Deñleriñ arasyndaky birinji: Kohen

DEÑLERIÑ ARASYNDAKY BIRINJI: KOHEN

Behor Hanany tanaýarsyñyzmy?
Izmirde Žozef Romano tarapyndan (ispan-jöhit gatyşykly) ladino dilinde 1908-nji ýylda çykarylan “La Boz del Puevlo” ("Halkyñ sesi") gazetiniñ redaktorydy.
Izmirli Ýomtow Abuaf tarapyndan ladino dilinde 1910-njy ýylda çykarylan “Bayram” gazetiniñ redaktorydy.
Şeýle-de Izmirde 1911-nji ýylda türk we ladino dilinde çykýan “La Boz de İzmir” ("Izmiriñ sesi") gazetini çykardy.
Balkan urşunda ýurtsöýüji metbugatçylyk işini alyp bardy...
Birinji jahan urşunda, has soñra Azat-edijilik urşunda milli güýçlerimizi goldap çykyş etdi...
Izmir basylyp alnanda grek komandowaniýesi tarapyndan yzygiderli ýanama we howp astynda tutuldy. Hatda tussag astynda saklandy. Gazeti 1922-nji ýylda ýapmaga mejbur boldy.
Aradan ýyllar geçdi. 1939-njy ýylyñ 1-nji awgusty.
Žurnalistligi Behor Hanadan öwrenen Albert Kohen dünýäniñ uruş oduna giren döwründe türk-ladino dilinde on bäş günden bir gezek çykýan “La Boz de Türkiye” ("Türkiýäniñ sesi")… jemgyýetçilik, ylmy-populýar, edebi žurnalyny çykardy.
Alyp barýan ugrundan birjigem gyşarmady. Meselem: 1939-njy ýylyñ Erzinjan ýer titremesi hakda berlen habarlaryñ täsiri bilen ABŞ-da ýaşaýan jöhitler haýyr-sahawat üçin pul jemläp ugratdylar.
"Gyzyl ýarymaý" jemgyýeti, Türk Howa ýollary bilen bile harby gullukçylaryñ maşgalalaryna ýardam etmek ýaly haýyr-sahawat çärelerini gurnady...

• 102 METBUGAT ORGANY

Mejbury ispan bosgunlary bolan sefaradlar dünýäniñ ilkinji gazetini 1675-nji ýylda Gollandiýada çykardylar: “Gazetta de Amsterdam”…
Osmanlyda ilkinji çaphanany 1493-nji ýylda guran sefaradlar žurnalistika ulgamynda şol öñdeligi saklap bilmedi. Aradan 350 ýyl geçdi...
1842-nji ýyl. Izmirli söwdagär Rafael Uziel ilkinji jöhit gazetini çykarmak üçin ýeñini çyzgady: “La Buena Esperansa” ("Ýagşy umyt")... Gazete abuna ýazylan adam bolmandygy üçin meýilnamasyny amala aşyryp bilmedi...
1845-nji ýyl. Synanşyk ýene Rafael Uzielden boldy: “Sha'arey Mizrah” ("Gündogaryñ gapylary")… Gazetiñ ömri bir ýyl boldy.
Soñra Leon de Haýýim Kastro Stambulda 1853-nji ýylda “La Luz de Israel”, (bilinýän ady "Or Israel") gazetini çykardy.
Ezekiel Gabaý Stambulda “Journal Israelite” gazetini çykardy.
Yshak Haýim Karmona, has soñ gezekli-gezegine Merkado Fresko, Žak Şaki, Sami Alkabez, iñ soñky bolubam Dawid Freskonyñ redaktorlyk “El Tiempo” 58 ýyllap çap edildi…
Soñra 1884-nji ýylda “La Verdad” ("Hakykat")…
Soñra 1889-njy ýylda “Üstad” ("Ussat")…
Soñra Muallim Mehmet Hulusi ependi 1897-nji ýylda sahypasynyñ bir tarapy türkçe, bir tarapy ladino dilinde hepdelik gazet çykardy.
Konserwatiw metbugat organy “El Pregonero” ("Habarçy") gazetini-de çykardylar.
Osmanly döwründen respublika döwrümize çenli jöhit gazet-žurnallaryñ, žurnalistleriñ sany barmak büküp sanardan köp. Jemi 102 gazet-žurnal çykardylar...

• RAFAEL SADIDEN SORADYM

Albert Koheniñ çykaran “La Boz de Türkiye” ("Türkiýäniñ sesi") žurnalynyñ Izmirde Ýakup Bensinýor, Bursada Nesim Isak Bowetes we Edirnede J.Romano ýaly habarçylary bardy.
Birem gazetiñ çykyp başlan gününden bäri kakasyna gol-aýak bolup kömek eden on bir ýaşlyja Sami Kohen bardy.
Kakasy 1948-nji ýylda aradan çykanda žurnalyñ işini öz boýnuna alanda Sami ýañy ýigrimi ýaşapdy.
Kakasynyñ ýolundan ýöredi - syýasy meselelere girmeýän metbugat pozisiýasyny ýöretdi. Jöhitleri türkçe okap-ýazmaga höweslendirýän çäreleri gurnady.
Uruşdan soñ "jemgyýetçilik, ylmy we edebi-çeper" žurnalyñ esasy ugruny 1947-nji ýylyñ 15-nji ýanwarynda çap bolan 170-nji sanyndan başlap "syýasy, ylmy we edebi-çeper" ugruna gönükdirdi.
Köp partiýaly düzgüne geçilmegi bilen birlikde jöhit metbugat organlarynyñ sany artdy: “Şalom”, “Şabat”, “Atikva”, “Or Yehuda”, “L'Etolile du Levant” we “Or İsrael” …
Sami Kohen “La Boz de Türkiye” žurnalyny ýapmaga mejbur boldy. Näme etmelidi? Çünki öz at-familiýasy bilen çykyş etjek we gündelik türk gazetinde işlejek ýeke professional jöhit ýokdy. Lakam bilen çykyş etmek baradaky tekliplere-de garşy çykdy.
Köre-körlügiñ zynjyryny ilkinji bolup Abdi Ipekçi ýoldy. Ol Koheni “İstanbul Ekspres” we “Yeni İstanbul” gazetlerine äkitdi... "Milliyet" gazetiniñ düýbüniñ tutulmagy we Abdi Ipekçiniñ oña baş redaktor bolmagy bilen bu gazete geçdi. Ýyl 1954.
Sami Kohen 2021-nji ýylyñ 18-nji oktýabrynda aradan çykýança "Milliyet"-de daşary syýasat boýunça makalalar ýazdy, dünýä liderleri bilen gürrüñdeşlikler gurnady...
Daşary ýurt habarlary boýunça habarçylygyñ öñbaşçysydy: onuñ "güpbisiniñ" aşagyndan Mehmet Aly Birant ýaly nijeme ussat žurnalist çykdy!
Sami Kohen şu gün jaýlanýar.
Rafael Sadiden "jöhitler öleniñ yzyndan näme diýýär?" diýip soradym.
"Alla rehmet etsin" ("Allah rahmet eylesin”) diýýärler" diýip jogap berdi!
Geñ galanymy bilip, "Dagy nähilidir öýdýädiñ, 500 ýyllap bile ýaşap ýörüs-ä" diýdi...

Soner ÝALÇYN.