haýbatly sesi, oglany haýykdyrdy, ýadawlykdan saýykdyrdy, atyñ jylawyny çekdi, gyz ýüzi henizem bekdi:
- Aý, melek gyz, ne beýle gaharly sen! Şu myhman alşyñmy señ? Keýigiñ iki gözünden başga ne aýp tapjak, dowula düşme, men şu ýerden tiz gopjak.
Sesi basyk, egni gysyk oglanyñ zowalynyñ ýokdugyny añdy, onuñ bolşy gyz üçin tañdy. Gülçeçegiñ "geçisi ýaýrady daga", şonda-da agraslygyny gowşatmady şol bada:
- Myhman bolsañ, törümiz bar, garakçy bolsañ welin zorumyz.
Oglan golaýlady atyny sürüp, añk boldy gyzyñ jemalyny görüp:
- Garakçylyk meñ kesbim däl, şolar meniñ hiç neslim däl, ala dagyñ aşygy men, ser çeşmeleñ aşygy men. Şular maña ýarym bolsun, şolardan bir ýardam görsem.
Görmegeý goñur telpekli oglan gyz ýüregini gozgady, duýgularyñ inçesin ýuwaş-ýuwaş yzlady:
- Aşyk bolsañ daga sen, gara bulut deýin daga sen. Ne beýle köñlüñ gubarly, ýüz-gözüñ şeýle dumanly? Bu ýerler merdiñ mekany, ejiziñ terpenmez jany.
Ýigidiñ egni sallandy, müýnli ýaly dillendi:
- Mertlik näme, batyrlyk? Şulary bilmäge geldim, täleýimi ýormaga geldim.
- Dag seni synar, gorkaklyk edeni gynar - diýip, Gülçeçek hakykaty aýtdy, oglan bialaç, gürrüñi gyzyñ özüne saldy:
- Aý, melek gyz, ýalñyzlykdan gorkañokmy, bu ýerlerde arkañ ýokmy?
Gülçeçegiñ tutdy gülküsi, ony hasap etdi iliñ selkisi:
- Gorkaklyk ol nämemişin? Seniñ hemrañ ýaly, oglan! Arkam meniñ hol daglar, bossanym hem şol baglar. Gorkak bolsañ sen, gidewer mundan sen. - Gyz jak-jaklap güldi, oglanyñ ýüregini dildi. - Aý, oglan, ismiñ kim señ, hatarda durýañmy deñ? Ada mynasypmy özüñ, alga alynýarmy sözüñ?
Oglanyñ ýüzi galmady, diline söz gelmedi, atyñ başyny burdy, janawere bir gamçy urdy. Gülçeçek ylgap bardy öñüne, aty saklady deñine. Mele at ürkdi ondan, ýokaryk zyñdy hondan. Gyz bolsa jylawy sypdyrmady, ýaýdanyp ata gapdyrmady. Oglan gopdy eýerden, at gulagyny keýerden. Gütüläp degdi egni daşa, tas bir iş düşüpdi başa. Gyz perwana boldy daşynda, her niçik, oglan huşunda:
- Hiý-wiý, oglan! Haý, oglan! Men guraýyn, han oglan! At üstünden ýykan men, daga-daşa uran sen. Ýazygymy bagyşla, gülüp, kalbymy nagyşla.
Gyzyñ mahmal sesini eşiden oglan, ondan mähir-melhem tapan oglan agyryny unutdy, Gülçeçegiñ muhabbeti sowan kalbyny ýylatdy:
- Sen ýazykly däl, melek gyz, men ýazykly, melek gyz. Lellimligimden boldy bi, "haçan boljak adam?" diý.
Oglanyñ derdi bardy, ýüreginiñ gerdi bardy. Gorkaklykdyr gowşaklyk oña ýan boldy, şol zerarly işi kyn boldy.
Dädem Gorkut aýtmyşlaýyn, bir däp bar erdi: ol zamanda bir oglan baş kesmese, gan dökmese, edermenlik görkezmese, oña at dakylmazdy, oña ýar hem tapylmazdy. Orny bolar kül üstünde, özi galar gep astynda, sözi sana alynmaz, hiç maslahat salynmaz.
Bu oglan bir begiñ perzendi, alty gyzdan soñ zürýady. Oguzyñ bolsa adyndan abraýy uly, abraýyndan ady uly, edermenlik, batyrlyk onuñ kiçilikden ýoly. Ismsiz oguz balasyna ogşamady, ýöwsellik, sölitelik ondan gowşamady. Oýun bolsa eşekçidi, garagoldan gaçakçydy. Hiç kim oña raý bolmady, ol dost baý bolmady. Şuña dädesi ýanyp-bişýärdi, enesi gam donuny biçýärdi. Görgüliler dogum öwrederdiler, ysnat bolmazlyga göwnederdiler. Ýöne oglanyñ bir bolşudy, diş ýylgyrtman şol gelşidi. Şeýde-şeýde günler geçdi, aý-aýlanyp, ýyl ötdi. Jahyllygyñ döwri ýetdi, dakmaga pursat ýetdi. Deñ-duşlary bugra ýykdy, daş göterip, ojak gazyp, gazan ataryp, beýik-beýik isme ýetdi. Oglan welin abraýdan namut galdy, dälmiş-dälmiş buga-bugralara göz görkezmän atsyz galdy. Oña gülüp diýdiler, gyjyt berip "iýdiler":
- Iñ bolmanda towuk kesäý. Gan çykaryp, göş çirkizäý.
Oglan şonam oñarmady. Ne towuk soýdy, ne koý bogazyna pyçak goýdy. Şondan soñra oglanyñky bolmady, göwni şatlykdan dolmady. Ismliler çetleşdiler, danyşmazlyga gepleşdiler. Deñ-duşlary saýlandylar, öz ýarlaryna öýlendiler. Oña bolsa ýar ýokmady, gyza sözi ýakmady:
- Atsyz özüñ nedir, oglan? Iş oñarmaz kesir oglan. Senden bize ýar bolmaz, guran durmuşyñ galmaz.
Öz etini özi iýen, gam donuny özi geýen oglanyñ haly teñ boldy, şol derdi oña heñ boldy. Obada orun tapmady, dost gapysyny kakmady. Ýekirdiler, ýigrendiler, ondan ýaña irgindiler. Şol sebäpli obada ýaşary galmady, köñül bereni bolmady. Mertlik gözläp daga gaýtdy, pikirini ata aýtdy. Aty nätsin, goý, durmuşa özi ätsin. Oña "Synap gör özüñ diýdi", "Gatyny görer gözüñ" diýdi.
...Şuny oglan gürrüñ berdi, Gülçeçek gyz gaşyny gerdi. Ýöne: "Äkitmeli öýe" diýdi, "Nirä gitsin ýeke" diýdi. Gyzyñ ýüregi dözmedi, myhman däbini bozmady.
Gülçeçekler gatly dagyñ olumynda, gara bagkañ saýasynda tutupdylar mekan, gyzyñ bolsa şu ýerlerde kemin-kemin süññi bekän. Gülçeçegiñ käbesi agyr derde ulaşan, ene üçin maşgala obasyndan daşlaşan. Onuñ dermany diñe dag howasy, şundan özge ýokdur oña sagalmak sapasy. Şol zerarlam Peleñ awçy oba-ilin taşlan, aýalanyñ derdine öz ömrüni harçlan. Ýeke perzent, ýeke dikrar Gülçeçegem bu durmuşa döz gelen, goýun-geçi bakyp, oglan deýin boz bolan.
...Çynaryñ saýasynda ene oturyp ýüñ saýýar. Altyn Günüñ ak şöhlesi akar çeşmä nuruny çaýýar.
Tekäñ jany jyññyrdanda, ene başyny göterdi. Süri agyla dolup, onuñ keýpini gaçyrdy. Ne üçin süri beýlw ir geldi, onuñ öñ dolanýan wagty belli. Atly nätanşy görüp hopukdy, turup bilmän odukdy.
- Kim ol oglan? -diýdi ene, iñkise gitdi ýene. Gülçeçek uýalyp:
- Ötegçi oglan - diýdi. - Oguzda doglan - diýdi. - Gonaklyga sowlan - diýdi.
- Ismi kim? Haýsy obadan? - diýip sorady ene, oguzyñ däbine eýerdi ene. Gyz dymdy, oglan dymdy. Jogap ber-dä indi?... Bu dymyşlyk bolsa, ene üçin syrdy. Ahyr oglan dil ýardy, özünden habar berdi:
- Meniñ ismim ýok, ene. Obada men täk, ene. Ady gazanyp bilmedim, oguza gönençlik bermedim.
Enäñ ýüzi gamaşdy. Gahary hetden aşdy. Ajysyny pürkesi geldi, söz bilen çürkäsi geldi. Ýöne gazabyny ýuwutdy, pähim edip gaharyny sowutdy:
- Gaty görme, jan ogul, azar berme han ogul. Atsyz gonak almaýyn, başym gowga salmaýyn. Atasy geler awdan, seni kowar bu taýdan. Iýjek-içjegiñi al-da, göterilewer bu ýerden.
Gülçeçek enä ýalbardy. Ene diýeninde duruberdi:
- Ýok, ýok, gyzym, diýmegin, ýersiz günä iýmegin. Atsyz ogul bolmaýar, ol hiç ile sygmaýar.
Enäñ sözi gülle boldy, kalbyna gubar doldy, ynsabyndan yza çekip, arzuwyndan yza sekip, oglan oraçadan daşlaşdy, gepsiz-üýnsüz hoşlaşdy.
Oglanyñ birden gitmesi, ýüz tapman tizden ýitmesi gyz ýüregine basdy köz, garap galdy ýaşly göz. Oglan nirä gitdikä? Göwni nirä itdikä?
Gyz gije ýatmady, kirpigi-kirpige batmady. Oýlandy oglan hakda, ýekirlen doglan hakda.
Säherden sürini kowdy, oglany gözläp daga sowdy. Dag ýaşyl öwsüp durdy, gyz ýüregem towsup durdy. Degre-daş saýaly bag, añyrlary durşy dag. Emma oglan göze ilmeýär, ondan nyşan inmeýär. Gülçeçek daga gözledi, oñ sesi jülgeler yzlady:
- Aý... aýu oglan, nirede sen? Saña garaşýan bärde men.
Oglan jogap bermedi, gyz tarapa ýörmedi. Şadyýan, erkin durmuş akabasyny üýtgetdi. Yşk heseri ony özüne bendi etdi. Tukatlyk kölüne batan gyz, oña ygtyýaryny atan gyz, enäni goýdy halsyz, gam derýada boldy salsyz.
- Gyzym, unut ony. Söýmek hebesdir şony. Başga oguz tapylar, bagtyñ ismlä sapylar - diýip, ene gyzyna aýtdy, gaýtmyş eder öýtdi. Gyz bolsa ene pendini almady, yşk ondan galmady. Ýöne atasy añsa muny, kin duruzar şonda ony? Boldy ene perwana, "öýi ýykdy şol diwana".
Bir gün Peleñ dagdan gelende, guş-gumruly awdan gelende, ýüzüni çytawun tutdy, meñzinden mähir gitdi:
- Senmi daga gygyrýan, "Gel, oglan" diýip eñreýän? - Ol Gülçeçegi gyssady, gyzyñ artdy gussasy. - Nireden tapdyñ ony? Dogryñdan gelgin göni!
Gyz gepläp bilmedi, ýer ýarylmady, ol girmedi. Enäñ arkasynda gizlendi, gorkup atasyny gözlendi. Peleñ aldy sary ýaýy, enäñ doldy ýaşly "çaýy".
- Saklanawer, atasy, etme bagt ýatasy. Saña baryny edeýin aýan, zulumyñ salma, daýan.
Ene birin-birin aýtdy, Peleñem pälden gaýtdy. Näme üçin awçyñ gahary ýatyşdy, pikirler çuñdan gatyşdy?.. Ol oglany görýär her gün dagda, awuñ gaçdym-kowdumly çagda. Onuñ atany boş geçenok, biderek gülle seçenok. Uran awunam alanok, özüni nebise salanok. Peleñe bagş edýär awuny, asyl pikir edenok soñuny. Peleñ oglanyñ sahylygyna haýran, nireden geldi bu ýaran?! Adyny sorasa aýdanok, "ýör öýe" diýse gaýdanok. Atyny çapyp gidiberýär, ümdüzine eñiberýär.
Dag oglany taplapdy, batyrlyga gaplapdy. Munuñ üçin türgen boldy, gaýa-gaýa ýörgen boldy. Gowak onuñ tünegi, gije-gündiz gonawy. Gaýalara çykyp ol, Gülçeçegi görýär zol. Gyzyñ çagyryşyny eşidýär, çykgynsyz, ýüzüni eñşedýär. Yşka ýanyp-bişse-de, goýberenok namysy, haçan bolar gyz mährinden ganmasy? ...Ol özüne şeýle döretdi şert, pederlik düzgünini etmeli pent: ilki edermenlikden ötmeli, soñ gyz huzuryna ýetmeli. Şoña çenli sabyr eýlemeli, tüýs wagtyny peýlemeli.
...Şol awçy oglanyñ ismsizdigi, gyzynyñam söýgä sabyrsyzdygy Peleñiñ dünýäsini daraltdy, göz öñüni garaltdy. Gahary geldi, gaýnady, şol sebäpli Gülçeçegi "çeýnedi":
- Bilip goýaý, şundan şeýläk süri saña ýar bolar, daş ýeriñ şu öý bolar, oña ulaşsañ ömrüñ tiz solar. Görmäýin şol namardy, tanaman ekenim ol "jomardy". Eşitdiñmi! Ýa eşideñokmy?.. Atañ duzuny haklarsyñ, oguz kadasyn saklarsyñ!
Peleñiñ özi sürini aldy, her säher otluga saldy. Ýöne gözüni açany awçylyk, şonsuz gezmek uly kemçilik. Göwni ýene dag küýsedi, wah, ganlyja et iýsedi!.. Ol sürini goýdy aýalyna, awsyz hiç zat gelmedi hyýalyna. Ýaýyny alyp gitdi daga, aw gözląp syn etdi baga.
Ynha, dur çür depede bir dag tekesi, şondan gaýdaýsa galjak däl ýeke tikesi. Peleñ onuñ amatyna garady, keýerilip durşy oña ýarady. Teke uz basyp aşaga indi, toýnagyndan daşlar sypdy. Şol zaman ýüp-kement şahyndan ildi, añyrdan Ismsiz ylgaşlap geldi. Dag jereni bökdi asmana, emma maý ýokdy sypmaga. Oglan şahyndan tutup goçy basdy, pyçagyny sogrup, damaga basdy. Goç jan berdi aýaklaryny kakyp, çal daşlara ganyny döküp. Ismsiz awy goýdy Peleñiñ öñünde, pyçagy gizledi gynynda!
- Atan bolsañyz dagdan gaýdardy, şeýdip tutmak göwne jaýdardy. Alyñ, siziñ nesibäñiz ekeni, noş bolsun iýmek tekäni.
Peleñiñ alardy gözi, diýmäge tapmady sözi. Oglanyñ peşgeşini ýaranjañlykdyr öýtdi, gyzyny almagyñ kül-külüdir öýtdi. Gahardan ýaryldy birden, paýhas sowa geçdi serden:
- Ismsiziñ zadyny iýmek haramdyr, maña señ awuñy almak karamdyr. Şundan şeýläk görmäýin seni, il-günüñ gürrüñine goýmagyn meni.
Peleñ ondan arly ýaly gaýtdy, oglanyñ bar edeni oña haýpdy.
...Gülçeçek hesret çekip ýör öýünde, oglan bolsa janlanýar köýünde. Günleriñ birinde boldy bir waka, garaşylmandy şeýle zada şu çaka. Atynyñ üstünde otyrdy Peleñ, ýüz-gözi gan-gabarçak, ýarady kileñ. Eneli-gyz girip goltuga, awçyny saldylar öýüne.
- Näme boldy saña, tutuş bulanypsyñ tozana-çaña? Aýt! Kim bilen döwüşdiñ, kim bilen kowuşdyñ? Ýa ýykyldyñmy dagdan, şahasy döwlen bagdan? - diýip, yzly-yzyna soradylar, ýaralaryna däri-derman saradylar.
Peleñ nepesini durlap, assadan ýuwaş gürläp, bolan wakany beýan eýledi, ol geçen hadysañ özi şeýledi:
Peleñ bu gezek awda eglendi, garaşdyrylan günler tegelendi. Näçe jülgeler söküldi, niçiksi derler döküldi. Ýöne ýadadanok awuñ gyzygy, kä ýerde ol gurýar duzagy. Ine, bir jülgä inende, çeşme suwundan gananda, aýylganç bir arryldy eşidildi, ähli jandar ota-çöpe sümüldi. Arrylda gaýalar yrandy, aşaklygyna daşlar togalandy. Awçy ýaýyny oklap çemlendi, şol pursatam agyr göwre arkasyna ýelmendi. Ýyrtyjy urdy penjäni, ýüzin ýykdy osal galan awçyny. Telim "naýza" geçdi teninden, hatarlydy onuñ gelmek eminden. Birdenem çekdi bir güýç wagşyny awçyñ üstünden. Peleñ şobada gaçdy onuñ astyndan. Bir baksa öwrülip yzyna, Ismsiz ala gaplañy göteripdir dyzyna. Gaplañ-a agyz salýar, dişleýär, onuñ bolsa iki eli dynman işleýär. Babyrbilek gollar bogýar şiri, heý, ondan syparmysyñ diri. Peleñ hasyrdyklap ýerinden turdy, pyçagyny syryp, söweşe girdi. Ganyny sarkdyryp oglan gygyrdy, güýjüne daýanjagyny duýdurdy:
- Gelme sen bu ýana, gaç o ýana. Özüm hötde gelerin, başarmasam ölerin. Garaşypdym men şu pursada, garpyşmaly läşimi serse-de.
Peleñ daýanyp beýle-de durdy, serimsaz edýän söweşi gördi. Wagşyýana göreş uzaga çekdi, ony synlamaga ýürek gerekdi. "Demir gysaç" ýyrtyjyñ bogazyny bogýardy, ol janhowluna aýagaldygyna penjäni salýardy. Oglan boga-boga iñ soñunda ysgynyny aldy, ýan berip gaplañ aýak astynda galdy. Haýyny-maýyny bermedi pälwan, pyçagy sokup akdyrdy al gan. Damagyny çalyp, janyny aldy, onuñ hyrryldyysy çuñ jülgä doldy.
Peleñ awçy oglany kemsidenine ökündi, onuñ batyrlygyna, gaýratyna tokundy. Gelip pälwanyñ arkasyna kakdy, halasgärine utançly bakdy:
- Günämi ötewer, ogul, ýürege doldy-da dowul. Ýaman söz aýtjak däldim, tersine gaýtjak däldim. Sen indi şöhrata mynasyp ogul, ogzuñ adyny götärsiñ, ogul! Äkideýin iliñe seni, indi bolandyr munuñ çeni.
Oglan ses-üýn bermän, gaplañy soýdy, derisini alyp, horjunda goýdy. Peleñi ugradyp ýoluna, mañlaýyny goýup atyñ ýalyna:
- Sizde günä ýok, atam! Bi meniñ goýberen hatam - diýdi, soñra matlabyny diýdi. - Entek ýok meniñ obada işim, ism üçin ýene göreşmek huşum.
Şeý diýip atyna atlandy, jülge ýodasynda ganatlandy...
Peleñ gutaryp sözüni, ökünje batyrdy özüni:
- Oglanyñ namysy belent ekeni, men gördüm onuñ bekäni. Ýöne gaty kemsitdim ony, indi gaýtaran bolsady şony.
Atanyñ habary gyzy saldy heýjana, arzuwlary uçup çar ýana. Uýalyp, aşak bakdy, gyzardy, utanjy ýok eýýäm-haçan dyzardy. Gülçeçek içini aýdyp bilmän jowrandy, oturan ýerinde alaçsyzja towlandy. Ata syzdy Gülçeçegiñ halyny, oña aýan göwne gelen baryny:
- Gülälegim, ony söýýäniñi bilýän, Alladan ikiñe ak ýol dileýän. Özüñ razy et ony oba gitmäge, batyrlygy, zorlugy ile ýetmäge. Taparsyñ oglany aýy ýaşan gowakdan, ol menem gorapdy ençe sowukdan. Gaplañ derisinem algyn ýanyña, şaýat etgin şonu baran badyña.
Azykdan-suwlukdan ýüklenen gyz, alaşasyny çapyp gowaga bardy tiz. Söweşden soñ oglan usurgap ýatyrdy, gelinmese gününi şonlugyna batyrdy. Gülçeçek pälwana kükregini gerdi, endamyndan entek gan zygdyrylýanyny gördi. Sypap ak aýallaryna siñdirdi gany, taýýar oña bermäge bu şirin jany. Gyzyñ melhem eli yzany sowdy, oglan oýanyp, ýüregi şatlykdan çogdy. Gyzy görüp, tisginjiräp çekildi, alnyndaky enaýyja bir şekildi.
- Senmi bu meniñ gözelim, kalbymdaky ezelim! Nädip düşdüñ bu ýere, sensiz maña dar dere.
Gyz gülümjiräp, şeker sözledi, oglan onuñ jemalyna gözledi:
- Yhlasym, ykbalyñ getirdi meni, ýürek telwas etdi elmydam seni. Indi bolsa oguz iline gideli, adyñy Jahana aýan edeli. Pederim ak ýol arzuwlap ugratdy meni, başlanýar bagt ýolumyz şundanam göni.
Gyzyñ aýdanlary Ismsize hoş ýakdy, indi bu maslahata eýermeklik bir çakdy. Oglan kuwwatlanyp, sagaldy şol bada, söýginiñ gudrat bolmalydygy öñ kada.
...Ýolboýy söýgi hyýallaryna gurşaldy olar. Bularyñam indi ajap durmuşy bolar.
Oglanyñ obasy gür baglyga bürenen, kaşañ jaýlar hatar-hatar guralan. Adamlary şadyýan, keýpleri ganat ýaýýar asmanda, agzalalyk, haramylyk gaçýar eken şol zamanda. Päk zähmet oguzlaryñ eşreti, Watany gülledip görýärler eşrepi. Ene toprak gözleriniñ guwanjy, päk zähmetden tapýar olar daýanjy. Diýaryñ her ädimi, her dabany mukaddes, ony bagra oýkap, söýmezlik hebes.
Olar bärden baryp, oba salam berdiler, mähremlerine tagzym edip, başlaryny egdiler. Ismsiziñ garraýypdyr atasy, örküne dalaş edipdir günleñ şatysy. Enesiniñem daýaw bili bükülen, ogluñ gaýgysyna esgi ýaly sykylan. Ene-ata Ismsizi tanamajak boldular, obadaşlar daşlaryna doldular.
Ismsiz saly gowşak öñki oglan däl, ähli zatdan ürküp ýören towşan däl. Lellimlik, ýöwsellik ondan daşlaşan, görnüp dur: mysapyrlyk onuñ bilen hoşlaşan. Boýny howut ýaly bolupdyr, omuzlary gorküýzäni ýada salyp dur. Döşi galñap, gapak kimin ýasylanan, endamy göýä bir polatdan taslanan. Gözlerinde batyrlygyñ, gaýduwsyzlygyñ gory bar, ýüzünde-de mähremligiñ, sahawatyñ nury bar. Eýsem, çyn oguz şular ýaly bolmaly, oña duşan ýagy garşylyksyz solmaly.
- Nädip bolduñ beýle pälwan? Seniñ üýtgeýşiñe biz-ä haýran - diýip, oña habar gatdylar, hormat edip at jylawyny tutdular.
- Ogzuñ namysy akylymy aýlady, halkymyñ däbi ýolumy saýlady. Dagyñ gudraty synama siñdi, gorkaklyk duýgusy ganymda diñdi - diýip, oglan jogabyny aýtdy, ony eşitmek ene-ata bagtdy.
- Berekella, indi saña Ismiñi bereli, oñ şanyna toý saçagyny ýazaly - diýip, halaýykdan seslenenler tapyldy, ondan dönen sowuk ýüzler açyldy. Şu pursatda kethudalaryñ biri otta çykyp, halaýygy saklady, ünsi çekjek şeýle pikiri öñe oklady:
- Oguz söze ynanýandyr, jan ogul, ýöne hakykata daýanýandyr, han ogul. Senem bize görkez çynlakaý zoruñy, şu wagt bolsa öwýän ýaly özüñi.
- Dogry aýtdyñ, aga. Beýle garamalyñ adata. Kim bilýär onuñ dagda nädenini, belki, gizleýändir ýatyp gaýdanyny - diýip, başga biri gyzmaçlyk etdi. Ol-a hakyt bolmazyna tutdy.
Gülçeçek gyz serpdi ýüzden nikaby, bu sözleri eşitmäge bäs gelmedi ynsaby, horjunyndan çykardy derini, belende tutdy serini:
- Oglana ýapmañ nähak garalyk. Bu ýerde ýokdur ýeke-de galatlyk. Hut gaplañ bilen garpyşan özi, onuñ derisine sepdi ol duzy. Ynha, öñüñizde dur şol deri, arkaýyn bolaýyñ, oglan ismi dakynmaz gury, ýüzünde durandyr penjäniñ yzy.
Gülçeçegiñ diýenine köpçülik etdi pitiwa, emma ýene şert goýdy başga bir kethuda. Özem ilki Gülçeçege ýüzpendi, şu taýdanam meselämiz çözlendi:
- Aýperi gyzym, sen kim borsuñ? Oglanymyzyñ hossarlygynda dursuñ!
Gülçeçek gyz ejap edip utandy, hormat goýup nikabyny atyndy. Oña derek Ismsiziñ özi aldy gep, şonda açylaýdy bu syrly sep:
- Obadaşlar, bu Peleñ awçynyñ gyzy. Maksadyma ýetirmäge ýollady özi. Ol dagda duşan bagt guşumdyr, ony maña sataşdyran Alla işidir. Rugsat berseñiz oña öýlenjek, durmuş gursam, oñ mährine eýlenjek.
"Aperin, aperin" diýdi halaýyk, "Ikisini biri-birine laýyk". Ýöne häki kethuda gaýtadan ara goşuldy, dawadan-jenjelden derrew gaçyldy:
- Peleñ awçyñ gyzy bolsa ýalan sözlemez, atasynyñ abraýyny bozup, hile gözlemez. Seniñ şir gaplaña taý geleniñ hakdyr, Hudanyñ öñünde-de ynsabyñ akdyr. Ýöne muña howlukmaly, bu işo gowulyklaly, kimirsiz göwne jaýlaly, hiç kimiñ kalbynda zerre güman goýmaly. Şonuñ üçin saña bar bir uly synag, onsoñ seniñki bolar şol goşa sylag.
Tutuş oba ýetişdirdi äpet bir bugany, ol howpurgadýar özüne garşy ugrany. Goç-goç ogullary eltenok ol ýanyna, ahmal bolsañ galaýjak şol ganyña. Biz ony ýeñene baýragam goýduk, bu oýny synaglañ iñ kyny saýdyk.
Ene bozlap ogluny bagryna basdy, ata-da hesretli ýüzüni asdy:
- Balama beýle ýowuz daraşmañ, ol öküzden eýgilige garaşmañ. Onuñ öñünde ýeke bolup durulmaz, üýşäýmeseñ şahly kelle burulmaz. Ogluma tabşyryñ başga bir bugany, ejizlese kowuñ bu obadan nadany.
Enäniñ nalyşy ýürekleri ezdi, kethudalar pikirli gözlerini süzdi. Şu dem Gülçeçek oglana ýapyşdy, dideler söýgi bilen tapyşdy:
- Dagyñ şiriniñ hamyny soýansyñ, edermenligiñ nusgasyny goýansyñ. Indi saña bu ýolda yza gaýtma ýok, "başaramok" diýen sözi aýtma ýok. Alla ýar bolsa, bugany güýç görkezip alarsyñ, onuñ bilen mert söweşini salarsyñ. Seniñ ýeñjegiñe ynanýan, ejeñ janyñ şeý diýenine gynanýan.
Ozalam bu söweşe hyjuwlanan oglan, gyzyñ sözündenem has ruhlanan oglan:
- Görkeziñ däli bugany, indi tapmarsyñyz öñki ýygrany - diýip, gollaryny çermedi, guşagyny çekip, bilindäki pyçagynu sermedi.
Märekäniñ arasynda hümür-hümür aýlandy, dilewarlar beýlekilerden saýlandy:
- Gaplañy ýeñen, buganam ýeñer.
- Belli däl, belki, gorkup enesine eñer.
- Ol bugadan amanlyga garaşma.
- Gowusy, bu mahluk bilen daraşma.
Oglany äkitdiler bugan saraýyna, garaşdylar ähli işiñ baraýyna. Ana, öküz ýeri peşäp dur göýä aždarha, gözleri gyzyl köz, şahlary gezelýär barha. Mähnet göwresi kepbä meñzeýär, haýbat atyp, iki ýanyna gezmeleýär.
Ene perýat edip ogluny goýbermejek boldy saraýa. Gülçeçek hem sygyndy keramatly Hudaýa. Dogumly gadam urup girdi oglan bu jeñe, öküzem bögürip, köh aldy şuña. Duşmanyny gönertläp ylgady bäri, şu aralykda tapmalydy bir täri. Oglan zordan sowuldy ondan, ur-tut şahlaryny ykjamlap tutdy şondan. Güýjüni jemläp, bugany saklajak boldy, hakyky oguzdygyny haklajak boldy. Emma öküz omzap, ony süýredi, öñüne salyp, saraýa arkasyny diredi. Goh-galmagal göterildi Asmana, buga müñzäp maý gözledi süsmäne. Äpet güýçleñ zarbasyna gaýtdy saraýyñ bir ýany, enäñ bogazyna geldi bar jany.
- Waý, balamy parçalady - diýip, naçarlap gygyrdy. Baryñ kömek ediñ - diýip, haýalçyrap bagyrdy.
Buga şahyny dogrulady döşe, burnunu bugladyp sümdürdi göşe. Gara sowuda gyrmyzy gan ýaýrady, indi oglana ýaşaýyş gaýrady. Häzir şahy soksa başbütin, onsoñ synýardy bu umytly sütün. Gülçeçek howsala düşüp gygyrdy bäri, ruhlandyrjak boldy dumanly seri:
- Ezizim, berk bol, özüñi ele al. Oguzlygñy ýatla-da, ýeriñden gal.
Ýardan hemaýat alan Ismsiz gaýrata galdy, ýaralaryna çydam edip, güýjüne geldi. Döşündäki şahy yzyna itdi, kelläni gañyryp öküzi ýykdy. Kelläni towlanda ýene bir ýana, boýby oñrulyp bögürdi buga. Pyçagy süýkände jan çykdy şol ugra.
Adamlar bosuşyp geldi saraýa, dyknyşyp, itnişip dyzadylar golaýa. Pälwany göterip aldylar egne, alkyş ýagdyrdylar ýeñene:
- Kethudalar, adyny aýdyñ oglanyñ.
- Ýeñşi buşlañ, baryñ, gidiñ, aýlanyñ.
- Toý üçinem tiz-basymdan şaýlanyñ.
Şol gün külli oba läle kimin açyldy. Juwanlaryñ depesinden gül-gülälek, nogul-nabat seçildi. Toý şowhuny obalara ýaýrady, bagşylary bilbil ýaly saýrady.
Gorkut ata bu dabarañ iñ hormatly myhmany. Dädem Gorkut toý toýlady, söz sözledi, juwanlara guwanç bilen gözledi. Oglanyñ ady-da ondan soraldy, dädem bolsa ismi dakyp ýüreginden sözledi:
- Juwan oglum, eziz balam, ismiñ saña gymmat düşdi. Ýöne seniñ eden işleñ il-ilsuña hümmet goşdy. Adyñ arka-arka gider seniñ. Goý, ismñe Ýeñiş diýilsin seniñ. Bu ýöne-möne dakylmaýar, dile geldi diýip, boýnuña atylmaýar. Ýeñiş tamam Ogzuñ ýoly, şuny baýdak edinendir ulus-ili. Oguz döräp ýeñilen däldir, duşman öñünde egilen däldir. Şu ada mynasyp bolgun, Watanyñ ýeñişleñ ýurdudygyny bilgin. Goý, ismiñ gutly-mübärek bolsun, şöhratyñ, abraýyñ dünýäge dolsun.
Indem bolsa şu ýagşy dilegleri kylaýyn, niýet edip ýüzlerime sylaýyn, gara daglaryñ ýykylmasyn, kölegeli baglañ kesilmesin, akgynly suwlaryñ guramasyn. Tañry seni namarda mätäç etmesin. Çapañda gyratyñ büdremesin. Çapyşanda uz gylyjyñ gädilmesin. Ak alnyñda kylan dogalarymyz kabul bolsun! Omyn! - diýip, dädem Gorkut sözüni tamam etdi, goşa juwan paýhas baba baş egip, tagzym etdi, toý hem üç günläp dowam etdi. Gülçeçegi nikalap berdiler Ýeñşe, dag ýaýlasyndan Peleñ ýanyndan ak öý tutdular iki başa. Şol taýda döredi täze bir nesil, oguz dowamaty boldy ýene hasyl. Ol nesil gaýduwsyz bolup döredi, pederleri kimin ýeñişden ýeñşe ýöredi. Bu gün boldy ol Türkmenbaşyñ hem nesli, goşýan goşantlaryna gülleýär Garaşsyzlyk pasly.
Rejepmyrat DURDYÝEW.
