"Köşgi-balabanlar Araza bakar..."

"KÖŞGI-BALABANLAR ARAZA BAKAR..." ÝAZYJY ULY JEMGYÝETI NÄDIP ASSIMILIZASIÝADAN GORAP BILDI?

Türkiýäniñ žurnalistdir ýazyjy sülsadynyñ aglaba köpçüligi familiýasyna seredip, Mesut Pezeşkiýany ermenidir öýtdi... Haýp, haýp, haýp...
Ankarada ýaşan, Azerbaýjan respublikasyny esaslandyryjy Mämmedemin Resulzadanyñ eline 1954-nji ýylyñ ortalarynda goşgy bilen ýazylan roman-poema gelip düşdi.
Tähranda häzirbegjan türk(men) dilinde çap edilen "Haýdarbaba salam" atly poemasynyñ awtory Muhammet Hüseýin Şähriýardy.

Muhammet Hüseýin Şähriýar

"Haýdarbaba salamyñ" Mämmedemin Resulzada ýetirilmeginiñ simwoliki-taryhy ähmiýeti bardy. Çünki ýaş Resulzada Gajar dinasiýasynyñ agalygy astyndaky Eýranda 1908-1911-nji ýyllarda žurnal çykardypdy, konstitusion-monarhiýa geçmek ugrundaky hereketi goldapdy we "Eýran türkleri" sözüni syýasy ulanyşyga girizipdi.
Ýarym asyrdan soñ dünýä syýasy taryhynyñ iñ ynsanperwer döwlet dolandyryş pelsepesini kemala getirmegi we praktikada ulanmagy başaran Resulzadanyñ öñünde bu gezek syýasy däl-de, edebi hadysa keserdilip goýlupdy. Mämmedemin beg bu gezek çeper eser arkaly taryh ýazma mümkinçiligini sypdyrmandy.

Mämmedemin Resulzada

Şol taryhyñ içinde iki prinsip saklanýardy: Sekiz ýyl öñ (1945-1946-njy ýylyñ Töwriz merkezli Häziebegjan Demokratik Respublikasy) garaşsyz döwleti elden gideren jemgyýete garşy ýöredilýän assimilizasion syýasata garşy dim-dik durulmagy we 1828-nji ýylda bölek-büçek edilen milli bitewiligiñ "agzybirlik we jebislik" idealynyñ goragy.
"Haýdarbaba salam" poemasy barada ýazan "Edebi hadysa" makalasy bilen ikisi boýunça-da tapawutlanan Mämmedemin Resulzada 1955-nji ýylyñ 6-njy martynda aradan çykdy.
Garaşsyz Häzirbegjan döwletini gurup, "halkyna azatlygyñ tagamyny datdyran" lider çeper eser arkaly halkyñ "agzybirlik we jebislik" pelsepesini döredipdi.

Mesut Pezeşkiýan / Fotosurat: AA

Ine, öñlin-soñlyn aýdylan hemme zady bir gyra goýup, Mesut Pezeşkiýanyñ Eýranyñ prezidentligine talaşgärligini goýmagyna diñe şu nukdaýnazardan seretmelidi we şol talaşgärlige şu gözden baha bermelidi.
Mämmedemin Resulzadanyñam maksady şody. Uly makalasynda Şähriýaryñ "Haýdarbaba salam" poemasyny düýpli analiz eden Mämmedemin Resulzada şeýtmek nilen Şähriýary Türkiýä, Türkiýäñ üsti bilenem dünýä tanatmaga mümkinçilik tapypdy.
1951-nji ýylda Nyzamy Genjewiniñ Ankarada çap edilen kitaby dünýä gündogarşynaslygynyñ iñ ygtybarly çeşmelerinden biri bolmak bilen Nyzamyny "pars şahyry" hökmünde tanatmaga synanyşan şowinistik propoganda garşy-da iñ gowy jogapdy.
Kitap gymmatyny häzirem ýitirenok, ertirem ýitirmejegini bilýäris.
Türkiýe Eýran Häzirbegjanyny pars şowinizmi assimilizasiýasyndan gorajak ýazyjyny şunuñ ýaly tanan bolsa, "Haýdarbaba salam" poemasy Sowet Azerbaýjanyndaky milli hakydanyñ oýanmagyna itergi berdi:
1946-njy ýylda Töwriz merkezli milli döwletini elden gideren häzirbegjan türkleriniñ aglabasy Bakuwa gitdi, gidenleriñ arasynda Şähriýaryñ garyndaşlaryndan bolan, soñky ýyllarda görnükli edebiýatşynas alymlaryñ biri bolup ýetişen Ebulfeýz Hüseýni-de bardy.
Milli döwletiniñ ýykylmagy netijesinde Bakuwa gitmeli bolan professor Mämmetzada "Haýdarbaba salamy" kirill elipbiýinde Bakuda telim gezek çap etdi. Ebulfeýz Hüseýniniñ özüne ýazan hatyndan ýiti täsirlenen Muhammet Hüseýin Şähriýar garyndaşy bolan çagalyk ýoldaşynyñ Bakuwa giden ogluna şygyr bilen jogap hatyny ýazypdy:

"El bilbili, sen meniñ öz balamsyñ..."

Ebulfeýz Hüseýniniñ kakasy Emir Arslan Şähriýaryñ ýakyn garyndaşydy.
"Hasret" tahallusy bilen şygyrlar ýazan Hüseýniniñ hatyndan täsirlenen Şähriyaryñ ýazan jogap haty diñe XX asyryñ başlaryndan bäri Töwrizden, Urmiýeden, Hoýdan, Zenjandan, Maragadan, Erdebilden Bakuwa gidenleriñ ykbalyny suratlandyrmak bilen çäklenmän, 1946-njy ýylda milli döwletiñ ýykylmagy netijesinde dürli ýurtlarda pasportsyz-watansyz ýaşamaga mejbur bolan ýüz müñlerçe adamyñ hasratyny beýan edýärdi. Hem gürrüñsiz Araz çaýynyñ arasyny bölen Häzirbegjan ýurdunyñ adamlarynyn tragiki ykbalyny.

Diýip, ölsem ne halky zar istärin,
Ne gubrumyñ üstünde gülzär istärin,
Arazyñ boýunda mazar istärin.
Açyk goýuñ, gözüm o ýary görsün,
O sazly-sözli Şähriýary görsün...

• "Edil häziriñ özünde Şähriýary görmesem, yzyma gaýtjakdyryn..."

Patyşa Russiýasynyñ gündogarşynaslyk ylmyny dowam etdirmegi bilen pars edebiýatynyñ aýratynlyklaryny parslaryñ, arap edebiýatynyñ aýratynlyklaryny araplaryñ özünden has gowy bilýän hünärmenleri ýetişdiren SSSR-iñ hut Pehlewi şanyñ islegi bilen Tährana işlemäge ugradan alymlaryndan biri professor Rüstem Alyýew 1969-njy ýylyñ ýazynda Tährana aýak basan badyna "Edil häziriñ özünde Şähriýary görmesem, yzyma gaýtjakdyryn..." diýipdir. Ol öz diýenini tutup duransoñ, Tähran režimi 1929-njy ýylda ikilenç gaýdyp gelmezlik niýeti bilen Tährandan çykyp giden Muhammet Hüseýin Şähritary awtoulaga mündürip, Tährana - professor Rüstem Alyýew bilen duşuşmaga äkitmäge mejbur bolupdy.

Professor Rüstem Alyýew

1905-nji ýylda Töwrizde dünýä inen Muhammet Hüseyin Şähriýar Tähran uniwersitetinde okap ýörkä halaştan gyzy bilen duşuşmagy belleşipdir, emma ertire çenli garaşandygyna garamazdan gyz gelmändir, üstesine ol eýran kontrrazwedkasynyñ ýokary wezipeli gullukçysyna adaglanypdy. Muny diýseñ ýokuş gören şahyr Tährandan çykyp gitmegi makul bilipdir.
Durmuşyny agdar-düñder eden bu ýagdaýdan ýiti täsirlenen Şähriýar "Behçedabat ýatlamasy" atly şygyrynda duýgularyny şeýle beýan edipdir:

"Hemme uklap ýatyr, bir Alla oýa,
birem men oýa
Men aşakda kimse ýok Ondan-da ýokary"

Alym Rüstem Alyýewiñ güýji Tähran režimini Şähriýary Töwrizden Tährana getirmäge mejbur edenden soñ, özara duşuşan Şähriýar bilen professor dañ atýança gürleşip oturypdyr.
On iki ýyl öñ Stambulda Şähriýaryñ körpe ogly Hadi beý bilen görşüpdim. Men şonda ondan kakasynyñ Rüstem Alyýew baradaky pikirini sorapdym. Hadi beý: "Şähriyar Rüstem Aliýewiñ alty dilde professor bolandygyny aýdypdy" diýdi (Çagalary-da şahyryñ adyny Şähriyar diýip tutýarlar).

Hadi Şähriýar we Maýis Alizade

1972-nji ýylda Rüstem Alyýew etmeli işini tamamlandan soñ gara ýol arkaly Bakuwa gaýdyp gelende, sowet serhetçileri bilen özara düşünişmezlik döräp tussag astyna alnypdy we birnäçe ýyl türmede ýatmaly bolupdy. Muhammet Hüseýin Şähriýar ýazan iki şygyry bilen professor Rüstem Alyýewiñ arkasynda durupdyr we arasy bölünen iki Häzirbegjanda milli duýgusy bolan her kesiñ gözüni şu bentler bilen nemlendiripdi:

"Rüstem, Bakudan söýle maña, jan saña gurban,
Töwriz saña laýyk nedir, Tähran saña gurban!"

• Türkologiýanyñ görnükli wekili professor Muharrem Erginiñ "Azeri türkçesi" kitaby

Mämmedemin Resulzadanyñ 1954-nji ýylda Muhammet Emin Şähriyary Türkiýä tanatmagy ilkibaşda "Haýdarbaba salam" ýaly şahyryñ beýleki eserleriniñem aýratynlyklarynyñ üstünde durup geçýän ylmy-barlag işleriniñ geçirilmegine sebäp bolupdyr.

Professor Muharrem Ergin

Bularyñ başynda professor Ahmet Jaferoglydan soñ Türkiýe türkologiýasynyñ görnükli wekillerinden profeasor Muharrem Erginiñ "Azeri türkçesi" kitaby bar. 376 sahypalyk kitapda "Haýdarbaba salamyñ" dil aýratynlyklary hemmetaraplaýyn öwrenilipdir.
Kitaby okan töwrizli poçtalýon 1986-njy ýylda Stambul uniwersitetinde işleýän professor Ergini görmäge gelende birnäçe sany töwriz almasyny getiripdir.
Tolgunan professor Ergin töwriziñ elwan yañakly almalaryna "Durmuşymyñ iñ manyly sowgady" diýipdi.
1988-nji ýylyñ 18-nji sentýabrynda Şähriýaryñ aradan çykandygy barada habary Stambulda geçirilýän Halkara Türkologiýa konferensiýasyna gelip gowşanda, çykyşlary ýatyran professor Muharrem Ergin konferensiýa gatnaşyjylary Muhammet Hüseýin Şähriýaryñ hormatyna baş egmäge çagyrypdy.
Şahyryñ ölüm habary Bakuwa ýeten badyna öýlerde yas tutulypdyr, möwlit okadylypdyr, zyýapatlar berlipdir.
Professor Halyl Ryzanyñ "Göýä dag ýykylan ýaly boldy" makalasynyñ döreden täsiri häzirem hakydamdan çykanok...

• Iñ maýda mümkinçiligi-de ulanan Ebulfeýz Elçibeý: "Hakyñam bükülmez goly, dönmez ýüzi bar"

1979-njy ýylda Töwrizde çap edilen "Haýdarbaba salam" kitabynyñ illýustrasiýalaryny bakuwly suratkeş Fahretdin Mämmetweliýew çekipdi.
Hem "Haýdarbaba salamyñ" Töwrizde çap edilmegini, hemem Fahretdin Mämmetweliýewiñ kitabyñ illýustrasiýalaryny çekmegini amatly mümkinçilik hasaplan Ebulfeýz Elçibeý makalasyna "Hakyñam bükülmez goly, dönmez ýüzi bar" adyny goýupdy. ("Azerbaýjan" žurnaly, 1981 ýylyñ fewral aýyndaky sany).
Prezident bolandan soñam Elçibeýiñ dilinden düşürmedik üç şahyrynyñ biri Muhammet Fuzuly, ikinjisi Mehmet Akif Ersoý, üçünjisi Muhammet Hüseýin Şähriýar bolupdy.

Ebulfeýz Elçibeý

Ebulfeýz Elçibeýiñ aradan çykmagynyñ onunjy ýyly mynasybetli ýazan makalamyñ giriş bölegine ýerleşdirilen şu setirler Şähriýardan başga kime mahsus bolup biler?

 Orramsy gaş alan helme gözi gaşdan aýyrmyş,
Jellat gamasy bilen bedeni başdan aýyrmyş,
Jandan jigeri, gardaşy gardaşdan aýyrmyş.

Bir millete taryh boýy bir pajyga dogmuş
Biz illeriñ ol gahryman ehsasyny (duýgusuny) bogmuş...

Ynha, şu "Bir millete taryh boýy bir pajyga dogmuş" setiri diñe şowinist pars režiminiñ golastyndaky Eýran Häzirbegjanynda däl, şol bir wagtyñ özünde Baku merkezli Azerbaýjan respublikasynda günde-günaşa bolýan adam hukuklary bozulmalarynyñam iñ ajy daşyna syzylyp çykmasydyr.

Dr. Ýusuf Gedikli

• Ýusuf Gedikliniñ taýýarlan "Şähriýar. Türk dilinde şygyrlar ýygyndysy" kitaby

Türk dilinde 99 şygyrdan ybarat kitap düşündirişler bilen ilkinji gezek 1990-njy ýylda çap edilenden bäri, eger ýalñyşmaýan bolsam alty gezek çap edildi.
Hormatly agam, doktor Ýusuf Gedikli 1988-nji ýylyñ 13-nji martynda ömrüniñ soñky aýlarynda Muhammet Emin Şähriýary Töwriz hassahanasynda görüp, agzyndan birnäçe söz alyp bilipdir. Nähili nesibeli adam.
1996-njy ýylda Azerbaýjan Ylymlar Akademiýasynyñ Edebiýat boýunça ylmy-barlag institutynyñ direktory, görnükli alym, professor Ýaşar Karaýewiñ goldawy bilen Şähriýaryñ türk dilindäki şygyrlary boýunça doktorlyk dissertasiýasyny goran Ýusuf Gedikli häIrem bu ugurda Türkiýäniñ iñ sowatly şahsyýeti hasaplanýar.

• Jemleme ýerine gysgaça...

Muhammet Hüseýin Şähriýaryñ şahyrana aýratynlygy we Eýran Häzirbagjany türkçesinde ýazan şygyrlary diñe abyrsyz uly halky assimilizasiýadan gorap oñmady, şol bir wagtyñ özünde bu aýratynlyk ikä bölünen Häzirbegjanyñ soñky segsen ýyldan bäri agzybirligiñ we jebisligiñ simwoly hökmünde kabul edildi.
Hem Eýranyñ häzirki sistemasynyñ rugsat berip-bermezligini bir ýana goýup, şu hususdan arkaýyn bolup bilersiñiz: Häzirbegjan türki Mesut Pezeşkiýanyñ häzirki wagtda Eýranyñ prezidentligine kandidaturasyny goýup bilmeginiñ iñ uly sebäpkäri dini lider Hamaneý däl-de, "Haýdarbaba salamyñ" awtory şahyr Muhammet Hüseýin Şähriýardyr!
Pezeşkiýanyñ prezident saýlanandygy sebäpli bolsa, Eýranyñ diñe Häzirbegjan sebitleriniñ däl, eýsem ýurtdaky asly türki kaşkaýlaryñ, türkmenleriñ we beýleki kowumlaryñ Muhammet Hüseýin Şähriýaryñ Töwrizdäki guburynyñ başynda şahyryñ ruhuna "Fatyha" okamagy gerek.
Türkiýedäkiler bolsa Mämmedemin Resulzadanyñ Ankaranyñ "Jebeji Asry" gonamçylygyndaky guburynyñ başynda esaslandyryjy lideriñ ruhuna "Fatyha" okasynlar. Çünki kyrk million häzirbegjanly türki "Haýdarbaba salamyñ" üsti bilen aýak üstünde saklap, öz milli aýratynlygyny assimilleşmekden köp derejede gorap saklady.
Ynha, biz elmydama "Ene dilde güýçli edebiýaty bolmadyk hiç bir jemgyýet azat bolup bilmez" diýenimizde, edebiýatyñ şu aýratynlygyny göz öñüne tutýarys.

Terjimeçiniñ belligi: Kitapçy saýtynda dürli ýurtlaryñ syýasatyna, medeniýetine, edebiýatyna, gündelik durmuşyna, sosial gurluşyna degişli terjime edip goýýan makalalarymyzda biz hem türkmen diliniñ şu aýratynlygyny öñe çykarmak üçin tagalla edýändigimizi okyjylarymyz bilse, azabymyz azajygam bolsa ýerine düşdügi bolardy.

Maýis ALIZADE.

Şenbe, 06.07.2024 ý.